Мир закона

Отаралиева Г. Е. — Баишев университетінің «Құқық және жалпы білім беру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы (Ақтөбе қ.), гуманитарлық ғылымдар магистрі;

Меңдібай Т. Қ. — Баишев университетінің «Құқық және экономика негіздері» мамандығының 4-курс студенті

Отаралиева Г. Е. — старший преподаватель кафедры «Права и общеобра­зова­тельных дисциплин» Баишев Университета (г. Актобе), магистр гумани­тар­ных наук;

Меңдібай Т. Қ. — студент 4-курса специальности «Основы экономики и пра­ва» Баишев Университета

Otaralieva G. E. — senior lecturer of the Department of law and general education disciplines of Baishev University (Aktobe), master of Human sciences;

Mendybai T. K. — 4th year student of Baishev University, specialty «Fundamentals of law and economics»

ӘОЖ 342.56

СОТ ҚЫЗМЕТІ: МӘНІ, ПРИНЦИПТЕРІ

СУДЕБНАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ: СУЩНОСТЬ, ПРИНЦИПЫ

JUDICIAL ACTIVITY: ESSENCE, PRINCIPLES

Түйінді сөздер: сот қызметі, сот билігі, сот төрелігі, сот бақылауы, сот қыз­метінің принциптері.

Ключевые слова: судебная деятельность, судебная власть, правосудие, су­деб­ный контроль, принципы судебной деятельности.

Keywords: judicial activity, judicial power, justice, judicial control, principles of judicial activity.

Құқықтық әдебиеттегі ғылыми зерттеу объектісі ретінде сот қызметі онша көп мән берілмеген. Ғалымдардың басты назары сот билігін, сот төрелігін және сот ісін жүргізу мәселелерін зерттеуге бағытталған. Сонымен бірге, бүгінгі реформалар жағ­дайында сот қызметін жетілдіру шараларын анықтауда оның мәні мен бел­гі­лерін анықтау маңызды, соның негізінде оны жетілдіру жолдары көрсетілуі керек.

Сот қызметін сот билігін жүзеге асыру құралы ретінде қарастыра отырып, зерт­теушілер арасында осы өзара тәуелді құбылыстардың арақатынасы туралы кон­сенсус жоқ екенін атап өткен жөн. Көбінесе зерттеушілер сот жүйесінің тұжы­рымдамасына сот қызметінің белгілерін де қосады[1].

Біздің көзқарасымыз бойынша, сот билігінің мәнін Л. К. Савюк анықтағандай, заң бойынша қоғам өмірінің құқықтық саласында құқық қолдану өкілеттіктеріне ие болу және осы өкілеттіктерді іс жүргізу заңнамасына сәйкес жүзеге асыру ретін­де қарау керек.

Алайда, бұл жерде биліктің (өкілеттіктердің) белгілері оны жүзеге асыру фор­ма­сымен араласады, өйткені өкілеттіктерді жүзеге асыру — бұл сот қызметі, яғни, билікті жүзеге асыру. Бір құбылысты екіншісінен ажырату үшін сот билігін келе­сідей анықтаған жөн[2].

Сот билігі — бұл заңмен бекітілген және реттелетін мүмкіндік және арнайы уәкі­летті мемлекеттік органдардың — соттардың-бұзылған құқықтарды қорғау жә­не қалпына келтіру мақсатында олардың құзыретіне кіретін құқықтық жанжалдар мен басқа да мәселелерді белгіленген процедуралық түрде қарау және шешу мүм­кін­дігі. Осылайша, билікті басқару құқығы, органның заңда көрсетілген әрекет­терді орындау құқығы ретінде қарау керек. Билік оны жүзеге асырмай декларативті болып табылады.

Өздеріңіз білетіндей, билікті жүзеге асыру тек билік органдарының қызметі арқы­лы, біздің жағдайда сот қызметі арқылы мүмкін болады, оның мәні оның құ­рылымы мен мазмұнымен анықталады. Осыдан сұрақ туындайды: сот қызметі мен сот төрелігін жүзеге асыру арасында тең белгі қоюға бола ма?

Ғылыми әдебиеттерде оған нақты жауап жоқ. Кейбір ғалымдар сот төрелігі мен сот қызметі ұғымдарын анықтады немесе сот төрелігі сот қызметін толығымен қам­тыды, ал басқалары сот төрелігін сот қызметінің бөлігі немесе түрі ретінде қарастырды[3].

В. М. Семенов сот қызметінің мәні сот төрелігінде екендігін жазады. Сонымен бір­ге, ол сот төрелігі — бұл судьяның іс жүргізу түрінде жүзеге асырылатын қыз­ме­ті екенін айтады және біз онымен келісеміз. Бірақ сот төрелігін іске асырудан басқа, процессуалдық түрде жүзеге асырылатын басқа сот қызметі бар ма?

