Мир закона

Жармаганбетова К. Т. — Баишев Университеті «Құқық және жалпы білім беру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы, заң ғылымдарының магистрі

Төлепбергени Ж. Т. — Марат Оспанов атындағы Батыс Қазақстан Меди­ци­на Университетінің «Қоғамдық-гуманитарлық пәндер» кафедрасының жетек­шісі, доцент, тарих ғылымдарының кандидаты

Жармаганбетова К. Т. — старший преподаватель кафедры «Права и обще­об­разовательных дисциплин» Баишев Университет, магистр юридических наук

Төлепбергени Ж. Т. — руководитель кафедры «Общественно-гуманитарных дисциплин» Западно-Казахстанского медицинского университета имени Марата Оспанова, доцент, кандидат исторических наук

Zharmaganbetova K. T. — senior lecturer of the Department of “Law and General Education”, Baishev University, Master of Law

Tolepbergeni Zh. T. — head of the Department of “Social and humanitarian disciplines” of the West Kazakhstan Medical University named after Marat Ospanov, associate professor, candidate of historical sciences

УДК 347

ЕҢБЕК ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУ ӘДІСТЕРІН ЖАҢҒЫРТУ (ЕҢБЕК КОМПЛАЕНСІ)

МОДЕРНИЗАЦИЯ СПОСОБОВ НЕЮРИСДИКЦИОННОЙ ЗАЩИТЫ ТРУДОВЫХ ПРАВ (ТРУДОВОЙ КОМПЛАЕНС)

MODERNIZATION OF METHODS OF NON-JURISDICTIONAL PROTECTION OF LABOR RIGHTS (LABOR COMPLIANCE)

Түйінді сөздер: еңбек, қоғамдық қатынастар, реттеу, қадағалау органдар, ең­бек заңнамасы, бақылау органдары, қадағалау органдары, субъект, еңбек кодексі.

Ключевые слова: труд, общественные отношения, регулирование, надзор­ные органы, трудовое законодательство, контрольные органы, надзорные орга­ны, субъект, трудовой кодекс.

Keywords: labor, public relations, regulatory, supervisory bodies, labor legislation, control bodies, supervisory bodies, subject, Labor Code.

Қазіргі уақытта Қазақстанда, біздің ойымызша, осы саладағы нормативтік құқықтық актілердің оңтайлы жұмыс істеуіне кедергі келтіретін бірқатар маңыз­ды мәселелерді шешу үшін мемлекеттік бақылауды (қадағалауды) және еңбек заңнамасының сақталуын ведомстволық бақылауды реформалау қажет.

Қазіргі таңда еңбек құқығы ғылымында ұзақ уақыт бойы ғылыми пікір­таластардың тақырыбы болып табылатын еңбек заңнамасының және еңбек құқы­ғы нормаларын қамтитын өзге де нормативтік құқықтық актілердің сақталуын мемлекеттік бақылауға (қадағалауға) байланысты бірнеше проблемалар бар.

Сонымен, М. В. Лушникова мен А. М. Лушниковтың пікірінше, еңбек құ­қық­тары мен міндеттерінің табиғаты еңбек құқығын бақылауды анықтайды және еңбек құқығы жеке және қоғамдық салаға жататындығына байланысты аралас сипатта болуы керек[1].

Еңбек құқығы ғылымында қадағалау (бақылау) жеке еңбек құқығы инсти­туты ретінде, сондай-ақ еңбек құқықтарын қорғаудың тәсілі ретінде қарас­ты­рылады.

Теориялық және практикалық тұрғыдан «бақылау» және «қадағалау» анық­тамаларын түсінудің қосарлылығын атап өтеміз.

Т. Л. Барбашова мен В. И. Миронов бақылау мен қадағалауды бірдей анық­тамалар деп санайды, бірақ олардың арасындағы кейбір айырмашылықтарды атап көрсетеді[2].

Сонымен бірге, осы мәселе бойынша біз М. В. Лушникованың пікірімен бөлісеміз, ол осы екі ұғымды ажыратады.

Қадағалауды бақылаудан ажыратудың негізгі критерийі — бұл бақылаушы орган мен тексерілетін ұйымның бағыныштылық тұрғысынан қалай байланысы. Бақылауды мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар жүзеге асыра алады, ал қадағалауды тек мемлекеттік органдар жүзеге асыра алады.

