Мир закона

Аужанов Р. Б. — Қазақстан Республикасы ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы ғылыми-зерттеу орталығының ғылыми қызметкері, полиция майоры;

Әбдәлі А. А. — Қазақстан Республикасы ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қостанай академиясының әкімшілік құқық және әкімшілік қызмет кафедрасының оқытушысы, полиция капитаны

ӘОЖ 343

ҚЫЛМЫСТЫҚ-АТҚАРУ ЖҮЙЕСІ МЕКЕМЕЛЕРІНДЕГІ ТҰЛҒАЛАРДЫ БӨЛЕК ҰСТАУ ЖАҒДАЙЫ

НЕКОТОРЫЕ АСПЕКТЫ РАЗДЕЛЬНОГО СОДЕРЖАНИЯ ОСУЖДЕННЫХ ЗА ПРЕСТУПЛЕНИЯ, НЕ СВЯЗАННЫЕ С ПРИМЕНЕНИЕМ НАСИЛИЯ

SOME ASPECTS OF SEPARATE CONDITIONS OF CONDEMNED FOR PRISONERS NOT RELATED TO VIOLENCE

Түйінді сөздер: сотталғандарды бөлек ұстау, ұстау жағдайы барынша төмен мекеме, сотталғандардың жіктелуі, зорлық-зомбылықты қылмыстар, ҚАЖ мекемесі.

Ключевые слова: раздельное содержание осужденных, учреждение минимальной безопасности, классификация осужденных, насильственные преступления, Учреждения УИС.

Keywords: separate detention of convicts, institution of minimal security, classification of convicts, violent crimes, institutions of penal correctional system.

Қылмыстық-атқару жүйесі институты ретінде қоғамның кез келген жерінде өзгерістерге ұшырайды. Бұл өзгерістер өзінің маңыздылығы бойынша әртүрлі сипатқа ие және қоғамның өзінде болып жатқан өзгерістерге байланысты. Бұл ретте бүкіл әлемдегі пенитенциарлық жүйелер көп жағдайда саяси режимнің, ел экономикасының жай-күйінің өзіндік көрсеткіші болып табылады, олар қоғамның көптеген мәселелері мен кемшіліктерін айқын көрсетеді[1].

Төменде келтірілген ережелерді бейтараптық таныта отырып қолдану қажет. Нәсілдік белгісі, тері түсі, жынысы, тілі, діни, саяси және басқа да сенімі, ұлттық немесе әлеуметтік шығу тегі, мүліктік жағдайы, жанұя шығу тегі немесе әлеуметтік жағдайы бойынша кемсітушілікке жол берілмейді[2].

Қазақстан аумағында болып жатқан өзгерістерді жазалауды орындау сияқты арнайы саланы одан әрі жетілдіру қажеттігіне себепші болды. 2017 жылы «Азаптаусыз қоғамға» жобасын іске асыру кезінде бас прокуратура ҚР ҚАК-нің 94-бабына зорлық қылмыстары үшін сотталғандарды бөлек ұстауға қатысты өзгерістер мен толықтырулар енгізуді ұсынды: «басқа сотталғандардан оқшау­ланған, сондай-ақ: зорлық-зомбылық қолданумен қасақана қылмыс жасағаны үшін сотталғандар, қылмыстардың қауіпті қайталануы кезінде сотталғандар». Сондай-ақ Қазақстан Республикасының Ішкі істер органдарын жаңғырту жөніндегі 2019-2021 жылдарға арналған Жол картасының 44-тармағында зорлық қылмыстары үшін сотталғандарды ҚАЖ мекемелерінде бөлек ұстау практикасына енгізу көзделген. Бұдан басқа, ҚАЖ-сі жаңғыртудың 2019-2023 жылдарға арналған Жол картасының 36-тармағында көрсетілгендей зорлық-зомбылықсыз қылмыстары үшін сотталғандарды ҚАЖ мекемелерінде бөлек ұстау бойынша экспериментті тәжіриебеге енгізу туралы мәселе қойылады. Бұл мемлекет тарапынан осы ережені іске асыруда белгілі бір қызығушылық байқалатынын білдіреді.

