Мир закона

МРНТИ 10.77.51

УДК 343.3/7

Кожабеков Даурен Мейрханович — ҚР ІІМ М. Есболатов атындағы Алматы академиясының доктаранты, құқық магистрі, полиция полковнигі (Қазақстан Республикасы, Алматы қ.)

ТӘУЕЛСІЗ МЕМЛЕКЕТТЕР ДОСТАСТЫҒЫ ЕЛДЕРІНІҢ ҚАЗІРГІ ЦИФРЛЫҚ ЖАҒДАЙЛАРДА ҰЙЫМДАСҚАН ҚЫЛМЫС ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІГІ ТУРАЛЫ ЗАҢНАМАСЫН САЛЫСТЫРМАЛЫ ТАЛДАУ

Түйін. Мақалада қазіргі күні ұйымдасқан қылмысқа қарсы әрекет ету мәселесі қарастырылған. ТМД елдерінің қылмыстық заңнамасын талдау негізінде кибер­құқық бұзушылықтарға жауапкершіліктің кейбір ерекшеліктері анықталған, бұл аталмыш қылмыс түрінің деңгейін төмендетуге мүмкіндік берді және отандық қыл­мыстық заңнаманы жетілдіруде қолданылуы мүмкін. Қылмыстық заңнаманы жетілдіру мақсатында ҚР Қылмыстық Кодексінде «ақпараттандыру және байла­ныс саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтар» ұғымын анықтап, ақпарат­тан­дыру және байланыс саласында жаңа құрамдарды енгізуді, сондай-ақ «ақпа­рат­тандыру және байланыс саласындағы алаяқтыққа» қатысты қылмыстық жауапкер­шілікті жеке бап ретінде қарастыруды және оны ұйымдасқан топтың жасағаны үшін ерекше саралаушы белгі ретінде көрсету ұсынылады.

Түйінді сөздер: қылмыстық құқық бұзушылықтар, ақпараттандыру және байланыс саласындағы, интернет алаяқтығы, киберқылмыс, ұйымдасқан қылмыс, қазіргі цифрлық жағдайда, қылмыстық жауапкершілік, ақпараттық қауіпсіздік саласындағы қылмыстар.

Кожабеков Даурен Мейрханович — докторант Алматинской академии МВД РК им. М. Есбулатова, магистр права, полковник полиции (Республика Казахстан, г. Алматы)

СРАВНИТЕЛЬНЫЙ АНАЛИЗ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА СТРАН СОДРУЖЕСТВА НЕЗАВИСИМЫХ ГОСУДАРСТВ ОБ УГОЛОВНОЙ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА ОРГАНИЗОВАННУЮ ПРЕСТУПНОСТЬ В СОВРЕМЕННЫХ ЦИФРОВЫХ УСЛОВИЯХ

Аннотация. В статье рассмотрена актуальная на сегодня проблема противо­дей­ствия организованной преступности в современных цифровых условиях. На основе анализа уголовного законодательства стран СНГ определены некоторые осо­бенности уголовной ответственности за киберпреступления, которые позво­ли­ли снизить уровень данного вида преступности и могут быть использованы при со­вершенствовании отечественного уголовного законодательства. В целях совер­шенствования уголовного законодательства предлагается в УК РК раскрыть поня­тие «уголовные правонарушения в сфере информатизации и связи», включить новые составы уголовных правонарушений в сфере информатизации и связи, а также предусмотреть в самостоятельной статье уголовную ответственность за «мо­шенничество в сфере информатизации и связи», а в качестве особо квали­фи­ци­рующего признака указать на ее совершение организованной группой.

Ключевые слова: уголовные правонарушения, сфера информатизации и свя­зи, интернет-мошенничество, киберпреступность, организованная преступность, со­временные цифровые условия, уголовная ответственность, преступления в сфе­ре информационной безопасности.

