Мир закона

Жармаганбетова К. Т. — Баишев Университетінің «Құқық және жалпы білім беру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы, заң ғылымдарының магистрі

Жармаганбетова К. Т. — старший преподаватель кафедры «Права и общеобразовательных дисциплин» Баишев Университет, магистр юридических наук

Zharmaganbetova K. T. — senior lecturer of the Department of «Law and general education», Baishev University, master of Law

УДК 343.2

АҚПАРАТТАНДЫРУ ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ ТУРАЛЫ ЗАҢНАМАНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

ИСТОРИЯ РАЗВИТИЯ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА ОБ УГОЛОВНОЙ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА УГОЛОВНЫЕ ПРАВОНАРУШЕНИЯ В ОБЛАСТИ ИНФОРМАТИЗАЦИИ И СВЯЗИ

HISTORY OF THE DEVELOPMENT OF LEGISLATION ON CRIMINAL LIABILITY FOR CRIMINAL OFFENSES IN THE FIELD OF INFORMATIZATION AND COMMUNICATION

Түйінді сөздер: компьютер, қылмыс, интернет желісі, ақпараттандыру және байланыс саласындағы қылмыстардың алдын алу.

Ключевые слова: компьютер, преступление, сеть интернет, профилактика преступлений в сфере информатизации и связи.

Keywords: computer, crime, Internet, crime prevention in the field of information and communication.

Мемлекет пен қоғамның саяси және құқықтық құбылыстар ретінде дамуы әрқашан осы дамуды анықтайтын нақты анықталған тарихи және аумақтық факторларда жүзеге асырылады. Сонымен қатар, мемлекет, қоғам және адам үшін тәуекелдер, қоғам мен мемлекеттің барабар дамуы үнемі өзгеріп отырады. Қазіргі заманғы әлемдік үрдістер бүгінде XXI ғасырда Қазақстанның ұлттық қауіпсіз­дігіне төнетін қатерлердің жаңа форматтарының туындағанын білдіреді, көп жағ­дайда 2008 жылы басталған әлемдік қаржы-экономикалық жүйедегі қарқынды ре­цес­сия осы процестердің катализаторына айналды. Қаржы-экономикалық жүйе­нің батыстық моделі елеулі күйзелістерге ұшырап, шексіз пайда табуға бағыт­тал­ған және оның негізінде гуманистік құндылықтары жоқ мерканти­лизм­нің түпкілікті екенін көрсетеді. Осыған байланысты жаһандық, либерализм, муль­ти­мәдениеттілік, космополитизм және т.б. батыстық құндылықтар үлкен күш сынағына ұшырайды.

Әлемдік қоғамдастық, белгілі бір дәрежеде инерция бойынша, батысқа қа­рап, осы мәселелерді шешудің жаңа рецептерін алуға үміттеніп, қазіргі әлемдік тәртіптің өсіп келе жатқан дағдарыстық мазмұнын толық түсінбейтіндігін көрсе­те­ді. Сонымен қатар, мұны көрсететін көрсеткіштер өте көп. Еуропадағы мульти­мәдениеттілік қайтарылмаудың сыни белгісінің шекарасынан өтті және норве­гия­лық шабуылдар мұны дәлелдеді. Германияда 2010 жылы жүргізілген социология­лық өлшеулерге сәйкес радикалды ұлтшылдықтың және мүмкін фашизмнің де өсу тенденциялары бар екені белгілі болды. Либерализмнің шексіз бостандық­та­ры бүгінде Еуропада күшті әлеуметтік ыдырауға әкелді. Нидерландыда есірткіні қолдану бостандығы, Еуропаның көптеген елдерінде бір жынысты некенің өркен­деуі, порнографиялық және поп-мәдениеттің таралуы әлеуметтік капиталды тө­мен­детеді, жас ұрпақты қарыздық жағдайға душар ететін тұтынушылық мәдениет және басқа да көптеген әлеуметтік-мәдени проблемалар бүгінде батыстық құнды­лықтардың күрделі жүйелік дағдарысы туралы айтады. Осылайша, қаржы-эконо­микалық дағдарыс бүгінгі күні айқын болған рухтар дағдарысының туындысы болып табылады.

Жаһандану процестері қазіргі заманғы құндылықтардың болашағы жоқ еке­нін және оларды ауыстыру үшін әлі жаңа және әмбебап ештеңе ойлап таппаған жағдайда, болашақта жаһандық масштабта рухани, мәдени және өркениеттік бас­тауларға жаппай оралуды күту керек, олар идеологиялық босаң жағдайда жалғыз тірек болады. Мәдени-өркениеттік ренессанс қазірдің өзінде халықаралық қаты­настардың жаңа форматын қалыптастырып жатыр. Егер бұрын адамзат геосаясат пен геоэкономика дәуірінен өтсе, жаңа жағдайда геокультура үлкен рөл атқа­ра­тын болады. Жаңа әлемдік тәртіптің қалыптасуы, ең алдымен, жеке басын іздеудің қарқынды өсуімен бірге жүруі мүмкін. Осыған байланысты өсіп келе жатқан ұлттық және діни сәйкестілік геокультуралық аң терісі мен технологиясы қалыптасатын маңызды факторларға айналады[1].

Тиісінше, тұтастай алғанда қауіпсіздік, атап айтқанда ақпараттық қауіпсіздік, ең алдымен, белгілі бір қоғамдағы әлеуметтік қатынастар жүйесін анықтайтын мәдени құндылықтарда көрінетін ұлттық бірегейліктің қорғалу жағдайын қам­та­масыз етуге арналған.

Адамзат XVII ғасырдың алғашқы, қарабайыр есептеу құрылғыларынан кез-келген ақпаратты жинауға, сақтауға, өңдеуге, беруге және беруге қабілетті электронды компьютерлердің (компьютерлердің) үлкен жадымен (қазіргі стан­дарт­тар бойынша) өте жылдам жұмыс істейтін құрылғыларды пайдалануға көшу­ге көп уақыт кетті. 1974 жылы нарықта шағын және салыстырмалы түрде арзан дербес компьютерлердің пайда болуы, олардың жетілуіне қарай шағын және үл­кен компьютерлер арасындағы шекаралар бұлдырай бастады, шексіз адамдар то­бы­ның қуатты ақпараттық ағындарына қосылуға мүмкіндік берді. Ақпаратқа қол жетімділікті бақылау, оның қауіпсіздігі және сапасы туралы мәселе туын­да­ды. Ұйымдастыру шаралары, сондай-ақ бағдарламалық және техникалық қорғау құ­рал­дары жеткілікті тиімді болмады. Санкцияланбаған араласу мәселесі жоғары дамыған технологиялар мен ақпараттық желілері бар елдерде ерекше өткір бол­ды. Қосымша қауіпсіздік шараларына жүгінуге мәжбүр болған олар құқықтық, со­ның ішінде қылмыстық-құқықтық қорғау құралдарын белсенді қолдана бастады[2].

Осындай салдардың алдын алу жөніндегі шаралар да барабар болуға тиіс. Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің жақсы ұйымдастырылған мемлекет­тік жүйесі ғана қазіргі жағдайда ақпараттық қатерлерге тиімді қарсы тұра алады, ол Қазақстан Республикасының барлық мемлекеттік органдары, мемлекеттік емес құрылымдары мен азаматтарының толық өзара іс-қимылы кезінде жүзеге асырылуға тиіс[3].

«Қазақстан — 2030» бағдарламасындағы негізгі басым міндеттердің бірі ұлт­тық қауіпсіздікті нығайту деп аталды, оның құрамдас бөліктерінің бірі ақпарат­тық қауіпсіздік және қылмысқа қарсы күрес болып табылады[4].

