Мир закона

А. А.Салимов — Қазақстан Республикасы ІІМ М.Бөкенбаев атындағы Ақтөбе заң институтының Оқу-әдістемелік орталығының бастығы, полиция под­полков­нигі

ӘОЖ 159.9.019.4

ЖАСӨСПІРІМДЕР АРАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҢ АЛДЫН АЛУДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ-ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ӘДІС-ТӘСІЛДЕР

ПСИХОЛОГО-ПЕДАГОГИЧЕСКИЕ МЕТОДЫ В ПРОФИЛАКТИКЕ ПРАВОНАРУШЕНИЙ НЕСОВЕРШЕННОЛЕТНИХ

PSYCHOLOGICAL AND PEDAGOGICAL METHODS IN PREVENTION JUVENILE DELINQUENCY

Түйінді сөздер: жасөспірім, кәмелетке толмағандар, білім, тәрбие, профи­лактика, қылмыс.

Ключевые слова: подросток, несовершеннолетний, образование, воспитание, профилактика, преступность.

Keywords: adolescent, minor, education, upbringing, prevention, disability.

Бүгінгі мақаламда алып отырған мәселемде мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бірге қоғамның одан әрі серпінді дамуына ке­дергі келтіріп жатқан теріс құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат құбы­лыс­тар­дың бірі – жасөспірімдер, кәмелеттік жасы болып табылады. Қылмыстық көрсет­кіші де жылма-жыл өсуде.

Қазақстан Республикасының үшінші мыңжылдықтың табалдырығын тәуелсіз ел ретінде аттап, құқықтық-демократиялық мемлекет негізін қалыптастыруға кі­рісе бастаған кезде оның жан-жақты проблемаларын оқып үйрену мен зерттеудің қажеттілігі артып, оған үлкен мән берілуде.

Әсіресе мұндай қажеттілік қазіргі таңда жастар проблемасын мұқият зерттеп, жаңа көзқарастармен өзгертіп, қайта қарау заңды кұбылысқа айналуда. Жаңа ға­сыр­дағы Қазақстан жастарының қал-жағдайына және дамуына кейде жағымды, ал кейде теріс ықпал етуде, яғни жастар проблемасы бүгінгі таңда бірқатар теріс факторлардың әсерінен асқынып отырғаны баршаға белгілі.

Бүгінгі таңдағы білім алудағы қиындықтар, жастар ұйымының қызметін үй­лестіретін бірегей орталықтың жоқтығы, жасөспірімдердің бос уақытының шамадан тыс молдығы, олардың арасында бақылаусыздық пен қараусыздықтың болуы, тағы басқа осы сияқты жағдайлар кәмелетке толмағандар қылмыстарының күрт өсуіне негіз болып отыр[1].

Әрине, қай қылмыстың алдын-алуда әуелі жалпы тәрбие, оның ішінде құқық­тық тәрбие негізгі құрал болып есептеледі. Сондықтан да Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 жылдың маусымының 14 жұлдызында шыққан, «жалпыға бірдей құқықтық білім мен тәрбие беру туралы» қаулысының негізгі талаптарын іске асырып, жастарға өз дәрежесінде жеткілікті құқықтық тәрбие беруді дұрыс жолға қою үлкен жұмыс. Өйткені, құқықтық тәрбие жастар мен жасөспірімдердің бойында құқықтық талаптар құрметтеу сезімін қалыптастырып, азаматтардың санасына құқық пен міндеттің бірлігін сезіндіреді, олардың өздерін дұрыс ұстап, әсіресе кәмелетке жасы толмағандар арасындағы қылмыстық әрекеттерінің алдын алуға мүмкіндік туғызады.

Қылмыстың алдын алу олардың негізгі көрсеткіштеріне байланысты әртүрлі болуы мүмкін. Алайда, басты шара — Президентіміз Н.Ә. Назарбаев көрсеткендей, «Өтпелі кезеңдерді бастан кешіп жатқан қоғамды, мемлекеттік экономика әлі сақталып тұрған тұста, жекеменшік институттары әлі қалыптасып біте қоймаған кезде, мемлекетіміздің қызметінің орасан зор маңызға ие болатындығы мемлекет тарапынан қалыптасқан шаралардың бәрінің мәні де, ықпалы да қоғамдағы тәртіп бұзушылық пен қылмыстың әуелі алдын алуға бағытталған»[2].

Кәмелетке толмағандар деп қылмыс жасаған кезге қарай жасы он төртке толған, бірақ он сегізге толмаған адамдар танылады. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстық істер дәл қазіргі таңда белең алуда.

Мемлекетімізде орын алып жатқан осындай оңды жетістіктерімізбен бірге қоғамның одан әрі серпінді дамуына кедергі келтіріп жатқан теріс құбылыстар да бар. Сондай қоғамға жат құбылыстардың бірі – жасөспірімдер, кәмелеттік жасы болып табылады. Қылмыстық көрсеткіші де жылма-жыл өсуде.