Бүгінгі күні ҚАЖ мекемелерінде сотталғандарды бөлек ұстау ҚР ҚАК-нің 94-бабымен регламенттеледі. Мекемелерде сотталған ерлер мен әйелдерді, кәмелетке толмағандар мен ересектерді бөлек ұстау белгіленеді. Бас бостандығынан айыруға алғаш рет сотталғандар бұрын бас бостандығынан айыруды өтеген сотталған­дардан бөлек ұсталады, бұл баптың қолданысы қауіпсіздігі барынша төмен мекемелерге қолданылмайды. Бір мекемеде бас бостандығынан айыруға алғаш рет сотталған және бұрын бұл жазаны бұрыннан өтеп жүрген әйелдер бөлек ұсталуы мүмкін. Басқа сотталғандардан оқшауланып, сондай-ақ бөлек; қылмыстардың қауіпті қайталануы жағдайында сотталғандар; өмір бойы бас бостандығынан айыруға сотталғандар, өмір бойы бас бостандығынан айырудан кешірім жасау тәртібін белгілі бір мерзімге бас бостандығынан айырудан кешірім жасау тәр­ті­бімен белгілі бір мезгілге бас бостандығынан айыруға ауыстырылған соттлғандар; өлім жазасы кешірім жасау тәртібімен бас бостандығынан айыруға ауыстырылған сотталғандар ұсталады. Жекелеген мекемелерде, сотталғандығының санына қара­мастан, сотталған-соттардың құқық қорғау органдары мен арнаулы мемлекеттік органдардың бұрынғы қызметкерлері, сотталғандардың мінез-құлқын бақылау мен қадағалауды жүзеге асыруға уәкілетті адамдар ұсталады. Сотталғандарды бөлек ұстаудың осы бапта белгіленген талаптары балалар үйі мекемелерге қолда­ныл­майды. Әртүрлі инфекциялық аурулармен ауыратын сотталғандар бөлек және дені сау сотталғандардан жеке ұсталады. Емдеу профилактикалық мекемелерде (ауруханаларда, мамандандырылған психиатриялық және туберкулезге қарсы ауру­ханаларда) сотталған ерлер сот айқындаған режим түріне қарамастан бірге ұста­лады. Туберкулезге қарсы ауруханаларда сотталғандарды бөлек ұстау медициналық көрсетімдермен айқындалады. Біз көріп отырғанымыздай, қолда­ныстағы қылмыстық-атқару заңнамасы сотталғандардың қауіпсіздігі барынша төмен мекемелерде ұстаудан басқа, зорлық-зомбылық қылмыстары үшін бөлінуін көздемейді.

ҚР ІІМ ҚАЖ Комитеті қамаудағы адамдарды ұстаудың осы аспектісін зерттеу щщббойынша талдау жүргізді, жүргізілген талдау нәтижелері бойынша ҚАЖ-дың 82 мекемесінен объективті және субъективті себептер бойынша сотталғандарды бөлек ұстау қағидатын тек қана ҚАЖ-нің 14 мекемесінде қолдануға болатыны белгілі болды. Бұл ретте жекелеген мекемелерде статистикалық белгілер бойынша түсетін сотталғандардың саны 2-ден 20 адамға дейін ауытқиды, бұл жеке жасақ құрудың орынсыздығын көрсетеді[3].

Қамаудағылармен қарым-қатынастың халықаралық ережелері мен стандарт­тарын, сондай-ақ шет елдердің ашық көздерінде қол жетімді заңнамаларды талдау зорлық-зомбылық және зорлық-зомбылық емес қылмыстарды жасағаны үшін сотталғандарды міндетті бөлек ұстау бойынша нақты нұсқаулар мен нормалардың жоқтығы туралы көрсетті.

Сонымен, БҰҰ-ның қамаудағылармен қарым-қатынасқа қатысты ең аз стан­дарттық ережелеріне сәйкес (Нельсон Мандела ережелері 2015 ж.) қамаудағы­лардың әр түрлі санаттағы бөлек мекемелерде немесе сол бір мекеменің әр түрлі бөліктерінде: олардың жынысын, жасын, бұрын сотталғандығының жасын, олар­дың жасалуының заңды себептерін және белгіленген режим түрін ескере отырып ұсталуы тиіс.