Әлеуметтік серіктестерді тарту мүмкіндігінің белгісі бойынша бақылау ке­зінде ғана мемлекеттік тетік те, кәсіптік одақтардың қатысуы да мүмкін, ал қада­ғалау тек мемлекеттік және жария сипатта болады. Бақылау кезінде тәртіп заңна­малық актілерде де, әлеуметтік серіктестікте де белгіленуі мүмкін. Бұзушылық жағдайлары анықталған кезде бақылау органы оларды жоюды талап етуге, ал олар жойылмаған жағдайда қадағалау органына жүгінуге құқылы.

Қадағалау органдары орындауға міндетті нұсқамалар береді, ал олар орын­далмаған жағдайда сотқа жүгіне алады. Сондай-ақ, материалдық және тәр­тіп­тік жауапкершілікке тартуды талап ету құқығының мүмкіндігіне тоқталу керек, бұл бақылау және бақылау кезінде мүмкін, алайда бақылау кезінде, егер билік-бағыну қатынастары болса, бақылау органы оған тікелей тартылуы мүмкін. Осы және басқа органдардың шешімдеріне сотқа шағымдануға болады. Осылайша, осы екі ұғымды ажырату қажет.

Қарастырылып отырған проблемаға сәйкес, М. Ф. Завьяловтың көзқарасы бізге қызықты болып көрінеді, ол бақылауды қадағалаудан ажыратады және жұ­мыс беруші еңбек құқықтарының бұзылуын тоқтатып, келтірілген залалдың ор­нын толтыру үшін қажет мәжбүрлеу сияқты әрекет ету шарасын енгізу қажет деп санайды.[3]

Өз кезегінде А. В. Яковлева мемлекеттік органдардың еңбек саласындағы қызметінің бірыңғай жалпы қағидаларын құру жолымен қадағалау және бақылау жөніндегі іс-шараларды жүйелеуді жүргізуді ұсынады. Бұл шара жұмыс беруші­лердің еңбек заңнамасының сақталуын бақылау және қадағалау саласындағы ең­бек құқықтарын қорғауға ықпал етеді деп ойлаймыз.[4]

А. А. Сапфирова еңбек құқығы нормаларын іске асыру және бұзылған құ­қық­тарды қалпына келтіруге және қызметкерлердің заңды мүдделерін қам­тама­сыз етуге бағытталу мемлекеттік қадағалау мен бақылауды жүзеге асырудың мәні болып табылады деп есептейді.[5]

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 191-бабында мемлекеттік ба­қы­лау (қадағалау) және еңбек заңнамасының сақталуын ведомстволық бақы­лау­заң техникасы мен еңбек заңнамасының талаптары тұрғысынан дұрыс тұжы­рымдалмаған.[6]

Шынында да, мемлекеттік бақылау (қадағалау) және еңбек заңнамасының сақталуын ведомстволық бақылау саласынан халықаралық құқықтық актілер іс жүзінде алынып тасталады, бұл әсіресе ТМД елдерінде еңбек инспекцияларын интеграциялаудың тереңдеп келе жатқан процесіне байланысты қолайсыз.

Сонымен, ТМД және басқа да мемлекеттердің қатысушы елдерінің еңбек инспекцияларының халықаралық конференциясы өзінің қорытынды құжатында келесі мәселелерді шешуге назар аударды: жұмыс орындарындағы еңбек қауіп­сіздігі мен жағдайларын бақылау; еңбек гигиенасы; жеке және ұжымдық қорғану құралдарын және емдік-профилактикалық тамақтану; ұлттық еңбек заңнамасы аспектісінде Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды жақсарту жөніндегі ХЕҰ актілерін іске асыру.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 191-бабы, өйткені ол еңбек заңнамасының сақталуын мемлекеттік бақылау (қадағалау) бойынша қатынас­тар­ды реттеу туралы ережені белгілейді, бірақ ведомстволық бақылау туралы еш­қандай ескерту жоқ.

Біздің ойымызша, еңбек заңнамасының сақталуын ведомстволық бақылау мемлекеттік бақылаудан (қадағалаудан) ерекшеленеді, өйткені ол осы саладағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметімен байланысты.

Теориялық және практикалық тұрғыдан «бақылау» және «қадағалау» анық­тамаларын түсінудің қосарлылығын атап өтеміз.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде бақылау қадағалаудың синонимі ретінде қарастырылады.

Басқаша айтқанда, заң шығарушы бұл ұғымдарды ажыратпайды.

Сонымен бірге, басқа нормативтік құқықтық актілерде «бақылау» термині «қадағалау» ұғымына теңестірілмейді.