Бірқатар ғалымдардың пікірінше, сот қызметінің мұндай түрі — бұл сот төре­лі­гін жүзеге асыру қызметінен өзгеше сот қызметінің дербес түрі ретінде бөлінетін сот бақылауы[4].

Н. М. Чепурнова мен Е.А. Дюкова сот бақылауын қоғамдық-құқықтық қаты­нас­тарға әсер ететін сот қызметі ретінде қарастырады, яғни сот қызметінің мемле­кет­тік органдарға қатысты шешімдер қабылданатын бөлігі. Олардың қисыны бойын­ша, азаматтың билік органдарының әрекетсіздігі туралы шағымын қарау негізінде шығарылған сот шешімі сот бақылауының мысалы болып табылады. Ол сот төрелігін жүзеге асыруда қолданылатын бірдей принциптер мен ережелерге сәйкес жүретінін атап өткен жөн[5].

Бірақ егер біз тараптарды ауыстырып, мемлекеттік органдарға азаматтардың заңсыз деп санайтын әрекеттеріне сот арқылы шағымдану құқығын беретін болсақ, онда біз бұл процесті сот төрелігі деп атауға мәжбүр боламыз. Демек, сот бақы­лауын осы негізде жеке қызмет түріне бөлу сот төрелігі мазмұнының мәніне қай­шы келеді, өйткені бәрі басынан аяғына дейін болады. Осыған байланысты И. С. Дикарев: «… сот бақылауының сот төрелігінен бөлінуі сот ісін жүргізудің ма­ңыз­ды конституциялық принциптерінің бірі – бәсекелестік…мазмұнының белгісіздігін тудырады», — деді[6].

Бірқатар процессорлар сот бақылауының әділетсіз сипатын сот төрелігі тек сот талқылауы сатысында мүмкін деп санайды. Олардың пікірінше, судьяның бар­лық басқа процедуралық қызметі-сот бақылауы.

Егер сот төрелігін анықтау соттың барлық қызметін, оның ішінде сот бақы­лауын қамтыса және соттың қылмыстық іс жүргізудегі жалғыз функциясы — әртүрлі нысандарда жүзеге асырылатын сот төрелігін жүзеге асыру екенін мойын­даса, бәрі өз орнына түседі. Осы идеяны дамыта отырып, біз барлық процедуралық іс-шаралар бірдей қағидаттарға сәйкес жүзеге асырылады, олардан ауытқуы тиісті салдармен процедуралық нысанды бұзуды білдіреді.

Осылайша, судьяның іс жүргізу қызметі сот төрелігін жүзеге асыру қызметі бо­лып табылады, ол қылмыстық процестің барлық сот сатыларына қолданылады жә­не сотқа дейінгі кезеңде үзінді болып табылады деген тұжырым қисынды болып көрінеді. Судьяның процессуалдық нысандағы жалғыз қызметі-сот төрелігін жү­зе­ге асыру. Бұл іс жүргізу түрінде, өйткені судьялардың барлық қызметі іс жүргізу сипатына ие емес, оның бір бөлігі іс жүргізу заңнамасымен реттелуден тыс, бірақ сот төрелігінің мақсаттарына қызмет етеді және оны жүзеге асыруға қатысты суб­си­диарлық сипатқа ие. Бұл қызметтік сипатқа ие және оның мақсаты сот төрелігін тиімді жүзеге асыру үшін жағдай жасауды көздейді.

Сот төрелігін жүзеге асыру және оны қамтамасыз ететін іс — шаралар әртүрлі сот іс-әрекеттері болғанына қарамастан, көбінесе оларды бөлу шартты болып табы­лады, өйткені біреуі екіншісіз өмір сүре алмайды[7].

Судья өкімді жергілікті құқықтық актілерде көзделген нысанда не өз қалауы бойын­ша ауызша немесе жазбаша береді. Қалай болғанда да, бұл қызмет сот қыз­ме­ті болып табылады және іс жүргізу формасы болмаса да, тұтастай алғанда сот төрелігін қамтамасыз етуге бағытталған.

Жоғарыда айтылғандарға байланысты сот төрелігін қамтамасыз етуге бағыт­тал­ған сот қызметінің екі түрін бөлуге болады: сот төрелігін жүзеге асыру және ұйым­дастырушылық-әкімшілік қызмет.

Жоғарыда айтылғандардан сот қызметінің тікелей немесе жанама түрде сот би­лі­гін жүзеге асыруға бағытталғанын көруге болады. Бұл – Қазақстан Республи­ка­сы сот жүйесінің судьялары мен лауазымды тұлғаларының сот төрелігін қамта­ма­сыз ету және жүзеге асыру жөніндегі қызметі. Кез келген басқа қызметтер сияқты, сот қызметі сот құрылысы, сот ісін жүргізу және әкімшілік принциптердің синтезіне негізделген.