Осылайша:

• ерлер мен әйелдерді мүмкіндігінше бөлек мекемелерде ұстау керек; егер ерлер мен әйелдер сол мекемеде ұсталатын болса, онда әйелдерді толық жеке учаскелерде орналастыру керек;
• тергеудегі қамаудағыларды сотталғандардан бөлек орналастыру керек;
• борыш міндеттемелерін орындамағаны үшін сотталған және азаматтық істер бойынша басқа да жасалған адамдарды қылмыс жасаған адамдардан бөлек орналастыру керек;
• жас құқық бұзушыларды ересектерден бөлек ұстау керек (11 ереже).

Бұдан басқа, бас бостандығынан айыруды өтеп жүрген сотталғандарды жіктеу мақсаттары: а) қамаудағыларды өзінің қылмыстық өткеніне немесе өзінің сипаты­ның сипатына байланысты оларға нашар әсер ету қаупі бар адамдардан бөлу және б) қамаудағыларды олардың қоғамдағы өміріне қайтып келуі мақсатында олармен жұмысты жеңілдететін санаттарға бөлу болып табылады. Бұл ретте қамаудағы­лар­дың әртүрлі санаттарымен жұмысты мүмкіндігінше әр түрлі түрме мекемелерінде немесе сол түрме мекемесінің әр түрлі бөлімшелерінде жүргізген жөн (93 ереже).

Өз кезегінде Еуропалық пенитенциарлық ережелер (2006 ж.), сондай-ақ жа­сал­ған қылмыстың түріне қарай сотталғандарды жеке немесе бөлек ұстауды көз­демейді. Оларда тек 18 жасқа дейінгі балалар ересектерге арналған Пенитен­ци­арлық мекемелерде болмауы, ал осы мақсат үшін арнайы құрылған мекемелерде ұсталуы тиіс ережелер ғана бекітілген. Егер балалар ерекшелік ретінде осындай пенитенциарлық мекемеде болса, олардың мәртебесі мен қажеттілігін назарға ала­тын арнайы ережелер қабылдануы тиіс (11-тармақ.1 және 11.2).

Сондай-ақ, оларда психикалық аурудан зардап шегетін және жан саулығы жағдайы түрмеде тұрумен сыйыспайтын және осы мақсат үшін арнайы құрылған мекемелерде болуы тиіс адамдар туралы ғана бөлек айтылады. Егер мұндай адам­дар ерекшелік ретінде пенитенциарлық мекемелерде болса, онда олардың мәрте­бесі мен қажеттілігін назарға алатын арнайы ережелер қабылдануы тиіс (12.1 және 12.2-тармақтар).

Бұл ретте Еуропалық пенитенциарлық ережелерге сәйкес (2006 ж.) қамау­дағылар жазаны өтеу үшін олардың тұрғылықты жеріне немесе әлеуметтік оңалту орындарына жақын орналасқан пенитенциарлық мекемелерге жіберілуі тиіс (17.1-тармақ). Бұдан басқа, жазаны өтеу орнын тағайындау кезінде, сондай-ақ жалғасып жатқан қылмыстық тергеу, ұстау қауіпсіздігі мен режимінің талаптары, сондай-ақ барлық қамаудағылар үшін тиісті режимдерді ұсыну қажеттігі назарға алынуы тиіс (17.2-тармақ).

Бас бостандығынан айыруға сотталғандарды бөлек ұстау мақсатында оларды шетелдерде жіктеу тәжірибесіне келетін болсақ, ол барлық елдерде сотталған­дар­ды жынысы мен жасы бойынша міндетті бөлек ұстауды көздейді. «Жақын шетел­дердің» бірқатар елдерінде (мысалы, Ресей Федерациясы, Беларусь Республикасы, Қырғыз Республикасы, Өзбекстан Республикасы және т.б.) бұрын бас бостанды­ғынан айыру жазасын өтеген адамдар да бөлек ұстауға жатады. Бұдан басқа, Бе­ла­русь Республикасында есірткі және психотроптық заттардың заңсыз айналымына байланысты қылмыстар үшін сотталғандарды ұстауға арналған мекемелер жұмыс істейді (РБ ҚАК 71-бабы). Қазіргі уақытта осындай екі мекеме құрылды.