Қоғам арасындағы қылмыс. Кәмелетке толмағандар жасаған қылмыстар екі есе көп. Бала әрқашан таза және жарқын нәрсемен байланысты, ал мұнда кәмелетке толмағандар әрдайым көңіл бөледі. Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыс проблемасы ең маңызды әлеуметтік-құқықтық проблемалардың бірі болып табылады — адамдық емес қатыгездік, алдау, арбау.

12 жастан 16 жасқа дейінгі кәмелетке толмағандар көптеген қылмыс жасап, балалардың қылмысы өсуде. Балалар мен жасөспірімдердің қылмыстық мінез-құл­қының алдын алу бойынша мемлекеттің күш-жігеріне қарамастан, осы салада айтарлықтай табыстарға қол жеткізу мүмкін емес.

Статистикалық мәліметтер жасөспірімдер жыл сайын 300 мыңнан астам қыл­мыс жасайтынын көрсетеді, оның 100 мыңға жуығы — қылмыстық жауапкершілік жасына жетпеген балалар. Бұдан басқа, жыл сайын кәмелетке толмағандар жасай­тын 1 млн.астам әкімшілік құқық бұзушылық тіркеледі.

Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың алдын алу негізінде жалпы қылмыстың алдын алудың негізгі қағидаттары жатыр, бірақ сонымен бірге кәме­лет­ке толмағандар жасаған қылмыстардың алдын алуда олардың басқа жас сана­тындағы адамдардан айырмашылығы, сондай-ақ олар жасайтын қылмыс­тар­дың ерекшелігі бар[3].

Балалар қылмыстылығымен күрес мәселелері көптеген ғасырлар бойы туын­дады және шешілді, осы тұрғыдан әлі күнге дейін, кем дегенде, Қазақстанда ғылы­мы мен практикасында бірыңғай терминология әзірленбеген. Кәмелетке тол­ма­ғандар арасындағы қылмыстың алдын алу кәмелетке толмағандар жасаған қылмыс деңгейін әлсіретуге бағытталған күрделі және жан-жақты жұмыстарды талап етеді.

Қылмыс — қылмыстық жауапкершілік көзделген барлық іс жүзінде жасалған құқыққа қарсы әрекеттердің жиынтығын, сондай-ақ белгілі бір заңдылықтарға, сан­дық және сапалық сипаттамаларға ие жаппай жағымсыз әлеуметтік-құқықтық құбылысты білдіретін криминология ұғымы. Қылмыс жалпы қабылданған норма­дан, девиантты мінез-құлықтан ауытқитын «әлеуметтік патологияның» ең қауіпті түрі болып саналады.

Девиацияның себептерінің бірі жасөспірімнің психикасының жас ерекше­ліктері. Жаңа əлеуметтік құбылыс жасөспірімнің даму кезеңіне ең бірінші болып назар аударған Я. А. Коменский. Адам табиғатына сүйеніп, ол өсіп келе жатқан ұрпақ­тың өмірін əрқайсысы алты жылға созылатын төрт жас кезеңіне бөледі. Ол есею шекарасын 6-12 жаста анықтайды. Оның пікірінше, есею ес пен елестің, олар­ды жүзеге асыратын дене мүшелері тіл мен қолмен бірге дамуымен сипатталады[4].

Жасөспірімдердің даму кезеңдеріне назар аударған ғалым Ж. Ж. Руссо болды. Ол өзінің «Эмиль» атты романында осы кезеңнің адам өміріндегі психологиялық маңызын атап көрсеткен. Жасөспірімдік жасты «екінші рет дүниеге келу» ретінде сипаттап, аталмыш кезеңнің мына ерекшелігін — өзіндік сана-сезімнің өсуін атап көрсетті. Бірақ жасөспірімдік кезең идеясының ғылыми тұжырымдамасын С. Холл 1904 жылы жарық көрген «Есею: оның психологиясы, сонымен қатар физиоло­гия­мен, антропологиямен, əлеуметтанумен, жыныстық қатынаспен, дінмен жəне білім берумен байланысы» атты еңбегінде берген. Холлды жасөспірімдік жас психоло­гия­сының «атасы» деп əділ атаған, себебі ол аталған құбылысты түсіндіретін тұжырымды ғана ұсынып қоймады, сонымен қатар, əдетте жасөспірімдік кезеңмен байланыстыратын мəселелер шеңберін анықтады. Неміс романтизмі философия­сының ізімен Холл жасөспірімдік кезеңнің мазмұнын сананың дағдарысы («құйын мен басымдылық») деп көрсетті, бұл дағдарыстан өткеннен кейін адам «жеке тұл­ғалық сезіміне» ие болады деген пікір айтады. Холл өз үлгісін адамзат тарихын­да­ғы романтизм дəуіріне сəйкес тұжырымдайды, яғни жасөспірімдік кезең — бала­лық шақ пен ересектік күйдің арасындағы аралық кезең. Жасөспірімдік жастың теориялық үлгісі батыс психологиясының басты бағыттарының бəрінде көрсетіл­ген. З. Фрейд пен А. Фрейдтің (психологиялық сараптама), К. Левиннің (гештальт­пси­хология) жəне Р. Бенедикттің (бихевиоризм) теорияларының бір-бірінен айыр­машылықтары көп болғанымен, бұл теориялардың барлығы онтогенетикалық даму­дың жалпы үлгісінен эволюциялық үлгіден бастау алатындығы оларды бірік­тіреді. Жасөспірімдік кезеңнің мазмұндық жағынан өзгеше батыс теориялары дəл осы жерде, жалғыз тармақта психикалық даму үдерісін болмысынан бейімдегіш ре­тінде түсінуде тоғысады, себебі эволюциялық үлгіде даму ағзаның ортаға (қо­ғамға) бейімделуінің шартты қажеттілігі ретінде қарастырылады. Алайда «əлеу­меттік ортаның» факторларына бихевиоризмге, гештальтпсихологияға, психо­логиялық сараптамаға жəне басқаларға батыс теориялары əртүрлі түсінік береді[5].