Біздің ойымызша, оларға мыналар жатады:

• сот төрелігін тек соттың жүзеге асыру қағидаты;
• заңдылық принципі;
• судьялардың тәуелсіздігі қағидаты;
• баршаның сот пен заң алдындағы теңдігі қағидаты;
• азаматтардың сот арқылы қорғалу құқығын қамтамасыз ету қағидаты;
• күдіктінің және айыпталушының қорғалу құқығын қамтамасыз ету қағидаты;
• сот ісін жүргізудің ұлттық тілі;
• тараптардың жарыспалылығы мен тең құқылығы қағидаты;
• азаматтардың сот төрелігін жүзеге асыруға қатысу қағидаты;
• істерді ашық талқылау қағидаты;
• судьялардың ауыстырылмау принципі;
• судьяларға, алқабилерге және төрелік алқабилерге ешкімнің тиіспеуі қағи­даты;
• заңда белгіленген істерді соттарда қараудың алқалық қағидаты;
• сот қарауына құқықты қамтамасыз ету қағидаты;
• сот билігінің қолжетімділігі қағидаты;
• судьялардың іс жүргізу және ұйымдастыру қызметінің бірлігі қағидаты;
• транспаренттілік принципі;
• судьялардың кәсіби даярлығын есепке алу қағидаты;
• еңбекті ғылыми ұйымдастыру принципі[8].

Бұл тізімді жалғастыруға болады. Алайда, принциптер жүйесі бір жағынан сот іс – әрекетінің барлық аспектілерін мүмкіндігінше толық қамтуы керек екенін есте ұстай отырып, екінші жағынан, принциптердің қатарына адам қызметінің барлық түрлеріне бірдей қатысты маңызды, бірақ айқын және сөзсіз талаптар енгізілмеуі керек, біз өзімізді жоғарыда көрсетілгендермен шектейміз,

Осылайша, сот қызметі іс жүргізу және қауіпсіздік-әкімшілік, сондай-ақ сот тө­ре­лігіне жанама түрде бағынатын басқа да қызмет жиынтығы деп қорытынды жасауға болады. Сот қызметінің бұл компоненттері сот билігін келісілген түрде жү­зе­ге асырады. Сот қызметі осы қызметті реттейтін құқық нормаларынан туын­дайтын принциптерге сәйкес ұйымдастырылады және жүзеге асырылады.

 

АННОТАЦИЯ

В статье рассматривается судебная деятельность как совокупность состав­ляю­щих: деятельности по отправлению правосудия и организационно-обеспечи­тельной деятельности суда. Представлена общая система принципов судебной деятельности, свидетельствующая о единстве этих видов деятельности суда в реализации судебной власти.

 ANNOTATION

The article considers judicial activity as a set of components: activities for the administration of justice and organizational and security activities of the court. The general system of principles of judicial activity is presented, which testifies to the unity of these types of court activities in the implementation of judicial power

ТҮЙІН

Мақалада сот қызметі компоненттердің жиынтығы ретінде қарастырылады: сот төрелігін жүзеге асыру қызметі; соттың ұйымдастырушылық және қауіпсіздік қызметі. Сот қызметі принциптерінің жалпы жүйесі ұсынылған, бұл сот қызметінің осы түрлерінің сот билігін жүзеге асырудағы біртұтастығын көрсетеді.

1. [1]      Багаутдинов Ф. Н. О содержании судебного контроля на предварительном следствии // СПС «КонсультантПлюс».
2. [2]      Абросимова Е. Б. Судебная власть в Российской Федерации: система и принципы. — М., 2002.
3. [3]      Дикарев И. С. Правосудие и судебный контроль в уголовном процессе: соотношение понятий // Государство и право. — 2008. — № 2. — С. 45-51.
4. [4]      Аносова Л. С. Соотношение понятий гласности, открытости и транспарентности судопроизводства: конституционно-правовые аспекты // СПС «Консультант Плюс».
5. [5]      Демин В. Судебный контроль за законностью актов органов местного самоуп­рав­ления// СПС «КонсультантПлюс»; Дегтярев С. Л. Реализация судебной власти в гражданском судопроизводстве. — М., 2007.
6. [6]      Бозров В. М. Современные проблемы российского правосудия по уголовным делам в деятельности военных судов. — Екатеринбург, 1999.
7. [7]      Гуценко К. Ф., Ковалев М. К. Правоохранительные органы. — М., 2002.
8. [8]      Джагарян А. А. Конституционно-правовые основы государственного контроля в Российской Федерации: Автореф. Дис. … канд. юрид. наук. — М., 2006.