Kozhabekov Dauren Meirkhanovich — doctoral candidate at the Almaty academy of the Ministry of internal affairs of the Republic of Kazakhstan named after M. Esbulatov, master of law, police colonel (Republic of Kazakhstan, Almaty)

COMPARATIVE ANALYSIS OF THE LEGISLATION OF THE COMMONWEALTH OF INDEPENDENT STATES COUNTRIES ON CRIMINAL LIABILITY FOR ORGANIZED CRIME IN MODERN DIGITAL CONDITIONS

Annotation. The article addresses the current problem of countering organized crime in modern digital conditions. Based on the analysis of criminal legislation in CIS countries, certain features of criminal liability for cybercrime are identified, which have helped reduce the level of this type of crime and can be used to improve domestic criminal legislation. In order to enhance criminal legislation, it is proposed to define the concept of «criminal offenses in the field of informatization and communications» in the Criminal Code of the Republic of Kazakhstan, to include new criminal offenses in the field of informatization and communications, and to establish a separate article criminalizing «fraud in the field of informatization and communications», with the commission of such crimes by an organized group being specified as an aggravating circumstance.

Keywords: criminal offenses, informatization and communications, internet fraud, cybercrime, organized crime, modern digital conditions, criminal liability, information security crime.

 

Кіріспе. Цифрлық технологиялардың дамуы адамзатқа өмірдің барлық сфера­ла­рында автоматтандырумен байланысты көптеген артықшылықтарды берді. Осы артықшылықтардың негізгісі — уақытты үнемдеу, бұл әртүрлі әрекеттерді салыс­тыр­малы түрде қысқа уақыт ішінде орындауға мүмкіндік береді.

Алайда, бұл жағдаймен қатар, түрлі құқықбұзушылықтардың түрлері кеңінен та­ралды. Бұл киберкеңістікке де тікелей қатысты, онда геометриялық прогрессия­мен тұрақты трансформациялар орын алуда, ол тек оң өзгерістермен ғана емес, сон­дай-ақ қоғамдық қатынастарға теріс әсер етеді. Ұйымдасқан қылмыс та ерек­ше­лік емес, мұнда ақпараттық-коммуникациялық технологиялардың мүмкіндік­тері қылмыскерлердің өздерінің жеке басын жасыруы мен «жылдам және табыс­ты» пайда табу үшін қолданылады[1].

Мемлекет басшысы киберқұқықбұзушылықпен және елдегі киберқауіпсіз­дік­ті нығайтумен күресу қажеттігін өз сөйлеген сөздерінде бірнеше рет атап өтті. Мы­са­лы, Қасым-Жомарт Тоқаев Ішкі істер министрлігінің коллегиясында кибер­құқық­бұзушылық пен интернет-алаяқтыққа тосқауыл қоюды тапсырды: «… Ұры мен бандиттер түрмеде отыруы тиіс. Бұл — сіздердің ұйымдастырылған қылмысқа қарсы жұмыстарыңыздың жалғыз мақсаты. Қылмыспен күресте ымырасыз болу — сіздердің тікелей жауапкершіліктеріңіз және қызметтік борышыңыз»[2].

Осылайша, мемлекет киберқатерлерді алдын алу және халықтың киберқауіп­тер туралы хабардарлығын арттыру курсын қабылдады, бұл мемлекеттік және же­ке деректердің қауіпсіздігін қамтамасыз етуге, сондай-ақ азаматтарды интернет­тегі түрлі құқықбұзушылықтардан, соның ішінде ұйымдасқан қылмыстан қорғауға қабілетті.

Материалдар мен әдістер. Зерттеу барысында отандық және шетелдік қыл­мыстық кодекстің баптары қарастырылған. Негізгі әдістер ретінде теориялық және контент-талдау, салыстырмалы әдіс пен ғылыми зерттеулердің нәтижелерін талдау қолданылды.

Талқылау және нәтижелері. Заманауи ақпараттық-коммуникациялық техно­ло­гия­лар «дәстүрлі» ұйымдасқан қылмыс түсінігін өзгерткенін атап өту керек. Заманауи ұйымдасқан қылмыс киберқұқықбұзушылармен күш біріктіру тенден­ция­сын көрсете отырып, қылмыстық операцияларды цифрлық ортада жүргізу үшін қажетті арнайы дағдылары бар әйелдер мен еркектермен ынтымақтасуда. Осыған қоса, ақпараттық-коммуникациялық технологиялар ұйымдасқан топтардың құры­лы­мын және ұйымын трансформациялауға мүмкіндік бере отырып, жеке кездесу­лер­дің қажеттілігін минимализациялайды және планетаның түрлі бөліктерінде орналасқан қатысушылардың әрекеттерін үйлестіруге мүмкіндік береді. Осы уақыт­та ұйымдасқан топ мүшелері анонимді түрде, лақап аттарды пайдаланып өзара әрекеттесуге мүмкіндік алады, бұл олардың орналасқан жерлерін анықтау мен бақылауды қиындатады.