Қазақстан Республикасының ақпараттық саладағы ұлттық мүдделерін сырт­қы және ішкі сипаттағы қауіп-қатерлерден қорғау Қазақстан Республика­сы­ның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі қызметтің негізгі мазмұнын құрайды[5].

Өз уақытында XIX ғасыр өндіріс ғасыры, XX ғасыр басқару ғасыры деп аталды, ал XXI ғасыр ақпарат ғасыры деп аталады. Бүгінде барлығы жеке тұлға үшін де, мемлекет және жалпы қоғам үшін де ақпараттың маңыздылығын артты­рудың куәгерлері болып табылады. Өмірдің барлық салаларында ақпарат рөлінің артуы көптеген факторларға байланысты, ең алдымен экономиканың ақпараттық секторының қалыптасуы, маңыздылығы жағынан тең, кейде ресурстық әлеуеті жағынан өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және қызметтер сияқты дәстүрлі бөлім­шелерден асып түседі. Экономистер ақпаратты тауар, нарықтық қатынастардың объектісі ретінде қарастырады, ал заңгерлер ақпараттық қауіпсіздікті құқықтық қам­тамасыз ету мәселесін шешеді.

Осыған байланысты Қазақстан Республикасында Қазақстан Республика­сы­ның мемлекеттік органдары іске асыратын бірқатар құқықтық, ұйымдасты­рушы­лық және практикалық шаралар қабылданды. Бұдан басқа, қылмыстық, қылмыс­тық іс жүргізу және өзге де заңнамаларды халықаралық-құқықтық стандарттарға, оның ішінде ақпараттық қауіпсіздік мәселелеріне сәйкестендіретін одан әрі жетілдіруге бағытталған заңнамалық шаралар кешені қабылданды[6].

Ақпараттық қауіпсіздік саласындағы халықаралық шарттар: Қазақстан Рес­публи­касы Үкіметінің 2012 жылғы 28 мамырдағы № 692 қаулысымен мақұл­дан­ған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынтымақтастығы туралы келісім; Қа­зақс­тан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 12 маусымдағы қаулысымен ма­құл­данған Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына мүше мемлекеттердің үкіметтері арасындағы Халықаралық ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынтымақтастық туралы келісім;  Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 6 қаңтардағы N 10 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Беларусь Республикасының Үкіметі арасындағы ақпаратты қорғау саласын­дағы ынтымақтастық туралы келісім, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 9 қыркүйектегі № 947 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы­ның Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы құпия ақпаратты өзара қорғау туралы келісім және т.б.

Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің құқықтық негізі, ең алдымен, 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады, онда мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, лауазымды адамдар мен бұқаралық ақпарат құралдарының әрбір азаматқа оның құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ету міндеті бекітілген. Қазақстан Республикасы­ның Конституциясында әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар екендігі көрсетіледі. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік құпиялары болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді[7].

Ақпараттық қауіпсіздік саласындағы қатынастар кодталған келесі норматив­тік актілермен де реттеледі: Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерек­ше бөлім), Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі, Қазақстан Республи­ка­сының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі, Қазақстан Республика­сы­ның Қылмыстық кодексі, Қазақстан Республикасының кеден ісі туралы Кодексі [8].

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде қызметтік және коммер­ция­лық құпияға, электрондық цифрлық қолтаңбаға қатысты нормалар қамты­лады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (Ерекше бөлім) Ақ­па­рат­тық қызметтің осындай түрі бекітіледі.

Ақпараттық қауіпсіздік саласындағы қатынастарды құқықтық реттеу құры­лы­мы ақпараттық қауіпсіздік талаптарын негізге ала отырып, құқықтық реттеу объектілерінің қорғалуы мәселелеріне назар аударады.

Ақпараттық қауіпсіздік туралы заңнамада ақпараттық саладағы объектілерді құқықтық қорғаудың үш негізгі бағытын бөліп көрсетуге болады:

• азаматтар мен ұйымдардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін; жеке тұлғаның рухани және зияткерлік даму деңгейін; адамгершілік және эстетикалық мұраттарды; қоғам дамуының тұрақтылығы мен орнықты­лы­ғын; мемлекеттің ақпараттық егемендігі мен тұтастығын зиянды, қауіпті, сапасыз ақпараттың, дұрыс емес, жалған ақпараттың, дезинформацияның әсер ету қаупі­нен, жеке адамның өмірі, қоғам мен мемлекеттің дамуы үшін қауіптілік туралы ақпаратты жасырудан, ақпаратты тарату тәртібін бұзудан қорғау;
• ақпарат пен ақпараттық ресурстарды, ең алдымен қолжетімділігі шектеулі (құпияның барлық түрлері, оның ішінде жеке құпия), сондай-ақ ақпараттық жүйе­лерді, ақпараттық технологияларды, байланыс және телекоммуникация құрал­дарын бөгде адамдардың санкцияланбаған және заңсыз әсер ету қаупінен қорғау;
• ақпараттандыру жағдайында ақпараттық құқықтар мен бостандықтарды қор­ғау (ақпаратты өндіру, тарату, іздеу, алу, беру және пайдалану құқығы; Зият­кер­лік меншік құқығы; ақпараттық ресурстарға және құжатталған ақпаратқа, ақпараттық жүйелер мен технологияларға меншік құқығы).

Компьютерлік техниканың қалыпты жұмыс істеуінің қылмыстық бұзушы­лық­тарымен күресудің негізгі құралы қылмыстық заңнама болуы керек еді[9].

2014 жылы Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабыл­данды. ҚР ҚК жаңа кодексін әзірлеушілер қылмыстық-құқықтық қорғау объектісі туралы ұқсас түсініктерге бағдарлана отырып, компьютерлік қол сұғушылық­тар­ды «ақпараттандыру және байланыс саласындағы қылмыстық құқық бұзушылық­тар» тарауларының біріне біріктірді, онда барлық іс-әрекеттер, компьютердің жұ­мы­сына араласу орнын тапты[10].

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, Қазақстан Республикасында ақпараттық қауіпсіздікті дамытудың принциптері мен негізгі бағыттарын анық­тайтын негізгі саяси және құқықтық акт 2016 жылға дейінгі Қазақстан Респуб­ли­касының ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасы болып табылады, Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасы ақпараттық салада қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз ету, сондай-ақ азаматтың консти­ту­ция­лық құқықтарын қорғау мақсатында әзірленді. Тұжырымдама Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясының негізгі ережелеріне жауап береді. Ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде ақпараттық қауіп­сіздікті қамтамасыз ету негізгі ұзақ мерзімді басымдықтардың бірі болып айқын­далған «барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының жақ­саруы». Тұжырымдама ағымдағы жағдайды бағалауға негізделген және мем­лекеттік саясатты, ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы мем­лекет­тік органдар қызметінің перспективаларын айқындайды. Тұжырымдама Қазақстан Республикасының Конституциясына және Қазақстан Республикасы­ның «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы», «Мемлекеттік құпиялар туралы», «Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы», «Электрондық құжат жә­не электрондық цифрлық қолтаңба туралы», «Ақпараттандыру туралы», «Тех­ни­калық реттеу туралы», «Лицензиялау туралы», «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы», «Байланыс туралы» Заңдарына сәйкес әзірленді. Тұжырымдаманы әзірлеу кезінде ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы қолда бар халықаралық тәжірибе, атап айтқанда, АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Ресей Феде­ра­циясы, Үндістан, Эстония ескерілді. Тұжырымдамада заңнамалық, норма­тив­тік-әдістемелік, ұйымдастырушылық, технологиялық және кадрлық қамтамасыз етуді қамтитын ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін іске асы­рудың халықаралық тәжірибеге сәйкес келетін кешенді тәсілі орындалған. Тұжырымдама ережелеріне 2010 жылғы 1 маусымдағы «Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің үкіметтері арасындағы Халықаралық ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынтымақтастық туралы келісімді ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен ратификация­лан­ған Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің үкіметтері арасын­дағы Халықаралық ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынты­мақтастық туралы келісім бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қаты­сушы мемлекеттердің ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынтымақтастық тұжырымдамасының негізгі бағыттары енгізілген.