Өз кезегінде, «алыс шетелдердің» көпшілігінде бас бостандығынан айыруға сот­талғандарды жіктеудің әртүрлі жүйелері бар, бірақ олар өз негізінде тағайын­далған жаза мерзіміне және «қылмыскердің қауіптілігі» деңгейіне байланысты сотталғандарды бөлек ұстауды көздейді және адамның зорлық-зомбылық немесе зорлық-зомбылық емес қылмыс жасағанына байланысты сотталғандарды міндетті бөлек ұстауды көздемейді.

ҚР ҚК-нің 46-бабының 5-бөлігінің 1-тармақшасына сәйкес, қылмыстық-атқа­ру жүйесі мекемелерінде ұстау жағдайы қауіпсіздігі барынша төмен мекеме­лерін­де бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалады:

• абайсызда жасалған қылмыстары үшін сотталған адамдарға;
• ҚР ҚК 7, 8, 9, 12 және 13-тарауларында көзделген күш қолданумен бай­ланысты емес қылмыстары үшін сотталған адамдарға;
• ҚР ҚК 15-тарауында көзделген қылмыстар үшін сотталған адамдарға; қыл­мыспен келтірілген залалды толық өтеген жағдайда сотталған адамдарға, қасақана қылмыс жасағаны үшін екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығынан айыруға жаза тағайындалған, алғаш рет сотталған адамдарға.

Осыған орай, ҚР ҚК 7, 8, 12, 13-тарауларында көзделген зорлық-зомбылықсыз қылмыс жасаған адамдар зорлық-зомбылық қылмыс жасаған адамдардан бөлек ұсталады. Өз кезегінде, ҚР ҚК-нің 15-тарауында көзделген әрекеттер, осы тарауда көзделген қылмыс жасаған адамдар толық өтелген жағдайда, сондай-ақ күш қол­дану қылмыстарын жасаған адамдардан бөлек ұсталады. Біздің пікірімізше, бұл ереже сыбайлас жемқорлық қылмыс жасаған адамдарды оларға келтірілген за­лал­ды өтеуге ынталандырады.

ҚР Қылмыстық кодексінің баптарына жүргізілген талдау зорлық-зомбылықты қолданумен байланысты емес қылмыстары үшін келесі көріністі көрсетті. ҚР ҚК-нің 152, 154, 447-бабының 1-бөлігі, санкциялары бас бостандығынан айыру түрін­дегі жазаны көздемейді. Сондай-ақ ҚР ҚК 137, 139, 142-баптарында көзделген бас бостандығынан айыру түріндегі санкциялар ҚР ҚК 46-бабы 5-бөлігінің 1-тармақ­шасының күші толығымен қолданылады.

Онда 119-бабының 1-т, 130-бабының 1, 2-т, 136-бабының 1- т, 141-бабының 1-т, 150-бабының 1-т, 156-бабының 1, 2-т, 190-бабының 1-т, 196-бабының 1, 2-т, 197-бабының 1-т, 198-бабының 1, 2-т.; 199-бабының 1, 2-т.; 443-бабының 1-т; 453-бабының 1-т, 461-баптарына қатысты олардың санкциялары да ҚР ҚК 46-бабы 5-бөлігінің 1-тармақшасы қолданысқа енгізіледі.

Қылмыстық-атқару жүйесі мекемелерінің қолда бар құрылымы мен желісін, қамаудағылармен қарым-қатынас қағидалары мен стандарттарын қамтитын ха­лық­аралық құжаттардың ережелерін, сондай-ақ бас бостандығынан айыруға сот­талғандарды жіктеудің қолда бар шетелдік тәжірибесін ескере отырып, Қазақстан Республикасы ҚК 46-бабы 5-тармағының 1) тармақшасында: 119-бабының 3, 4-тармағында; 130-бабының 3-тармағында; 136-бабының 2-тармағында; 141-бабы­ның 2-тармағында; 150-бабының 2-тармағында; 153-бабының; 3, 4-тармағында; 189-құжат; 190-баптың 2, 3, 4-тармағында; 196-баптың 3, 4-тармағында; 197-баптың 3, 4-тармағында; 198-баптың 3, 4-тармағында; 199-баптың 3, 4-тарма­ғын­да[4].