Бір қызығы, Қазақстан Республикасының субъектілерінің мемлекеттік ең­бек инспекциясы туралы барлық ережелерде бақылау да қадағалаудан ажыра­тылады.

Еңбек инспекциясы еңбек саласындағы мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыратынын ерекше атап өтеміз. Мұндай қызметтің объектілері жұмыс беру­ші­лер болып табылады .

Мәселе бақылау мен қадағалаудың әртүрлі теориялық тұжырым­дама­ларында бар деп санаймыз: бірдей ұғымдар немесе әртүрлі анықтамалар.

Осыған байланысты біз М. Нетесованың егер ғылыми ортада бақылау мен қадағалауды ажырату қажеттілігі күмән тудырмаса, онда мемлекеттік басқару практикасында бұл ұғымдар нақты бөлінбейді деген ұстанымымен келісеміз.

Еңбек заңнамасының сақталуын бақылаудың (қадағалаудың) тағы бір маңызды мәселесі — Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде «ведомство­лық бақылау» деген нақты ұғымның болмауы, бұл Ресей Федерациясы субъек­тілерінің заңнамасында осы терминді әртүрлі түсінуге әкеледі, яғни олардың бірқатар субъектілерінің заңдарында — бұзушылықтардың алдын алу, анықтау және жолын кесу еңбек заңнамасының және өзге де нормативтік құқықтық еңбек құқығы нормаларын қамтитын актілерде еңбек заңнамасының сақталуын ведомстволық бақылаудың мақсаты белгіленген[7].

Басқа субъектілердің заңнамасында біршама өзгеше түсінік бар: осы сала­дағы ведомстволық бақылау тек атқарушы органдардың ғана емес, сонымен қа­тар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының еңбек заңнамасының және еңбек құқығы нормаларын қамтитын өзге де нормативтік құқықтық актілердің сақта­луын бақылауды жүзеге асырудағы қызметі ретінде түсініледі.

Соңғы уақытта, біздің ойымызша, Қазақстан Республикасында маңызды үрдіс пайда болды, бұл, негізінен, еңбек заңнамасының сақталуын бақылауды (қадағалауды) құқықтық реттеуді реформалауға әкелуі мүмкін.

Қазіргі уақытта ішкі бақылау (өзін-өзі бақылау) сияқты рәсім келесі талап­тарға сәйкес келуі керек:

• жұмыс беруші өз қызметін еңбек заңнамасын сақтау аспектісінде өз еркімен бағалайды;
• еңбек заңнамасының сақталуын мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыруға уәкілетті атқарушы органға сәйкестікті бағалау нәтижелері туралы хабарлама.

Барлық осындай ақпаратмемлекеттік қадағалауды жүзеге асыруға уәкі­летті атқарушы органның деректер банкінде бар.

Еңбек заңнамасының және еңбек заңнамасының нормаларын қамтитын басқа актілердің сақталуын бақылауды (қадағалауды) құқықтық реттеудің тағы бір проблемасы-Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі мен бақылау кезінде құқықтарды қорғау туралы азаматтық заң арасындағы белгілі бір қайшылық.

Сонымен, Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде бақылау кезінде құқықтарды қорғау туралы азаматтық заңда бекітілген еңбек заңнамасының және еңбек заңнамасының нормаларын қамтитын басқа актілердің сақталуын бақылау (қадағалау) деңгейлері жоқ.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің бақылау (қадағалау) аспек­тісінде еңбекті қорғау туралы заңнамада тікелей көрсетілген. Қазақстан Респуб­ли­касының Еңбек кодексінің 191-бабында бұл ереже өзінің нақты іске асыры­луын таба алмайды.

Осыған байланысты, біз тек заңнамада ғана емес, ғылымда да маңызды проблема бар деп санаймыз, оның мәні келесідей: еңбекті қорғау институты бар ма, өйткені мұндай қатынастар Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 1-ба­бында қарастырылмаған, ал еңбекті қорғау туралы заңнама бақылау (қадағалау) аспектісінде қарастырылады.

Алайда, егер 1-бапта мұндай қатынастар бөлінбесе, онда, негізінен, құқық институтын жеке әлеуметтік қатынастар мен нормалардың жиынтығы ретінде тү­сі­нетін құқық теориясы тұрғысынан ақталуы екіталай, еңбекті қорғау институтын бөлек бөлу керек.

Қазақстан Республикасыныңеңбек кодексінің еңбекті қорғау және бақы­лау (қадағалау) қатынастарының арасындағы нақты қатынастарды ажырату.