Ақпараттандыру және байланыс саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы іс-қимыл бойынша барлық қажетті нормативтік актілер Қазақстанда осылайша қабылданған.

 

ТҮЙІН

Мақалада ақпараттандыру және байланыс саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық жауапкершілік туралы заңнаманы дамытудың отандық тарихы, сонымен қатар, шетелдердің заңнамасы бойынша ақпарат­тан­дыру және байланыс саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін қыл­мыс­тық жауапкершілік мәселелері қарастырылады. Ақпараттандыру және бай­ланыс саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы іс-қимыл бойынша отандық нормативтік-құқықтық актілерге құқықтық талдау жүргізіледі.

 АННОТАЦИЯ

В статье рассматривается отчечественная история развития законодательства об уголовной ответственности за уголовные правонарушения в области информа­ти­зации и связи. А также вопросы уголовной ответственности за уголовные пра­во­нарушения в области информатизации и связи по законодательству зарубеж­ных стран. Проводится правовой анализ отечественных нормативно-правовых актов по противодействию правонарушениям в сфере информатизации и связи.

ANNOTATION

The article deals with the domestic history of the development of legislation on criminal liability for criminal offenses in the field of informatization and communication. As well as questions of criminal liability for criminal offenses in the field of informatization and communication under the legislation of foreign countries. The legal analysis of domestic normative legal acts on counteraction to offenses in the field of informatization and communication is carried out.

1. [1]      Махмутов А. Концепция национальной безопасности Казахстана в контексте сов­ре­мен­ных внешнеполитических реалий // Материалы круглого стола «Внешне­полити­ческие перспективы и новые концепты международной стратегии Казахстана». Институт мировой экономики и политики при Фонде Первого Президента Республики Казахстан — Лидера Нации. 2012. 12 марта // URL:iwep.kz/index.
2. [2]      Волеводз А. Г. Противодействие компьютерным преступлениям: правовые основы международного сотрудничества. — М.: ООО Издательство Юрлитинформ, 2001. — 496 с.
3. [3]      Ақпараттық қауіпсіздік // . Қазақстан Республика сы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің ресми сайты https://www.gov.kz/memleket/entities/knb?lang=kk.
4. [4]      «ҚАЗАҚСТАН – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы (Астана қ. 1997 ж. 10 қазан) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30088903.
5. [5]      Исабаев Б. Информационная безопасность в Республике Казахстан: политико-правовой уровень обеспечения // Известия вузов. — 2010. — № 5. — С. 239-241.
6. [6]      Нурпеисова А. К. Правовые аспекты информационной безопасности в РК // Вестник Карагандинского юридического института МВД РК. — 2011. — № 3. — С. 17-21.
7. [7]      Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз (2019.23.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=51005029#activate_doc=2.
8. [8]      Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) (2021.16.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=51006061#activate_doc=2.
9. [9]      Ма ксимов В. Ю. Компьюте рные преступления (Вирусный а спе кт). — Ста врополь: кіта п ба спа сы, 1999.
10. [10]     Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3 шілдедегі № 226-V Қылмыстық кодексi (2020.30.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31575294#activate_doc=2.

---

Жармаганбетова К. Т. — Баишев Университеті «Құқық және жалпы білім беру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы, заң ғылымдарының магистрі

Төлепбергени Ж. Т. — Марат Оспанов атындағы Батыс Қазақстан Меди­ци­на Университетінің «Қоғамдық-гуманитарлық пәндер» кафедрасының жетек­шісі, доцент, тарих ғылымдарының кандидаты

Жармаганбетова К. Т. — старший преподаватель кафедры «Права и обще­об­разовательных дисциплин» Баишев Университет, магистр юридических наук

Төлепбергени Ж. Т. — руководитель кафедры «Общественно-гуманитарных дисциплин» Западно-Казахстанского медицинского университета имени Марата Оспанова, доцент, кандидат исторических наук

Zharmaganbetova K. T. — senior lecturer of the Department of “Law and General Education”, Baishev University, Master of Law

Tolepbergeni Zh. T. — head of the Department of “Social and humanitarian disciplines” of the West Kazakhstan Medical University named after Marat Ospanov, associate professor, candidate of historical sciences

УДК 347

ЕҢБЕК ҚҰҚЫҚТАРЫН ҚОРҒАУ ӘДІСТЕРІН ЖАҢҒЫРТУ (ЕҢБЕК КОМПЛАЕНСІ)

МОДЕРНИЗАЦИЯ СПОСОБОВ НЕЮРИСДИКЦИОННОЙ ЗАЩИТЫ ТРУДОВЫХ ПРАВ (ТРУДОВОЙ КОМПЛАЕНС)

MODERNIZATION OF METHODS OF NON-JURISDICTIONAL PROTECTION OF LABOR RIGHTS (LABOR COMPLIANCE)

Түйінді сөздер: еңбек, қоғамдық қатынастар, реттеу, қадағалау органдар, ең­бек заңнамасы, бақылау органдары, қадағалау органдары, субъект, еңбек кодексі.

Ключевые слова: труд, общественные отношения, регулирование, надзор­ные органы, трудовое законодательство, контрольные органы, надзорные орга­ны, субъект, трудовой кодекс.

Keywords: labor, public relations, regulatory, supervisory bodies, labor legislation, control bodies, supervisory bodies, subject, Labor Code.

Қазіргі уақытта Қазақстанда, біздің ойымызша, осы саладағы нормативтік құқықтық актілердің оңтайлы жұмыс істеуіне кедергі келтіретін бірқатар маңыз­ды мәселелерді шешу үшін мемлекеттік бақылауды (қадағалауды) және еңбек заңнамасының сақталуын ведомстволық бақылауды реформалау қажет.

Қазіргі таңда еңбек құқығы ғылымында ұзақ уақыт бойы ғылыми пікір­таластардың тақырыбы болып табылатын еңбек заңнамасының және еңбек құқы­ғы нормаларын қамтитын өзге де нормативтік құқықтық актілердің сақталуын мемлекеттік бақылауға (қадағалауға) байланысты бірнеше проблемалар бар.

Сонымен, М. В. Лушникова мен А. М. Лушниковтың пікірінше, еңбек құ­қық­тары мен міндеттерінің табиғаты еңбек құқығын бақылауды анықтайды және еңбек құқығы жеке және қоғамдық салаға жататындығына байланысты аралас сипатта болуы керек[1].

Еңбек құқығы ғылымында қадағалау (бақылау) жеке еңбек құқығы инсти­туты ретінде, сондай-ақ еңбек құқықтарын қорғаудың тәсілі ретінде қарас­ты­рылады.

Теориялық және практикалық тұрғыдан «бақылау» және «қадағалау» анық­тамаларын түсінудің қосарлылығын атап өтеміз.

Т. Л. Барбашова мен В. И. Миронов бақылау мен қадағалауды бірдей анық­тамалар деп санайды, бірақ олардың арасындағы кейбір айырмашылықтарды атап көрсетеді[2].

Сонымен бірге, осы мәселе бойынша біз М. В. Лушникованың пікірімен бөлісеміз, ол осы екі ұғымды ажыратады.

