Мир закона

Кабижанова Ж. М. — Баишев университетінің «Құқық және жалпы білім бе¬ру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы (Ақтөбе қ.)

Сулейменова Э. Б. — Баишев университетінің «Құқық және жалпы білім бе­ру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы (Ақтөбе қ.), философия ғылым­дары­ның кандидаты, доцент

Радик Т. Р. — Баишев университетінің «Құқық және экономика негіздері» мамандығының 4 курс студенті

Кабижанова Ж. М. — старший преподаватель кафедры «Права и общеобра­зо­ва­тельных дисциплин» Баишев университета (г. Актобе)

Сулейменова Э. Б. — старший преподаватель кафедры «Права и общеобра­зо­ва­тельных дисциплин» Баишев университета (г. Актобе), кандидат фило­софских наук, доцент

Радик Т. Р. — студент 4 курса специальности «Основы права и экономики» Баишев университет

Kabizhanova Zh. M. — senior lecturer of the Department of «Law and general education disciplines» of Baishev University (Aktobe)

Suleimenova E. B. — senior lecturer of the Department of «Law and general education disciplines» of Baishev University (Aktobe), candidate of philosophy, associate professor

Radik T. R. — 4th year student of Baishev University, specialty «Fundamentals of law and economics»

ӘОЖ 378

СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ АНТИКОРРУПЦИОННОЙ КУЛЬТУРЫ

FEATURES OF THE FORMATION OF AN ANTI-CORRUPTION CULTURE

Түйінді сөздер: педагогика, білім беру, сыбайлас жемқорлық, мәдениет, сы­байлас жемқорлыққа қарсы мәдениет, сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру, қалыптастыру.

Ключевые слова: педагогика, образование, коррупция, культура, антикор­рупционная культура, антикоррупционное образование, формирование.

Keywords: pedagogics, education, corruption, culture, anti-corruption culture, anticorruption education, formation.

Әлемдік қоғамдастықтың одан әрі дамуына байланысты заманауи жаһандық проблемалардың ішінде ең өткір мәселелердің бірі – сыбайлас жемқорлық проб­ле­масы. Соңғы жылдары сыбайлас жемқорлық проблемасы жаппай сипатқа ие болды және қоғамдық өмірдің барлық салаларына (экономикалық, саяси, мәдени, білім беру, денсаулық сақтау) әсер етті. Қазіргі уақытта біздің елімізде сыбайлас жемқорлық деңгейі өте жоғары деңгейде қалуда.

«Сыбайлас жемқорлық» ұғымы латынның «corruption» — параға сатып алу сөзінен шыққан, ол «қирату» немесе «бұзу» дегенді білдіреді және латынның «corei» — «даудың жалғыз заты бойынша міндетті құқықтық қатынастағы бірнеше қатысушы» және «rumpere» — «бірдеңені бұзу» деген сөздерінен құрал­ған, атап айтқанда, жеке тұлғалардың пайда алу үшін қалыптасқан этикалық нормаларды бұзуы.

Осыған байланысты латынша «corruption» термині «cor» (жүрек, жан, рух, ақыл) және «ruptum» (бұзу, жою) деген екі түбір сөзден шыққан деген пікір бар. Сондықтан сыбайлас жемқорлықтың мәні пара алу, мемлекеттік және басқа қызметкерлерді сату емес, белгілі бір әлеуметтік жүйенің, оның ішінде мемле­кеттік билік жүйесінің бірлігін бұзу (ыдырау, ыдырату) болып табылады.

Жалпы, сыбайлас жемқорлық қоғамдағы өз позициясын жеке мақсатта пай­далану дегенді білдіреді. Сыбайлас жемқорлықтың жоғары деңгейі қоғамға және тұтастай мемлекетке зиянды әсер етеді.

Демек, сыбайлас жемқорлық бұрыннан белгілі, бірақ соңғы кезде оған деген қы­зығушылық артты. Сонымен, заңға сәйкес, сыбайлас жемқорлық:

а) қызмет бабын теріс пайдалану, пара беру, пара алу, өкілеттікті теріс пайда­лану, коммерциялық параға сатып алу не жеке тұлғаның өзінің лауазымдық жағ­дайын қоғам мен мемлекеттің заңды мүдделеріне қарамастан, ақша, құндылық­тар, өзге де мүлік немесе мүліктік сипаттағы қызметтер, өзі үшін немесе үшінші тұлғалар үшін өзге де мүліктік құқықтар түрінде пайда алу мақсатында өзге де заңсыз пайдалануы;

б) аталған іс-әрекеттерді заңды тұлғаның атынан немесе оның мүддесінде жасау[1].