Бұл мәселені бақылау (қадағалау) еңбекті қорғау туралы нормативтік ере­же­лермен тікелей байланысты Қазақстан республикасы субъектілерінің еңбекті қорғау туралы заңнама деңгейінде шешуге назар аударайық.

Сонымен бірге, бұл мәселеде көзқарастардың ортақтығына қарамастан, айыр­машылықтар бар.

Сонымен, Қазақстан Республикасының бірқатар субъектілерінің заңнама­сында жұмыс берушілердің еңбекті қорғау саласындағы ақпарат пен құжаттарды ұсыну міндеті тұр. Қазақстан Республикасының басқа субъектілерінің еңбекті қорғау туралы заңдарында мұндай ереже қарастырылмаған.

Біздің ойымызша, мемлекеттік бақылау (қадағалау) мен қоғамдық бақы­лау­дың үйлесуі мен өзара байланысы бойынша проблемалар қызықты тақырып болып табылады.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 191-бабы жеткіліксіз, бұл мәселені тиімді шешуге ықпал етпейді.

Осыған байланысты Қазақстан Республикасының субъектілеріндегі кәсі­по­дақтар мен еңбек инспекциясы арасындағы көптеген келісімдер қызығушылық тудырады, олардың талдауы осы саладағы жүйелік тәсіл туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, біздің ойымызша, бұл актілерде келесі маңызды және тип­тік кемшіліктер бар.

1. «Бақылау» және «қадағалау» ұғымдарын ажырату.
2. «Еңбек қатынастары және еңбек құқығы нормаларын қамтитын өзге де нормативтік құқықтық актілер» деген дефиницияны пайдалану.
3. Тек еңбек қатынастарына назар аудару және еңбек қатынастарымен тікелей байланысты басқа адамдарды елемеу.

 

 ТҮЙІН

Мақалада еңбек қатынастары тараптарының еңбек құқықтары мен мүдде­ле­рін қорғау ұғымы, тәсілдері мен нысандары және ҚР еңбек заңнамасының сақ­талуын бақылауды (қадағалауды) құқықтық реттеудің теориялық аспектілері қа­рас­тырылған. Сондай-ақ қызметкерлер мен жұмыс берушілердің еңбек құқық­тары мен мүдделерін қорғаудың және мемлекеттік органдардың қызметкерлердің еңбек құқықтары мен мүдделерін қорғаудың юрисдикциялық және юрис­дикциялық емес әдістерінің атаулы сұрақтары орын табады.

 АННОТАЦИЯ

В статье рассмотрены понятие, способы и формы защиты трудовых прав и интересов сторон трудовых отношений и теоретические аспекты правового регу­лирования контроля (надзора) за соблюдением трудового законодательства РК. А также юрисдикционные и не юрисдикционные методы защиты трудовых прав и интересов работников и работодателей и вопросы защиты трудовых прав и интересов работников государственными органами.

 ANNOTATION

The article considers the concept, methods and forms of protection of labor rights and interests of the parties to labor relations and theoretical aspects of legal regulation of control (supervision) over compliance with labor legislation of the Republic of Kazakhstan. As well as the jurisdictional and non-jurisdictional methods of protecting the labor rights and interests of employees and employers, and the protection of the labor rights and interests of employees by state bodies.

1. [1]      Лушников А. М., Лушникова М. В. Курс трудового права: Учебник. В 2 т. — М.: Статут, 2009. — 879 с.
2. [2]      Барбашова Т. П., Миронов В. И. Защита трудовых прав работников. — М.: Управление Персоналом, 2007. — 104 с.
3. [3]      Завьялов М. Ф. Надзор и контроль за соблюдением законодательства о труде как способы защиты трудовых прав работников: Автореферат дис. … канд. юрид. наук. — М.: Институт законодательства и сравнительного правоведения при Прави­тельстве Российской Федерации, 2012. — 30 с.
4. [4]      Яковлева А. В. Способы защиты трудовых прав работников(концептуальный ас­пект): Автореферат дис. … канд. юрид. наук. — М.: Моск. гос. юрид. акад., 2007. — 33 с.
5. [5]      Сапфирова А. А. Защита трудовых прав Федеральной инспекцией труда: Мо­нография. — М.: Проспект, 2017. — 144 с.
6. [6]      Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 23 қарашадағы № 414-V Еңбек Кодексі (2021.31.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=34838929#activate_doc=2.
7. [7]      Суслова И. С. Некоторые аспекты защиты трудовых прав // Молодой студент. — 2016. —№ 19 // https://moluch.ru/archive/123/34004/.