Қадағалауды бақылаудан ажыратудың негізгі критерийі — бұл бақылаушы орган мен тексерілетін ұйымның бағыныштылық тұрғысынан қалай байланысы. Бақылауды мемлекеттік және мемлекеттік емес органдар жүзеге асыра алады, ал қадағалауды тек мемлекеттік органдар жүзеге асыра алады.

Әлеуметтік серіктестерді тарту мүмкіндігінің белгісі бойынша бақылау ке­зінде ғана мемлекеттік тетік те, кәсіптік одақтардың қатысуы да мүмкін, ал қада­ғалау тек мемлекеттік және жария сипатта болады. Бақылау кезінде тәртіп заңна­малық актілерде де, әлеуметтік серіктестікте де белгіленуі мүмкін. Бұзушылық жағдайлары анықталған кезде бақылау органы оларды жоюды талап етуге, ал олар жойылмаған жағдайда қадағалау органына жүгінуге құқылы.

Қадағалау органдары орындауға міндетті нұсқамалар береді, ал олар орын­далмаған жағдайда сотқа жүгіне алады. Сондай-ақ, материалдық және тәр­тіп­тік жауапкершілікке тартуды талап ету құқығының мүмкіндігіне тоқталу керек, бұл бақылау және бақылау кезінде мүмкін, алайда бақылау кезінде, егер билік-бағыну қатынастары болса, бақылау органы оған тікелей тартылуы мүмкін. Осы және басқа органдардың шешімдеріне сотқа шағымдануға болады. Осылайша, осы екі ұғымды ажырату қажет.

Қарастырылып отырған проблемаға сәйкес, М. Ф. Завьяловтың көзқарасы бізге қызықты болып көрінеді, ол бақылауды қадағалаудан ажыратады және жұ­мыс беруші еңбек құқықтарының бұзылуын тоқтатып, келтірілген залалдың ор­нын толтыру үшін қажет мәжбүрлеу сияқты әрекет ету шарасын енгізу қажет деп санайды.[3]

Өз кезегінде А. В. Яковлева мемлекеттік органдардың еңбек саласындағы қызметінің бірыңғай жалпы қағидаларын құру жолымен қадағалау және бақылау жөніндегі іс-шараларды жүйелеуді жүргізуді ұсынады. Бұл шара жұмыс беруші­лердің еңбек заңнамасының сақталуын бақылау және қадағалау саласындағы ең­бек құқықтарын қорғауға ықпал етеді деп ойлаймыз.[4]

А. А. Сапфирова еңбек құқығы нормаларын іске асыру және бұзылған құ­қық­тарды қалпына келтіруге және қызметкерлердің заңды мүдделерін қам­тама­сыз етуге бағытталу мемлекеттік қадағалау мен бақылауды жүзеге асырудың мәні болып табылады деп есептейді.[5]

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 191-бабында мемлекеттік ба­қы­лау (қадағалау) және еңбек заңнамасының сақталуын ведомстволық бақы­лау­заң техникасы мен еңбек заңнамасының талаптары тұрғысынан дұрыс тұжы­рымдалмаған.[6]

Шынында да, мемлекеттік бақылау (қадағалау) және еңбек заңнамасының сақталуын ведомстволық бақылау саласынан халықаралық құқықтық актілер іс жүзінде алынып тасталады, бұл әсіресе ТМД елдерінде еңбек инспекцияларын интеграциялаудың тереңдеп келе жатқан процесіне байланысты қолайсыз.

Сонымен, ТМД және басқа да мемлекеттердің қатысушы елдерінің еңбек инспекцияларының халықаралық конференциясы өзінің қорытынды құжатында келесі мәселелерді шешуге назар аударды: жұмыс орындарындағы еңбек қауіп­сіздігі мен жағдайларын бақылау; еңбек гигиенасы; жеке және ұжымдық қорғану құралдарын және емдік-профилактикалық тамақтану; ұлттық еңбек заңнамасы аспектісінде Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығы еңбек қауіпсіздігі мен еңбекті қорғауды жақсарту жөніндегі ХЕҰ актілерін іске асыру.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 191-бабы, өйткені ол еңбек заңнамасының сақталуын мемлекеттік бақылау (қадағалау) бойынша қатынас­тар­ды реттеу туралы ережені белгілейді, бірақ ведомстволық бақылау туралы еш­қандай ескерту жоқ.

Біздің ойымызша, еңбек заңнамасының сақталуын ведомстволық бақылау мемлекеттік бақылаудан (қадағалаудан) ерекшеленеді, өйткені ол осы саладағы жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметімен байланысты.

Теориялық және практикалық тұрғыдан «бақылау» және «қадағалау» анық­тамаларын түсінудің қосарлылығын атап өтеміз.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде бақылау қадағалаудың синонимі ретінде қарастырылады.

Басқаша айтқанда, заң шығарушы бұл ұғымдарды ажыратпайды.

Сонымен бірге, басқа нормативтік құқықтық актілерде «бақылау» термині «қадағалау» ұғымына теңестірілмейді.

Бір қызығы, Қазақстан Республикасының субъектілерінің мемлекеттік ең­бек инспекциясы туралы барлық ережелерде бақылау да қадағалаудан ажыра­тылады.

Еңбек инспекциясы еңбек саласындағы мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыратынын ерекше атап өтеміз. Мұндай қызметтің объектілері жұмыс беру­ші­лер болып табылады .

Мәселе бақылау мен қадағалаудың әртүрлі теориялық тұжырым­дама­ларында бар деп санаймыз: бірдей ұғымдар немесе әртүрлі анықтамалар.

Осыған байланысты біз М. Нетесованың егер ғылыми ортада бақылау мен қадағалауды ажырату қажеттілігі күмән тудырмаса, онда мемлекеттік басқару практикасында бұл ұғымдар нақты бөлінбейді деген ұстанымымен келісеміз.

Еңбек заңнамасының сақталуын бақылаудың (қадағалаудың) тағы бір маңызды мәселесі — Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде «ведомство­лық бақылау» деген нақты ұғымның болмауы, бұл Ресей Федерациясы субъек­тілерінің заңнамасында осы терминді әртүрлі түсінуге әкеледі, яғни олардың бірқатар субъектілерінің заңдарында — бұзушылықтардың алдын алу, анықтау және жолын кесу еңбек заңнамасының және өзге де нормативтік құқықтық еңбек құқығы нормаларын қамтитын актілерде еңбек заңнамасының сақталуын ведомстволық бақылаудың мақсаты белгіленген[7].

Басқа субъектілердің заңнамасында біршама өзгеше түсінік бар: осы сала­дағы ведомстволық бақылау тек атқарушы органдардың ғана емес, сонымен қа­тар жергілікті өзін-өзі басқару органдарының еңбек заңнамасының және еңбек құқығы нормаларын қамтитын өзге де нормативтік құқықтық актілердің сақта­луын бақылауды жүзеге асырудағы қызметі ретінде түсініледі.

Соңғы уақытта, біздің ойымызша, Қазақстан Республикасында маңызды үрдіс пайда болды, бұл, негізінен, еңбек заңнамасының сақталуын бақылауды (қадағалауды) құқықтық реттеуді реформалауға әкелуі мүмкін.

Қазіргі уақытта ішкі бақылау (өзін-өзі бақылау) сияқты рәсім келесі талап­тарға сәйкес келуі керек:

• жұмыс беруші өз қызметін еңбек заңнамасын сақтау аспектісінде өз еркімен бағалайды;
• еңбек заңнамасының сақталуын мемлекеттік қадағалауды жүзеге асыруға уәкілетті атқарушы органға сәйкестікті бағалау нәтижелері туралы хабарлама.

Барлық осындай ақпаратмемлекеттік қадағалауды жүзеге асыруға уәкі­летті атқарушы органның деректер банкінде бар.