Қазіргі уақытта сыбайлас жемқорлық мәселесі бірінші орынға шықты: жаңа­лық­тарда әртүрлі аймақтарда шенеуніктер мен қарапайым азаматтар пара алғаны үшін ұсталуда, ал Үкімет күн сайын сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамаға жаңа түзетулер енгізуді талап етеді. Қазіргі уақытта сыбайлас жемқорлық қоғам мен мемлекеттің барлық салаларына (билік органдары, кәсіпкерлер, қоғамдық ұйымдар, білім беру мекемелері және т.б.) еніп, оны шешу үшін тиісті жүйелік жағдайлар қажет.

Ресейлік ғалымдардың, мұғалімдердің, заңгерлердің заманауи идеяларына сәй­кес сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру және тәрбиелеу елдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың негізгі құралдарының бірі болып табылады. Демек, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру мәселелері ерек­ше мәнге ие болады және мұқият зерттеуді қажет етеді. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет» ұғымының мазмұнын талдау үшін «сыбайлас жемқорлыққа қарсы» және «мәдениет» ұғымдарының арақатынасын қарастырайық[2].

Мысалы, С. Ожеговтің сөздігінде «қарсы» зат есімдер мен сын есімдерді қа­ра­ма-қарсы, дұшпандық, біреуге немесе бір нәрсеге қарсы бағыттайтын префикс ретінде түсіндіріледі[3].

Тиісінше, сыбайлас жемқорлыққа қарсы сөз сыбайлас жемқорлыққа қарсы әре­кет ретінде түсіндірілуі керек. «Мәдениет» термині — біздің өмірімізде қол­данылатын ең күрделі терминдердің бірі.

«Мәдениет» термині көбінесе әртүрлі ғылыми пәндердегі өте күрделі ұғым­дарға сілтеме жасау үшін қолданылады. 1871 жылы Эдуард Тейлор ұсынған мә­де­ниеттің анықтамасы классикалық болып саналады, көрнекті ағылшын этног­рафы, содан бері бастапқы анықтамаға жаңа белгілер қосылса да, мәдениеттің мәні өзгеріссіз қалады, оны осылай тұжырымдауға болады: Мәдениет — бұл бі­лім, сенім, өнер, мораль, заңдар, әдет-ғұрыптар, сонымен қатар, адам қоғам мү­шесі ретінде игерген басқа да қабілеттер мен дағдыларды қамтитын кешен[4].

Мәдениет саласындағы француз және американдық ғалымдардың пікірінше, бұл тұжырымдаманың 200-ге жуық анықтамасы бар екенін атап өткен жөн.

Көріп отырғаныңыздай, «мәдениет» ұғымы мазмұнды және жан-жақты, ал қо­ғам, адам оның тұтастығы мен құрылымын сақтау міндеттеріне ие. Ғылымда мәдениеттің негізгі түрлеріне мыналар жатады:

а) үстем (жалпыұлттық) мәдениет-бұл қоғамның қаншалықты қиын ұйымдас­ты­рылғанына және бұл елдің қаншалықты көп екеніне байланысты ұлттық неме­се этникалық болуы мүмкін;

б) субмәдениет — бұл өмір салтын, құндылық иерархиясын және оның тасы­малдаушыларының менталитетін анықтайтын «ресми» мәдениеттің ішінара мәде­ни ішкі жүйесі. Яғни, субмәдениет — бұл мәдениеттегі субмәдениет немесе мәдениет;

в) күнделікті және мамандандырылған мәдениет.

Сондай-ақ, ғылым материалдық және рухани сияқты мәдениеттің түрлерін ажыратады[5].