Осыған байланысты заманауи цифрлық жағдайларда ұйымдасқан топтар жа­са­ған әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілікті енгізу бойынша шетелдік тәжі­рибені зерттеу қызығушылық туғызады. Салыстырмалы анализ қазіргі отандық тә­жі­рибенің күшті және әлсіз тұстарын анықтауға, сондай-ақ, шетелдерде қолданы­ла­тын тиімді әдістерді белгілеуге мүмкіндік беріп, бұл тәжірибені ұлттық заңнама мен құқық қолдану практикасында енгізуге бағытталған.

Салыстырмалы талдау аясында, Қазақстан үшін ең қабылданатын заңнаманы, құқықтық жүйелердің ұқсастығын ескере отырып, Тәуелсіз Мемлекеттер Достас­тығы (ТМД) елдерінің заңнамасын қарастыру маңызды. Сонымен қатар, ТМД ел­де­рінде орын алатын киберқұқықбұзушылықтардың құрылымын талдау, олардың басым көпшілігінің трансұлттық ұйымдасқан қылмыстық топтармен жасалатын­ды­ғын көрсетеді, бұл арнайы құқықтық базаны қалыптастыру мен осы қылмыс­тар­мен күресте халықаралық ынтымақтастықты қажет етеді.

ТМД елдерінің ұлттық заңнамасы ақпараттық қауіпсіздік саласындағы құқық­тық қатынастарға қол сұғатын әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершіліктерді детализациялайды. Сонымен бірге, ТМД елдерінің қылмыстық заңнамасын талдау ақпараттық-телекоммуникациялық кеңістікте жасалатын әрекеттердің кримина­лизациясына қатысты бірегей көзқарастың жоқтығын көрсетуге мүмкіндік береді.

Сонымен, ТМД елдерінің заңнамасын талдау, ақпараттандыру және байланыс саласындағы қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершіліктің қылмыстық кодекс­тер­дің жеке тарауларында қарастырылғанын көрсетеді, бұл Қазақстан заңнама­сы­на (ҚР ҚК 7-тарауы)[3] ұқсас, Әзірбайжан (ӘР ҚК 30-тарауы)[4], Беларусь (БР ҚК 31-тарауы)[5], Қырғызстан (ҚР ҚК 40-тарауы)[6], Молдова (МР ҚК 11-тарауы)[7], Ресей (РФ ҚК 28-тарауы)[8], Тәжікстан (ТР ҚК 28-тарауы)[9], Түрікменстан (Түрікменстан ҚК 33-тарауы)[10], Өзбекстан (ӨР ҚК 21-тарауы)[11] елдерінде орын алған. Арме­ния­дағы заңнамадан ғана дербес тараудың бөлінбегені байқалады[12].

ТМД елдерінің ақпараттандыру және байланыс саласындағы әрекеттерді рет­теу жөніндегі қылмыстық заңнамасын қарастыру, ақпараттандыру және байланыс са­ласындағы әрекеттердің атауларындағы түрлі көзқарастарды көрсетеді. Соны­мен қатар, ТМД-ның көпшілігі елдерінде бұл қылмыстық құқықбұзушылықтар то­бы­на анықтаманы беретін термин жоқ. Сонымен бірге, терминдердің түсін­ді­ріл­меуі құқықтық қолдану практикасында түрлі интерпретацияларға алып келеді.

Ақпараттық технологиялардың қоғамдық өмірдің ең динамикалық даму сек­то­ры­ның бірі екендігіне назар аудара отырып, ұлттық қылмыстық заңнамада Қыл­мыстық кодекстің бөлімінің атауы ретінде қолданылатын терминологияны нор­ма­тив­тік түрде бекіту қажет. Бұл мәселені шешуде Әзербайжан заңнамасы ең сәтті мы­салы болып табылады, онда ӘР ҚК 271-бабына қатысты ескертпеде кибер­құқық­бұзушылықтарға қатысты негізгі ұғымдар ашылады. Сонымен қатар, БР ҚК 4-бабының 18-тармағында және РФ ҚК 272-бабының ескертпесінде «компью­тер­лік ақпарат» дегенді түсіну қажеттігі көрсетілген. Осыған байланысты отандық заң­намада ҚР ҚК 3-бабында «информатизация және байланыс саласындағы қыл­мыстық құқық бұзушылықтар» ұғымын анықтау ұсынылады.