Еңбек заңнамасының және еңбек заңнамасының нормаларын қамтитын басқа актілердің сақталуын бақылауды (қадағалауды) құқықтық реттеудің тағы бір проблемасы-Қазақстан Республикасының Еңбек Кодексі мен бақылау кезінде құқықтарды қорғау туралы азаматтық заң арасындағы белгілі бір қайшылық.

Сонымен, Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде бақылау кезінде құқықтарды қорғау туралы азаматтық заңда бекітілген еңбек заңнамасының және еңбек заңнамасының нормаларын қамтитын басқа актілердің сақталуын бақылау (қадағалау) деңгейлері жоқ.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің бақылау (қадағалау) аспек­тісінде еңбекті қорғау туралы заңнамада тікелей көрсетілген. Қазақстан Респуб­ли­касының Еңбек кодексінің 191-бабында бұл ереже өзінің нақты іске асыры­луын таба алмайды.

Осыған байланысты, біз тек заңнамада ғана емес, ғылымда да маңызды проблема бар деп санаймыз, оның мәні келесідей: еңбекті қорғау институты бар ма, өйткені мұндай қатынастар Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 1-ба­бында қарастырылмаған, ал еңбекті қорғау туралы заңнама бақылау (қадағалау) аспектісінде қарастырылады.

Алайда, егер 1-бапта мұндай қатынастар бөлінбесе, онда, негізінен, құқық институтын жеке әлеуметтік қатынастар мен нормалардың жиынтығы ретінде тү­сі­нетін құқық теориясы тұрғысынан ақталуы екіталай, еңбекті қорғау институтын бөлек бөлу керек.

Қазақстан Республикасыныңеңбек кодексінің еңбекті қорғау және бақы­лау (қадағалау) қатынастарының арасындағы нақты қатынастарды ажырату.

Бұл мәселені бақылау (қадағалау) еңбекті қорғау туралы нормативтік ере­же­лермен тікелей байланысты Қазақстан республикасы субъектілерінің еңбекті қорғау туралы заңнама деңгейінде шешуге назар аударайық.

Сонымен бірге, бұл мәселеде көзқарастардың ортақтығына қарамастан, айыр­машылықтар бар.

Сонымен, Қазақстан Республикасының бірқатар субъектілерінің заңнама­сында жұмыс берушілердің еңбекті қорғау саласындағы ақпарат пен құжаттарды ұсыну міндеті тұр. Қазақстан Республикасының басқа субъектілерінің еңбекті қорғау туралы заңдарында мұндай ереже қарастырылмаған.

Біздің ойымызша, мемлекеттік бақылау (қадағалау) мен қоғамдық бақы­лау­дың үйлесуі мен өзара байланысы бойынша проблемалар қызықты тақырып болып табылады.

Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінің 191-бабы жеткіліксіз, бұл мәселені тиімді шешуге ықпал етпейді.

Осыған байланысты Қазақстан Республикасының субъектілеріндегі кәсі­по­дақтар мен еңбек инспекциясы арасындағы көптеген келісімдер қызығушылық тудырады, олардың талдауы осы саладағы жүйелік тәсіл туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Сонымен бірге, біздің ойымызша, бұл актілерде келесі маңызды және тип­тік кемшіліктер бар.

1. «Бақылау» және «қадағалау» ұғымдарын ажырату.
2. «Еңбек қатынастары және еңбек құқығы нормаларын қамтитын өзге де нормативтік құқықтық актілер» деген дефиницияны пайдалану.
3. Тек еңбек қатынастарына назар аудару және еңбек қатынастарымен тікелей байланысты басқа адамдарды елемеу.

 

 ТҮЙІН

Мақалада еңбек қатынастары тараптарының еңбек құқықтары мен мүдде­ле­рін қорғау ұғымы, тәсілдері мен нысандары және ҚР еңбек заңнамасының сақ­талуын бақылауды (қадағалауды) құқықтық реттеудің теориялық аспектілері қа­рас­тырылған. Сондай-ақ қызметкерлер мен жұмыс берушілердің еңбек құқық­тары мен мүдделерін қорғаудың және мемлекеттік органдардың қызметкерлердің еңбек құқықтары мен мүдделерін қорғаудың юрисдикциялық және юрис­дикциялық емес әдістерінің атаулы сұрақтары орын табады.

 АННОТАЦИЯ

В статье рассмотрены понятие, способы и формы защиты трудовых прав и интересов сторон трудовых отношений и теоретические аспекты правового регу­лирования контроля (надзора) за соблюдением трудового законодательства РК. А также юрисдикционные и не юрисдикционные методы защиты трудовых прав и интересов работников и работодателей и вопросы защиты трудовых прав и интересов работников государственными органами.

 ANNOTATION

The article considers the concept, methods and forms of protection of labor rights and interests of the parties to labor relations and theoretical aspects of legal regulation of control (supervision) over compliance with labor legislation of the Republic of Kazakhstan. As well as the jurisdictional and non-jurisdictional methods of protecting the labor rights and interests of employees and employers, and the protection of the labor rights and interests of employees by state bodies.

1. [1]      Лушников А. М., Лушникова М. В. Курс трудового права: Учебник. В 2 т. — М.: Статут, 2009. — 879 с.
2. [2]      Барбашова Т. П., Миронов В. И. Защита трудовых прав работников. — М.: Управление Персоналом, 2007. — 104 с.
3. [3]      Завьялов М. Ф. Надзор и контроль за соблюдением законодательства о труде как способы защиты трудовых прав работников: Автореферат дис. … канд. юрид. наук. — М.: Институт законодательства и сравнительного правоведения при Прави­тельстве Российской Федерации, 2012. — 30 с.
4. [4]      Яковлева А. В. Способы защиты трудовых прав работников(концептуальный ас­пект): Автореферат дис. … канд. юрид. наук. — М.: Моск. гос. юрид. акад., 2007. — 33 с.
5. [5]      Сапфирова А. А. Защита трудовых прав Федеральной инспекцией труда: Мо­нография. — М.: Проспект, 2017. — 144 с.
6. [6]      Қазақстан Республикасының 2015 жылғы 23 қарашадағы № 414-V Еңбек Кодексі (2021.31.03. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=34838929#activate_doc=2.
7. [7]      Суслова И. С. Некоторые аспекты защиты трудовых прав // Молодой студент. — 2016. —№ 19 // https://moluch.ru/archive/123/34004/.

---

Кабижанова Ж. М. — Баишев университетінің «Құқық және жалпы білім бе¬ру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы (Ақтөбе қ.)

Сулейменова Э. Б. — Баишев университетінің «Құқық және жалпы білім бе­ру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы (Ақтөбе қ.), философия ғылым­дары­ның кандидаты, доцент

Радик Т. Р. — Баишев университетінің «Құқық және экономика негіздері» мамандығының 4 курс студенті

Кабижанова Ж. М. — старший преподаватель кафедры «Права и общеобра­зо­ва­тельных дисциплин» Баишев университета (г. Актобе)

Сулейменова Э. Б. — старший преподаватель кафедры «Права и общеобра­зо­ва­тельных дисциплин» Баишев университета (г. Актобе), кандидат фило­софских наук, доцент

Радик Т. Р. — студент 4 курса специальности «Основы права и экономики» Баишев университет

Kabizhanova Zh. M. — senior lecturer of the Department of «Law and general education disciplines» of Baishev University (Aktobe)

Suleimenova E. B. — senior lecturer of the Department of «Law and general education disciplines» of Baishev University (Aktobe), candidate of philosophy, associate professor

Radik T. R. — 4th year student of Baishev University, specialty «Fundamentals of law and economics»

ӘОЖ 378

СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚҚА ҚАРСЫ МӘДЕНИЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

ОСОБЕННОСТИ ФОРМИРОВАНИЯ АНТИКОРРУПЦИОННОЙ КУЛЬТУРЫ

FEATURES OF THE FORMATION OF AN ANTI-CORRUPTION CULTURE

Түйінді сөздер: педагогика, білім беру, сыбайлас жемқорлық, мәдениет, сы­байлас жемқорлыққа қарсы мәдениет, сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру, қалыптастыру.