Материалдық мәдениеттің пайда болуы антропогенездің алғашқы кезең­де­рімен, яғни адамның пайда болу процесі ақылға қонымды әрекеттердің, азық-түлік­ке, тұрғын үйге, қарапайым құралдарға өмірлік қажеттіліктерді қанағат­тандыру қажеттілігінің пайда болуымен байланысты (грек. Антропос – адам және генезис – туу). Тиісінше, материалдық мәдениет материалдық қызметтің барлық саласын және оның нәтижелерін қамтиды.

Рухани мәдениет сана саласын, рухани қызмет нәтижелерінің жиынтығын қамтиды. Бұл адамның жеке басын оятатын, қолдайтын және дамытатын рухани мәдениет. Сондықтан рухани мәдениет “жақсы оқумен” немесе «біліммен» бірдей емес, сондықтан ешқандай білім адамды саналы және жауапты әрекетке қабілетті тұлға ете алмайды.

Мәдениеттердің алуан түрлілігінен біз сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәде­ниетті бөліп көрсетеміз. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет-адамның ақыл-ой және моральдық жағынан сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру қабілеті. Бұл, ең алдымен, жоғары құқықтық мәдениеті бар адам, өйткені сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет, өз кезегінде, құқықтық мәдениеттің ерекше түрі болып табыла­ды. Алайда, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті түсіну процесі әлі де жоқ екенін атап өткен жөн. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет қазіргі уақытта қоғамның барлық дерлік мүшелері игеруі тиіс объективті қажетті құбылыс мәр­тебесіне ие болып отыр[6].

Сондықтан жоғары оқу орындарында сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық­тық мәдениетті қалыптастыруды енгізу қажеттілігі туындайды.

Кезінде жеке тұлғаның құқықтық мәдениеті мен құқықтық тәрбиесін қалып­тас­тырудың теориялық негіздері ХХ ғасырдың екінші жартысында С. С. Алек­сеев, В. Н. Кудрявцева, Д. А. Керимова, В. П. Сальникова, Р. С. Байниязова, С. Н. Ко­жевников, Г. А. Голубева, В. А. Каминская және т.б. еңбектерінде қалан­ды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру құқықтық мәдениет деңгейін арт­ты­ру және сыбайлас жемқорлыққа қарсы дүниетанымды қалыптастыру міндеттерін шешу үшін жоғары кәсіптік білім беру мекемелерінде іске асырылатын қосымша жалпы білім беретін және кәсіптік оқыту бағдарламаларына негізделген жеке адам, қоғам және мемлекет мүддесінде оқыту мен тәрбиелеудің нысаналы процесі болып табылады[7].

Мәселен, біздің ойымызша, сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім берудің мақ­саты білім алушыларда қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы барлық сыбай­лас жемқорлық көріністеріне қарсы тұруға ықпал ететін мәдениетті, сондай-ақ оған қарсы тұруға ғана емес, онымен күресуге де қабілетті қалыптастыру болып табылады.

Осылайша, білім алушыларда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қа­лып­тастыру мынадай міндеттерді шешуді көздейді: сыбайлас жемқорлық ұғы­мымен оның мәні, нысандары, қоғам өмірінің әртүрлі салаларындағы көрініс ерекшеліктері туралы жалпы түсінікпен танысу; құқықтық сауаттылық негіздерін қалыптастыру; білім алушылардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез-құлыққа деген ынтасын ынталандыру; сыбайлас жемқорлықтың барлық көріністеріне төзбеушілікті қалыптастыру.

Қойылған міндеттерді шешу үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім бе­рудің негізгі бағыттарын бөліп көрсету қажет: құқықтық нигилизмді еңсеру (лат. нихил-ештеңе емес) . Құқықтық нигилизм-бұл құқықтық құндылықтарды теріске шығару, заңдар мен нормативтік тәртіпке құрметсіздік. Негізгі қағида-Заңға құр­мет. Құқықтық нигилизмді жеңу үшін құқықтық білім беру, білім алушылардың құқықтық және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетінің негіздерін тәрбиелеу және қалыптастыру; сыбайлас жемқорлыққа байсалды, саналы көзқарасты қалып­тастыру ерекше маңызға ие. Білім алушыларда сыбайлас жемқорлықтан бас тар­ту­ды, адамгершілік реакцияны, сыбайлас жемқорлық көріністеріне төзбеушілікті; білім алушыларды сыбайлас жемқорлық полиморфиясымен хабардар етуді тудыруы тиіс мінез-құлық моделін қалыптастыру қажет. Олар сыбайлас жем­қор­лықты экономикалық, саяси құбылыс, заңға қайшы әрекет, қоғамның мәдениеті мен санасының элементі ретінде түсінуі керек. Оның мақсатын, субъектілерін, нысандары мен түрлерін, іске асыру саласын, сыбайлас жемқорлықтың мазмұнын нақты білу; сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес білімі мен дағдыларын қалып­тастыру.