Бұл зорлық-зомбылық емес қылмыстары үшін сотталғандарды бөлек ұстау нормасын іске асыруға мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, бас бостандығынан айыруды өтеу үшін қауіпсіздігі барынша төмен мекемелеріне жіберілмеуге тиіс деп есептейміз, олар: 442-баптың 2, 3, 4-тармағында; 443-баптың 2, 3-тармағында; 147-баптың 2, 3-тармағында; ҚР ҚК 453-бабының 2, 3-тармағында көзделген іс-әрекеттер үшін сотталғандар, өйткені олар қоғамдық қауіпсіздіктің айтарлықтай үлкен дәрежесіне ие.

Бұдан басқа, зорлық-зомбылық қылмыстарын жасаған адамдарды ұстауға арналған жекелеген мекемелер құру ҚР ҚАК-нің 88-бабының ережелеріне қайшы келеді, сондай-ақ бас бостандығынан айыруға сотталғандарды ұстауға арналған шығыстардың ұлғаюына алып келуі мүмкін, өйткені сотталғандарды айдауылап ұстауға жұмсалатын шығындар көп қажет етеді.

Біздің көзқарасымызша, зорлық-зомбылық және зорлық-зомбылық емес қылмыстарды жасағаны үшін сотталғандарды бөлек ұстауға толық көшуді арнайы жергілікті учаскелер құру мүмкіндігі болатын сотталғандарды камерада ұстаумен жеткілікті мекемелер құру кезінде ғана жүзеге асыруға болады.

 

ТҮЙІН

Осы мақалада ҚАЖ мекемелерінде сотталғандарды бөлек ұстаудың теория­лық аспектілері мен тәжірибелік мәселелері қарастырылады. Авторлар зорлық-зомбылықсыз және зорлық-зомбылықты қылмыстары үшін сотталғандарды бөлек ұстау қағидатын толық көлемде іске асыру үшін тұлғаларды қауіпсіздігі барынша төмен мекемелерге жіберілуі мен қылмыстық құқық бұзушылықтар тізбесін кеңейтуді ұсынады.

АННОТАЦИЯ

В статье рассматриваются теоретические аспекты и практические проблемы раздельного содержания осужденных в учреждениях УИС. Авторами предлагается расширение перечня уголовных правонарушений, за совершение которых лица будут направляться в учреждения минимальной безопасности для реализации в полной мере принципа раздельного содержания осужденных за насильственные и ненасильственные преступления.

ANNOTATION

The article discusses the theoretical aspects and practical problems of the separate detention of convicts in prisons. The authors propose expanding the list of criminal offenses for the commission of which persons will be sent to minimum security institutions to fully implement the principle of the separate detention of convicts for violent and non-violent crimes.

1. [1]      Савицкая О. С. Қылмыстық атқару жүйесі саласында азаматтарды тартуды азайту процесінің ерекшеліктері // Құқық қорғау қызметін жетілдірудің өзекті мәселелері мен перспективалары: Ғылыми-практикалық конференция материалдары. — Қостанай, 2012. Б. 305.
2. [2]      Қамаудағы адамдармен қарым-қатынастың ең төменгі стандарттық ережелері. 1955 жылдың 30 тамызында Қылмыстың алдын алу және құқық бұзушылармен жұмыс істеу жөніндегі БҰҰ-ның Бірінші Конгрессінде қабылданған, 1957 жылдың 31 шілдесінде Экономикалық және Әлеуметтік Кеңестің 994-толық мәжілісінде мақұлданған ережелері.
3. [3]      ҚР ІІМ ҚАЖ Департаменті мәліметтері бойынша 09 тамыз 2019 жыл, Нұр-Сұлтан.
4. [4]      Слепцов И. В. Сотталғандарды бөлек ұстаудың шетелдік тәжірибесі. — Қостанай: ҚР ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қостанай академиясы, 2019.