Ключевые слова: педагогика, образование, коррупция, культура, антикор­рупционная культура, антикоррупционное образование, формирование.

Keywords: pedagogics, education, corruption, culture, anti-corruption culture, anticorruption education, formation.

Әлемдік қоғамдастықтың одан әрі дамуына байланысты заманауи жаһандық проблемалардың ішінде ең өткір мәселелердің бірі – сыбайлас жемқорлық проб­ле­масы. Соңғы жылдары сыбайлас жемқорлық проблемасы жаппай сипатқа ие болды және қоғамдық өмірдің барлық салаларына (экономикалық, саяси, мәдени, білім беру, денсаулық сақтау) әсер етті. Қазіргі уақытта біздің елімізде сыбайлас жемқорлық деңгейі өте жоғары деңгейде қалуда.

«Сыбайлас жемқорлық» ұғымы латынның «corruption» — параға сатып алу сөзінен шыққан, ол «қирату» немесе «бұзу» дегенді білдіреді және латынның «corei» — «даудың жалғыз заты бойынша міндетті құқықтық қатынастағы бірнеше қатысушы» және «rumpere» — «бірдеңені бұзу» деген сөздерінен құрал­ған, атап айтқанда, жеке тұлғалардың пайда алу үшін қалыптасқан этикалық нормаларды бұзуы.

Осыған байланысты латынша «corruption» термині «cor» (жүрек, жан, рух, ақыл) және «ruptum» (бұзу, жою) деген екі түбір сөзден шыққан деген пікір бар. Сондықтан сыбайлас жемқорлықтың мәні пара алу, мемлекеттік және басқа қызметкерлерді сату емес, белгілі бір әлеуметтік жүйенің, оның ішінде мемле­кеттік билік жүйесінің бірлігін бұзу (ыдырау, ыдырату) болып табылады.

Жалпы, сыбайлас жемқорлық қоғамдағы өз позициясын жеке мақсатта пай­далану дегенді білдіреді. Сыбайлас жемқорлықтың жоғары деңгейі қоғамға және тұтастай мемлекетке зиянды әсер етеді.

Демек, сыбайлас жемқорлық бұрыннан белгілі, бірақ соңғы кезде оған деген қы­зығушылық артты. Сонымен, заңға сәйкес, сыбайлас жемқорлық:

а) қызмет бабын теріс пайдалану, пара беру, пара алу, өкілеттікті теріс пайда­лану, коммерциялық параға сатып алу не жеке тұлғаның өзінің лауазымдық жағ­дайын қоғам мен мемлекеттің заңды мүдделеріне қарамастан, ақша, құндылық­тар, өзге де мүлік немесе мүліктік сипаттағы қызметтер, өзі үшін немесе үшінші тұлғалар үшін өзге де мүліктік құқықтар түрінде пайда алу мақсатында өзге де заңсыз пайдалануы;

б) аталған іс-әрекеттерді заңды тұлғаның атынан немесе оның мүддесінде жасау[1].

Қазіргі уақытта сыбайлас жемқорлық мәселесі бірінші орынға шықты: жаңа­лық­тарда әртүрлі аймақтарда шенеуніктер мен қарапайым азаматтар пара алғаны үшін ұсталуда, ал Үкімет күн сайын сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамаға жаңа түзетулер енгізуді талап етеді. Қазіргі уақытта сыбайлас жемқорлық қоғам мен мемлекеттің барлық салаларына (билік органдары, кәсіпкерлер, қоғамдық ұйымдар, білім беру мекемелері және т.б.) еніп, оны шешу үшін тиісті жүйелік жағдайлар қажет.

Ресейлік ғалымдардың, мұғалімдердің, заңгерлердің заманауи идеяларына сәй­кес сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру және тәрбиелеу елдегі сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың негізгі құралдарының бірі болып табылады. Демек, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру мәселелері ерек­ше мәнге ие болады және мұқият зерттеуді қажет етеді. «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет» ұғымының мазмұнын талдау үшін «сыбайлас жемқорлыққа қарсы» және «мәдениет» ұғымдарының арақатынасын қарастырайық[2].

Мысалы, С. Ожеговтің сөздігінде «қарсы» зат есімдер мен сын есімдерді қа­ра­ма-қарсы, дұшпандық, біреуге немесе бір нәрсеге қарсы бағыттайтын префикс ретінде түсіндіріледі[3].

Тиісінше, сыбайлас жемқорлыққа қарсы сөз сыбайлас жемқорлыққа қарсы әре­кет ретінде түсіндірілуі керек. «Мәдениет» термині — біздің өмірімізде қол­данылатын ең күрделі терминдердің бірі.

«Мәдениет» термині көбінесе әртүрлі ғылыми пәндердегі өте күрделі ұғым­дарға сілтеме жасау үшін қолданылады. 1871 жылы Эдуард Тейлор ұсынған мә­де­ниеттің анықтамасы классикалық болып саналады, көрнекті ағылшын этног­рафы, содан бері бастапқы анықтамаға жаңа белгілер қосылса да, мәдениеттің мәні өзгеріссіз қалады, оны осылай тұжырымдауға болады: Мәдениет — бұл бі­лім, сенім, өнер, мораль, заңдар, әдет-ғұрыптар, сонымен қатар, адам қоғам мү­шесі ретінде игерген басқа да қабілеттер мен дағдыларды қамтитын кешен[4].

Мәдениет саласындағы француз және американдық ғалымдардың пікірінше, бұл тұжырымдаманың 200-ге жуық анықтамасы бар екенін атап өткен жөн.

Көріп отырғаныңыздай, «мәдениет» ұғымы мазмұнды және жан-жақты, ал қо­ғам, адам оның тұтастығы мен құрылымын сақтау міндеттеріне ие. Ғылымда мәдениеттің негізгі түрлеріне мыналар жатады:

а) үстем (жалпыұлттық) мәдениет-бұл қоғамның қаншалықты қиын ұйымдас­ты­рылғанына және бұл елдің қаншалықты көп екеніне байланысты ұлттық неме­се этникалық болуы мүмкін;

б) субмәдениет — бұл өмір салтын, құндылық иерархиясын және оның тасы­малдаушыларының менталитетін анықтайтын «ресми» мәдениеттің ішінара мәде­ни ішкі жүйесі. Яғни, субмәдениет — бұл мәдениеттегі субмәдениет немесе мәдениет;

в) күнделікті және мамандандырылған мәдениет.

Сондай-ақ, ғылым материалдық және рухани сияқты мәдениеттің түрлерін ажыратады[5].

Материалдық мәдениеттің пайда болуы антропогенездің алғашқы кезең­де­рімен, яғни адамның пайда болу процесі ақылға қонымды әрекеттердің, азық-түлік­ке, тұрғын үйге, қарапайым құралдарға өмірлік қажеттіліктерді қанағат­тандыру қажеттілігінің пайда болуымен байланысты (грек. Антропос – адам және генезис – туу). Тиісінше, материалдық мәдениет материалдық қызметтің барлық саласын және оның нәтижелерін қамтиды.