Білім алушылар өздерінің мінез-құлқын нақты өмірлік жағдайлармен байла­ныс­тыруды үйренуі және сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұра білуі тиіс. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл тек пассивті сипатта ғана емес (қабылдамаймын және қатыспаймын), сонымен қатар белсенді (кез келген көріністермен күресе­мін) болуы тиіс.

Сондықтан қазіргі заманғы дайындық жүйесі педагогикалық және ақпарат­тық технологиялар негізінде уақыт талаптарын ескере отырып, сыбайлас жемқор­лыққа қарсы білім берудің мазмұнын жаңартуды және сапасын арттыруды талап етеді. Әрине, жоғары оқу орнының түлегі, болашақ маман оның мамандануына қатысты жақсы білім мен дағдыларға ие болуы керек, бірақ сонымен бірге ол азаматтық жетілу мен жоғары әлеуметтік белсенділікке, принциптілікке және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетке ие болуы керек[8].

Қорытындылай келе, оқу процесіне ең алдымен жеке тұлғаға бағытталған бі­лім беру технологияларын енгізу арқылы сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім бе­ру процесінің тиімділігін едәуір арттыру, сайып келгенде, сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру мақсатына қол жеткізуге әкелетінін атап өткен жөн-бұл құқық­тық білім беру сапасын арттыру және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру.

 

ТҮЙІН

Берілген мақалада автор білім алушылардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетін қалыптастыруды басты мақсат ретінде қарастырады, бұл ретте қойыл­ған міндеттерді шешуге ықпал ететін сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім берудің міндеттері мен негізгі бағыттарын бөліп көрсетеді.

 АННОТАЦИЯ

В настоящей статье автор рассматривает формирование антикоррупционной культуры обучающихся как цель антикоррупционного образования, выделяя при этом задачи и основные направления антикоррупционного образования, спо­собст­вующих решению поставленных задач.

ANNOTATION

Here the author considers formation of anti-corruption culture of those who studies as the purpose of anti-corruption education, giving accent to the problems and the principal directions of the anti-corruption education, which promote the solution of performance targets.

1. [1]      Амиров К.Ф. Амирова Д.К. Антикоррупционное и правовое воспитание: Учеб. пос. для учащихся 10-11 кл. общеобразоват. учреждений, студентов колледжей и вузов. — Казань: Магариф – Вакыт, 2010. C. 159.
2. [2]      Дворецкий И.Х. Латинско-русский словарь. — 4-е изд., стер. — М.: Рус.яз., 1996. С. 846.
3. [3]      Ожегов С. И. Словарь русского языка / Гл. ред. С. П. Обнорский. — М.: Гос. изд. иностр. и нац. Словарей, 1949. С. 968.
4. [4]      Кравченко А.И. Культурология: Учеб. пос. для вузов. — 4-е изд. — М Академический Проект, Трикста, 2003. С. 496.
5. [5]      Гончаренко Г.С. Понятие, сущность и виды коррупции в совр. России // Админист­ра­тивное и муниципальное право. — 2010. — №6. — С. 58-61.
6. [6]      Замалетдинов Р.Р., Ибрагимова Е.М., Амирова Д.К. Формирование антикор­рупционной культуры у школьников: Учеб. пос. для учащихся 10-11 кл. Общеоб­разоват. учреждений. — Казань: Магариф-Вакыт, 2010. С. 159.
7. [7]      Козельская Н.Л. Влияние коррупции на экономику. Понятие и сущность коррупции // Право и экономика. — 2011. — №4. — С. 68-70.
8. [8]      Ямалнеев И.М. Вопросы противодействия коррупции: Учеб. пос. — Казань: Казан.гос. энерг. Ун-т, 2010. — 58 с.