ТМД елдерінің заңнамасына сәйкес информатизация және байланыс саласын­да­ғы қылмыстық құқық бұзушылықтардың түрлерін талдау қылмыстық әрекет­терде едәуір ұқсастықтың бар екенін көрсетеді. Сонымен қатар, басқа елдердің тә­жі­рибесі отандық заң шығарушы тарапынан қылмыстық заңнаманы жетілдіру мақ­са­тында қабылдануы мүмкін. Атап айтқанда, компьютерлік қылмыстарға арналған бөлімдерге компьютерлік ұрлық (ӘР ҚК 257-бабы), қолма-қол ақшасыз төлем құ­рал­дарын пайдалану арқылы заңсыз операциялар (МР ҚК 260.8-бабы), крипто­ак­тивтерді айналымында заңнаманы бұзу (ӨР ҚК 278-8-бабы), майнингпен заңсыз айна­лысу (ӨР ҚК 278-9-бабы), заңсыз мақсаттарды көздейтін интернет-ресурс­тар­ды орналастыру қызметтерін көрсету (Түрікменстан ҚК 381-бабы), ұшқышсыз ұшу ап­па­раттарының техникалық өлшемдеріне қойылатын талаптарды қасақана бұзу (Түрікменстан ҚК 383-бабы) және электрондық хабарламаларды жаппай та­рату (ҚР ҚК 322-бабы) сияқты әрекеттердің қосылуы ерекше назар аударуға тұрар­лық.

Айта кету керек, бұл әрекеттерді сипаттайтын белгілер отандық қылмыстық заң­наманың нормаларында белгілі бір дәрежеде қарастырылған. Алайда, осы нор­ма­ларды толық түсіну және құқық қолдану үшін, көрсетілген қылмыстарды сипат­тайтын белгілерді мұқият зерттеу, сонымен қатар отандық заңнамада көзделген ұқсас әрекеттермен салыстыру арқылы талдау жүргізу қажет.

Құқық қорғау органдарының мәліметтері бойынша, Қазақстан Республикасы Қыл­мыстық кодексінде «интернет-мошенничество» (интернет-алаяқтық) сияқты қылмыстарға қатысты жауапкершілік қарастырылған. Бұл криминалдық заңна­ма­да әлеуметтік қатынастарды қорғауға бағытталған әрекеттердің ішінде ақпарат­тық-коммуникациялық желілерді пайдалану қылмыстың жасау тәсілі ретінде не­месе саралау белгісі ретінде қарастырылады.

Ақпараттық жүйелерді пайдалану арқылы жасалатын құқық бұзушылықтар­дың бірі — интернет-алаяқтық, бұл мүлікке қарсы қылмыстар қатарына жатады. Интернет-алаяқтықты реттеудің осындай тәртібі ҚР ҚК 190-бабының 2-бөлігінің 4-тармағында қарастырылған. Алаяқтықтың саралаушы белгілері ретінде «ақпа­рат­тық жүйені пайдалану» (ҚР ҚК 168-бабы) және «ақпараттық технологияларды қолдану» (Түрікменстанның ҚК 249-бабы 2-бөлік) аталады.

Ресейдің заңнамасы да қызығушылық тудырады, ол мүлікке қарсы әрекеттер тобына өз алдына компьютерлік ақпарат саласындағы алаяқтықты (РФ ҚК 159.6-бабы) кіргізеді, мұнда саралаушы белгі ретінде ұйымдасқан топпен жасалуы атап көрсетілген. Армения, Беларусь заңнамасына да назар аудару керек, онда бір нор­ма­сында компьютерлік техниканы (компьютерлік ақпаратты) пайдалану арқылы жасалатын барлық ұрлау түрлері біріктірілген, ал саралаушы белгі ретінде қыл­мыстық ұйым­мен (АР ҚК 257-бабы 3-бөлік 1) тармағы) немесе ұйымдасқан топпен (БР ҚК 212-бабы 4-бөлік) жасалуы ерекшеленеді.