Рухани мәдениет сана саласын, рухани қызмет нәтижелерінің жиынтығын қамтиды. Бұл адамның жеке басын оятатын, қолдайтын және дамытатын рухани мәдениет. Сондықтан рухани мәдениет “жақсы оқумен” немесе «біліммен» бірдей емес, сондықтан ешқандай білім адамды саналы және жауапты әрекетке қабілетті тұлға ете алмайды.

Мәдениеттердің алуан түрлілігінен біз сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәде­ниетті бөліп көрсетеміз. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет-адамның ақыл-ой және моральдық жағынан сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұру қабілеті. Бұл, ең алдымен, жоғары құқықтық мәдениеті бар адам, өйткені сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет, өз кезегінде, құқықтық мәдениеттің ерекше түрі болып табыла­ды. Алайда, сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті түсіну процесі әлі де жоқ екенін атап өткен жөн. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениет қазіргі уақытта қоғамның барлық дерлік мүшелері игеруі тиіс объективті қажетті құбылыс мәр­тебесіне ие болып отыр[6].

Сондықтан жоғары оқу орындарында сыбайлас жемқорлыққа қарсы құқық­тық мәдениетті қалыптастыруды енгізу қажеттілігі туындайды.

Кезінде жеке тұлғаның құқықтық мәдениеті мен құқықтық тәрбиесін қалып­тас­тырудың теориялық негіздері ХХ ғасырдың екінші жартысында С. С. Алек­сеев, В. Н. Кудрявцева, Д. А. Керимова, В. П. Сальникова, Р. С. Байниязова, С. Н. Ко­жевников, Г. А. Голубева, В. А. Каминская және т.б. еңбектерінде қалан­ды. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру құқықтық мәдениет деңгейін арт­ты­ру және сыбайлас жемқорлыққа қарсы дүниетанымды қалыптастыру міндеттерін шешу үшін жоғары кәсіптік білім беру мекемелерінде іске асырылатын қосымша жалпы білім беретін және кәсіптік оқыту бағдарламаларына негізделген жеке адам, қоғам және мемлекет мүддесінде оқыту мен тәрбиелеудің нысаналы процесі болып табылады[7].

Мәселен, біздің ойымызша, сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім берудің мақ­саты білім алушыларда қоғамдық өмірдің барлық салаларындағы барлық сыбай­лас жемқорлық көріністеріне қарсы тұруға ықпал ететін мәдениетті, сондай-ақ оған қарсы тұруға ғана емес, онымен күресуге де қабілетті қалыптастыру болып табылады.

Осылайша, білім алушыларда сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қа­лып­тастыру мынадай міндеттерді шешуді көздейді: сыбайлас жемқорлық ұғы­мымен оның мәні, нысандары, қоғам өмірінің әртүрлі салаларындағы көрініс ерекшеліктері туралы жалпы түсінікпен танысу; құқықтық сауаттылық негіздерін қалыптастыру; білім алушылардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы мінез-құлыққа деген ынтасын ынталандыру; сыбайлас жемқорлықтың барлық көріністеріне төзбеушілікті қалыптастыру.

Қойылған міндеттерді шешу үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім бе­рудің негізгі бағыттарын бөліп көрсету қажет: құқықтық нигилизмді еңсеру (лат. нихил-ештеңе емес) . Құқықтық нигилизм-бұл құқықтық құндылықтарды теріске шығару, заңдар мен нормативтік тәртіпке құрметсіздік. Негізгі қағида-Заңға құр­мет. Құқықтық нигилизмді жеңу үшін құқықтық білім беру, білім алушылардың құқықтық және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетінің негіздерін тәрбиелеу және қалыптастыру; сыбайлас жемқорлыққа байсалды, саналы көзқарасты қалып­тастыру ерекше маңызға ие. Білім алушыларда сыбайлас жемқорлықтан бас тар­ту­ды, адамгершілік реакцияны, сыбайлас жемқорлық көріністеріне төзбеушілікті; білім алушыларды сыбайлас жемқорлық полиморфиясымен хабардар етуді тудыруы тиіс мінез-құлық моделін қалыптастыру қажет. Олар сыбайлас жем­қор­лықты экономикалық, саяси құбылыс, заңға қайшы әрекет, қоғамның мәдениеті мен санасының элементі ретінде түсінуі керек. Оның мақсатын, субъектілерін, нысандары мен түрлерін, іске асыру саласын, сыбайлас жемқорлықтың мазмұнын нақты білу; сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес білімі мен дағдыларын қалып­тастыру.

Білім алушылар өздерінің мінез-құлқын нақты өмірлік жағдайлармен байла­ныс­тыруды үйренуі және сыбайлас жемқорлыққа қарсы тұра білуі тиіс. Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл тек пассивті сипатта ғана емес (қабылдамаймын және қатыспаймын), сонымен қатар белсенді (кез келген көріністермен күресе­мін) болуы тиіс.

Сондықтан қазіргі заманғы дайындық жүйесі педагогикалық және ақпарат­тық технологиялар негізінде уақыт талаптарын ескере отырып, сыбайлас жемқор­лыққа қарсы білім берудің мазмұнын жаңартуды және сапасын арттыруды талап етеді. Әрине, жоғары оқу орнының түлегі, болашақ маман оның мамандануына қатысты жақсы білім мен дағдыларға ие болуы керек, бірақ сонымен бірге ол азаматтық жетілу мен жоғары әлеуметтік белсенділікке, принциптілікке және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетке ие болуы керек[8].

Қорытындылай келе, оқу процесіне ең алдымен жеке тұлғаға бағытталған бі­лім беру технологияларын енгізу арқылы сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім бе­ру процесінің тиімділігін едәуір арттыру, сайып келгенде, сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім беру мақсатына қол жеткізуге әкелетінін атап өткен жөн-бұл құқық­тық білім беру сапасын арттыру және сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетті қалыптастыру.

 

ТҮЙІН

Берілген мақалада автор білім алушылардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы мәдениетін қалыптастыруды басты мақсат ретінде қарастырады, бұл ретте қойыл­ған міндеттерді шешуге ықпал ететін сыбайлас жемқорлыққа қарсы білім берудің міндеттері мен негізгі бағыттарын бөліп көрсетеді.

 АННОТАЦИЯ

В настоящей статье автор рассматривает формирование антикоррупционной культуры обучающихся как цель антикоррупционного образования, выделяя при этом задачи и основные направления антикоррупционного образования, спо­собст­вующих решению поставленных задач.

ANNOTATION

Here the author considers formation of anti-corruption culture of those who studies as the purpose of anti-corruption education, giving accent to the problems and the principal directions of the anti-corruption education, which promote the solution of performance targets.

1. [1]      Амиров К.Ф. Амирова Д.К. Антикоррупционное и правовое воспитание: Учеб. пос. для учащихся 10-11 кл. общеобразоват. учреждений, студентов колледжей и вузов. — Казань: Магариф – Вакыт, 2010. C. 159.
2. [2]      Дворецкий И.Х. Латинско-русский словарь. — 4-е изд., стер. — М.: Рус.яз., 1996. С. 846.
3. [3]      Ожегов С. И. Словарь русского языка / Гл. ред. С. П. Обнорский. — М.: Гос. изд. иностр. и нац. Словарей, 1949. С. 968.
4. [4]      Кравченко А.И. Культурология: Учеб. пос. для вузов. — 4-е изд. — М Академический Проект, Трикста, 2003. С. 496.
5. [5]      Гончаренко Г.С. Понятие, сущность и виды коррупции в совр. России // Админист­ра­тивное и муниципальное право. — 2010. — №6. — С. 58-61.
6. [6]      Замалетдинов Р.Р., Ибрагимова Е.М., Амирова Д.К. Формирование антикор­рупционной культуры у школьников: Учеб. пос. для учащихся 10-11 кл. Общеоб­разоват. учреждений. — Казань: Магариф-Вакыт, 2010. С. 159.
7. [7]      Козельская Н.Л. Влияние коррупции на экономику. Понятие и сущность коррупции // Право и экономика. — 2011. — №4. — С. 68-70.
8. [8]      Ямалнеев И.М. Вопросы противодействия коррупции: Учеб. пос. — Казань: Казан.гос. энерг. Ун-т, 2010. — 58 с.