Жасөспірімдік жасты зерттеуде Э. Шпрангердің теориясы айрықша орын алады. Ғалымның пікірінше, жеке тұлғаның ішкі дүниесі қандай болса да, табиғи немесе əлеуметтік детерминанттармен байланыспайды. Оның шектеуінше 14-17 жас аралығындағы жасөспірімдік саты балалық тəуелділіктен арылуға ұмтылу дағ­дарысымен түсіндіріледі. Берілген жастың негізгі жаңадан қалыптасқан қасиеттері ретінде «Меннің» ашылуы, рефлексияның пайда болуы, өзінің жеке тұлғалығын ұғыну көрінеді. Шпрангердің теориялық тұжырымдарын Ш. Бюллер нақтылаған. Оның пікірінше, жасөспірімдік кезең бұл бозбалалық кезеңнің жағымсыз сатысы.

Осылайша жасөспірімдік кезеңді зерттеу — əлі күнге дейін аяқталмаған, өте күрделі, көпсалалы үдеріс. Əлі күнге дейін оның барлық ерекшеліктері туралы бір­келкі түсінік жоқ, психологтар арасында дау-дамай таусылмаған. Жасөспі­рім­дердің соматикалық жəне жыныстық дамуының ерекшеліктері денсаулық пен ке­лер жылдары жұмысқа жарамдылығына ғана тікелей қатысты емес, əлеуметтік дамудың толықтығын да айтарлықтай айқындайды.

Кәмелетке толмағандар арасындағы қылмыстың алдын алу «Ұйымдасты­рыл­ған процесс» болып табылады, онда кәмелетке толмағанның заңмен қақтығысуына жол бермеу, міндеттерді анықтау, жеке тұлғаны саналы түрде қалыптастырумен және оларды шешу жолдарын іздестіруді ынталандырумен байланысты қоғамдық проблемалардың барлық жиынтығында өз көзқарасын табу, кәмелетке толмағанға әсер етудің нақты жолдары мен құралдарын белгілеу туралы нақты тұжырым­дал­ған мақсат бар.

 

ТҮЙІН

Мақалада жасөспірімдер арасындағы қылмыстың алдын алудағы түсінігі, қыл­мыстың алдын-алуда әуелі жалпы тәрбиенің  әртүрлі тәсілдер, Кәмелетке тол­мағандар арасындағы қылмыстың жеке профилактикасының түрлері кел­тірілген.

АННОТАЦИЯ

В статье рассматриваются концепции предупреждения преступности среди несовершеннолетних, предупреждения преступности различными способами об­ще­го воспитания и виды личной профилактики преступности среди несовер­шен­но­летних.

ANNOTATION

The article deals with the concepts of crime prevention among minors, crime prevention by various methods of General education, and types of personal crime prevention among minors.

1. Колесов Д. В., Мягков И. Ф. Учителю о психологии и физиологии подростка. — М., 1986.
2. Назарбаев Н. Ә. Ғасырлар тоғысында. — Алматы, 1996; Ушатиков А. И., Казак Б. К. Основы пенитенциарной психологии / Под ред. С.Н. Пономарева. — Рязань: Узорочье, 2002.
3. Татушкина М. К. Психологическая помощь и консультирование в практической психологии. — СПб., 1999.
4. Акатова Н. С. Профилактика злоупотребления наркомании в учебных заведениях. Психология и педагогика в образовательной и социальной сферах. — М., 2002.
5. Березина С. В. Предупреждение подростковой и юношеской наркомании и алкоголизма. — М.: Изд-во Института психотерапии, 2003.