ТМД елдерінің кейбірінде ақпараттық жүйелерді пайдалануға қатысты алаяқ­тықтарды жасау механизміне байланысты өзекті заңнамалық акцент жоқ. Соған қарамастан, Әзербайжан, Молдова, Тәжікстанның Қылмыстық заңнамаларында ком­пьютерлік қылмыстарға арналған тарауларда негізінен ұйымдасқан топпен жа­са­латын алаяқтықпен ұқсас объективтік белгілері бар әрекеттер криминализация­лан­ған (ӘР ҚК 272-бабы 2-бөлік 2-тармағы; МР ҚК 260-6-бабының 2-бөлігі а- тармағы, ТР ҚК 301-бабы 4-бөлігі б-тармағы).

Қазақстан Республикасында, біздің байқауымызша, «интернет-мошенни­чест­во» алаяқтықтың саралаушы белгісі ретінде қарастырылған (ҚР ҚК 190-бабы 2- бөлігі 4-тармағы).

Сонымен қатар, құқық қолдану практикасын талдау көрсеткен­дей, интернет­тік жүйенің пайдаланушысының сенімін теріс пайдаланумен немесе алдаумен жасалатын алаяқтықтарды саралау кезінде қиындықтар туындайды, сон­дай-ақ ҚР ҚК 7-тарауында көрсетілген әрекеттер бойынша. Бұдан бөлек, 2001 жыл­ғы 23 қа­ра­шадағы Компьютерлік ақпарат саласындағы қылмыс туралы Кон­венция (Буда­пешт конвенциясы), бұл саладағы негізгі халықаралық құқықтық құ­жат, сонымен қатар ұйымдасқан формалармен күресу бойынша, компьютерлік қылмыстар тура­лы жеке нормаларды бекітуді ұсынады[13].

Будапешт конвенциясының халықаралық ұйымдасқан қылмысқа қарсы ха­лық­аралық ынтымақтастық мәселелеріне айрықша назар аударатынын ескере оты­рып, қазіргі заманғы цифрлық жағдайларда оның Қазақстан тарапынан ратифика­ция­лануы қажет. Ал ратификация, өз кезегінде, олардың территориясында сақ­та­латын электронды мәліметтерге қол жеткізу мәселелері бойынша өзара құқықтық көмек көрсетуге, сондай-ақ басқа елдің территориясында сақталатын компью­тер­лік деректерге еркін трансшекаралық қол жеткізу мүмкіндігін қамтамасыз етеді.

Осыған орай, «ақпараттандыру және байланыс саласындағы алаяқтық» үшін қылмыстық жауапкершілікті жеке бап ретінде қарастыру, ал ұйымдасқан топпен жасалған әрекетті ерекше квалификациялайтын белгі ретінде қарастыру қажет.

Қорытынды. Қорытындылай келе, Қазақстан Республикасы мен ТМД елдері­нің заңнамасы бойынша ақпараттық қауіпсіздік саласындағы құқық қатынаста­ры­на зиян келтіретін әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастыратын нор­маларды салыстырмалы құқықтық талдауымыз, аталмыш нормалардың атауы мен заң­намалық регламентациясында айырмашылықтар бар екенін көрсетеді. Айыр­машылықтарға қарамастан, зерттеліп жатқан қылмыстармен байланысты ұқсас әрекеттер де бар. Сонымен қатар, ТМД елдерінің тәжірибесі негізінде қылмыстық-құ­қық­тық нормаларды жетілдіру, киберқұқық бұзушылықтармен күресте айтар­лық­тай нәтижелерге қол жеткізген өзгерістер енгізген елдердің тәжірибесін ес­керу, қазіргі заманғы цифрлық жағдайдағы ұйымдасқан қылмысқа қатысты туын­дай­тын мәселелерге тиімді жауап беруге мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі

1. Абеуов Д. А. Противодействие киберугрозам в Республике Казахстан: проб­ле­мы и пути решения на современном этапе // «Хабаршы-Вестник» Караган­дин­ской академии МВД РК им. Б. Бейсенова. — 2024. — № 4 (86). — С. 10-13.
2. Мемлекет басшысы Ішкі істер министрлігінің кеңейтілген алқа отырысын өткізді. Қазақстан Республикасы Президентінің ресми сайты // https://www.akorda.kz/ru/glava-gosudarstva-provel-rasshirennoe-zasedanie-kollegii-ministerstva-vnutrennih-del-2204732. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
3. 2014 жылғы 3 шiлдеде қабылданған Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000226
4. 1999 жылғы 30 желтоқсанда қабылданған Әзербайжан Республикасының қылмыстық кодексі // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30420353&pos=3;-88#pos=3;-88. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
5. 1999 жылғы 9 шілдеде қабылданған Беларусь Республикасының қылмыстық кодексі // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30414984&pos=6;-106#pos=6;-106. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
6. 2021 жылғы 28 қазанда қабылданған Қырғыз Республикасының қылмыстық кодексі // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=36675065&pos=4;-106#pos=4;-106. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
7. 2002 жылғы 18 сәуірде қабылданған Молдова Республикасының қылмыстық кодексі // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30394923&pos=4;-106#pos=4;-106. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
8. 1996 жылғы 13 маусымда қабылданған Ресей Федерациясының қылмыстық кодексі // http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_ 10699/b5267e54e246ea6638ee31beff44931ebd331eae/. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
9. 1998 жылғы 21 мамырда қабылданған Тәжікстан Республикасының қылмыстық кодексі // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30397325&pos=4;-106#pos=4;-106. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
10. 1997 жылғы 12 маусымда қабылданған Түрікменстан Республикасының қылмыстық кодексі // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31295286&pos =3443;-46#pos=3443;-46. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
11. 1994 жылғы 22 қыркүйекте қабылданған Өзбекстан Республикасының қылмыстық кодексі // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30421110&pos=3;-106#pos=3;-106. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
12. 2021 жылғы 5 мамырда қабылданған Армения Республикасының қылмыс­тық кодексі // https://hrlib.kz/document/176585. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
13. Convention on Computer Information Crime (ETS N 185). (Concluded in Budapest on 11/23/2001) // https://rm.coe.int/1680081580. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.

References

1. Abeuov D. A. Protivodeystviye kiberugrozam v Respublike Kazakhstan: pro­b¬le¬my i puti resheniya na sovremennom etape // «Khabarshy-Vestnik» Karagan¬din¬skoy akademii MVD RK im. B. Beysenova. — 2024. — № 4 (86). — S. 10-13.
2. The Head of State held an expanded meeting of the Board of the Ministry of Internal Affairs. The official website of the President of the Republic of Kazakhstan // https://www.akorda.kz/ru/glava-gosudarstva-provel-rasshirennoe-zasedanie-kollegii-ministerstva-vnutrennih-del-2204732 (data obrasheniya: 05.01.2025).
3. Criminal Code of the Republic of Kazakhstan dated July 3, 2014 // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/K1400000226 (data obrasheniya: 05.01.2025).
4. Criminal Code of the Republic of Azerbaijan dated December 30, 1999 // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30420353&pos=3;-88#pos=3;-88 (data obrashcheniya: 05.01.2025).
5. The Criminal Code of the Republic of Belarus of July 9, 1999 // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30414984&pos=6;-106#pos=6;-106 (data obrashcheniya: 05.01.2025).
6. The Criminal Code of the Kyrgyz Republic dated October 28, 2021 // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=36675065&pos=4;-106#pos=4;-106 (data obrashcheniya: 05.01.2025).
7. Criminal Code of the Republic of Moldova dated April 18, 2002 No. 985-XV // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30394923&pos=4;-106#pos=4;-106 (data obrasheniya: 05.01.2025).
8. Criminal Code of the Russian Federation dated June 13, 1996 // http://www.consultant.ru/document/cons_doc_LAW_10699/b5267e54e246ea6638ee31beff44931ebd331eae / (data obrasheniya: 05.01.2025).
9. The Criminal Code of the Republic of Tajikistan dated May 21, 1998 // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30397325&pos=4;-106#pos=4;-106 (data obrasheniya: 05.01.2025).
10. The Criminal Code of Turkmenistan dated June 12, 1997 // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31295286&pos=3443;-46#pos=3443 (data obrasheniya: 05.01.2025).
11. The Criminal Code of the Republic of Uzbekistan dated September 22, 1994 // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30421110&pos=3;-106#pos=3;-106 (data obrasheniya: 05.01.2025).
12. Criminal Code of the Republic of Armenia dated May 5, 2021 // https://hrlib.kz/document/176585 (data obrasheniya: 05.01.2025).
13. Convention on Computer Information Crime (ETS N 185). (Concluded in Budapest on 11/23/2001) // https://rm.coe.int/1680081580 (data obrasheniya: 05.01.2025).