---

Курманкулов Ж. З. — студент 3 курса специальности «Юриспруденция» Баишев Университета

Құрманқұлов Ж. З. — Баишев Университетінің «Құқықтану» маман­дығының 3 курс студенті

Kurmankulov Zh. Z. — 3rd year student of the specialty «Jurisprudence» of Baishev University

УДК 343.85

ПОНЯТИЕ СИСТЕМЫ МЕР ПРОФИЛАКТИКИ КРАЖ И ЕЕ ЭЛЕМЕНТЫ

ҰРЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ ШАРАЛАРЫНЫҢ ЖҮЙЕСІ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ ЭЛЕМЕНТТЕРІ

THE CONCEPT OF A SYSTEM OF MEASURES TO PREVENT THEFT AND ITS ELEMENTS

Ключевые слова: кража, система мер, профилактика, правонарушения, под­дер­жание общественного порядка, исполнительные органы, полиция, мо­лодежь, волонтеры

Түйінді сөздер: ұрлық, шаралар жүйесі, алдын алу, құқық бұзушылық, қоғам­дық тәртіпті сақтау, атқарушы органдар, полиция, жастар, еріктілер

Keywords: theft, system of measures, prevention, offenses, maintenance of public order, executive bodies, police, youth, volunteers

Так, согласно ст. 20 «Система мер профилактики правонарушений» Закона Республики Казахстан от 29 апреля 2010 года № 271-IV «О профилактике право­на­ру­шений» (с изменениями и дополнениями), профилактика правонарушений осуществляется посредством общих, специальных и индивидуальных мер[1].

При этом согласно ст. 21 этого же закона, общие меры профилактики пра­вонарушений реализуются путем применения:

1) мер по защите социально уязвимых слоев населения;

2) организационно-управленческих мер, направленных на устранение ошибок и упущений в управлении экономикой, социальной сферой, правоохра­нительной деятельностью, а также на совершенствование нормативного, инфор­ма­ционного, методического и ресурсного обеспечения профилактики правона­рушений;

3) идеологических мер, устраняющих или ограничивающих криминогенные факторы путем формирования у граждан нравственных качеств, ориенти­рован­ных на общечеловеческие ценности, законопослушное поведение, нетерпимость к противоправному поведению, повышающих общую, бытовую и правовую культуру;

4) достижений науки и техники, препятствующих совершению право­на­рушений[2].

Общие меры предупреждения краж занимают практически все социальные сферы нашей жизни — жизнедеятельность людей, развитие производства и фи­нан­совой системы, создание новых рабочих мест, даже влияют на развитие государственности, в сфере борьбы с данными деяниями.

Профилактика краж на общем социальном уровне действуя в правовой сфе­ре, влияет на совершенствование прежде всего уголовного законодательства. Так как является предметом правового регулирования общественных отношений, в том числе и процессе борьбы и предупреждения правонарушений, связанных с преступлениями против собственности, а значит и краж.

В систему мер по борьбе с кражами на общем социальном уровне входят сле­дующие группы: социальные, социально-экономические, организационные, со­циально-правовые, социально-психологические. Так как социальная обстановка в стране влияет на рост совершения данных правонарушений. Даже культура пове­дения относится к социальным образованиям, то есть таким, которые спо­собствуют сплочению людей, формированию в них сходных социальных качеств и черт. Факторы культуры обеспечивают солидарность в обществе или со­циаль­ной группе. Эти качества культуры проявляются через основные ее компоненты, к которым относятся прежде всего нормы, ценности, идеалы, социальные образы и язык.

Национальные или религиозные традиции и обычаи по-разному относятся да­же к таким общепринятым, казалось бы, нарушениям и деяниям, как убийство, кража, разбой. Так, до недавнего времени кража скота считалось удальством у ря­да кавказских народов, а абречество высоко ценилось и т. д.

В этом направлении важным является осуществление взаимодействия поли­ции с различными группами населения или всей общественности.

Известно, что далеко не все такого рода макрогруппы населения одинаково отно­сятся к полиции — наиболее позитивно пенсионеры и женщины. Есть, разу­меется, и группы, негативно относящиеся к полиции. Однако со всеми необ­хо­димо поддерживать связи, взаимоотношения, делая из противников — партнеров, а из последних друзей.

Данное направление совершенствования взаимоотношений с молодежными организациями, группами несовершеннолетних, работа в школах, колледжах, ли­цеях является предметом профилактической работы.

В настоящее время сама суть этой работы меняется. Работник полиции, кото­рому по долгу службы необходимо посещать места сбора лиц, склонных к совер­шению правонарушений, вызывать «главарей» такого рода сообществ, посещать их на дому, — просто физически не может это сделать: в ночные клубы, казино, бары его просто могут не пустить охранники (кстати, бывшие работники поли­ции), по вызову в полицию часто не являются свидетели, а вход в квартиры регу­лируется самими жителями, которые, по рекомендации тех же органов внут­ренних дел, советующих гражданам, что прежде чем впустить работника поли­ции в квартиру, необходимо узнать у него номер его удостоверения личности и справиться об этом в отделе внутренних дел.

При этом необходимо отметить, что предотвращение и пресечение преступ­ле­ний, поддержание общественного порядка входят в цель профилактики право­нарушений, в частности краж.

Например, во внешней среде функционирования полиции есть социальная группа, с которой необходимо сотрудничать — многочисленные негосударствен­ные охранные формирования. В соответствии с Законом РК «Об охранной деятельности» от 19 октября 2000 года № 85-II (с изменениями и дополнениями по состоянию на 2020 год)[3], наиболее характерными для данных организаций (являю­щихся юридическими лицами) основными направлениями деятельности являются: охрана собственности, коммерческих структур, банков, малых и сов­местных предприятий, а также частных лиц, сопровождение грузов, и т. п.

В средствах массовой информации постоянно присутствуют публикации с требованиями усилить борьбу с преступностью, укрепить правоохранительную систему. Многие граждане и сами проявляют инициативу, выражают готовность участвовать в этом процессе.

Сейчас в стране работают наравне с полицией и добровольные помощники поли­ции. Однако конкретного закона об участии добровольных помощников в республике нет. Существует только Приказ Министра внутренних дел Респуб­ли­ки Казахстан от 27 ноября 2004 года № 641 «Об утверждении Правил привле­чения граждан к мероприятиям по обеспечению общественного порядка их форм и видов, не связанным с контрольными и надзорными функциями»[4].

Правовое отношение граждан и общественных объединений в обеспечении общественного порядка регулируется Конституцией  Республики Казахстан от 30 августа 1995 года и Законом Республики Казахстан от 9 июля 2004 года «Об учас­тии граждан в обеспечении общественного порядка» (с изменениями и до­пол­нениями по состоянию на 7 июля 2020 года)^[5].

При этом органы внутренних дел определяют только порядок, формы и виды привлечения граждан к мероприятиям по обеспечению общественного порядка. То есть они разрабатывают и утверждают образец удостоверения и символику эмб­лемы для граждан, взаимодействуют с местными исполнительными органами по вопросам деятельности граждан по обеспечению общественного порядка, разъясняют гражданам их права и обязанности по общественному порядку, организуют на базе участковых пунктов полиции правовую подготовку граждан по обеспечению общественного порядка.

А местные представительные органы только рассматривают и утверж­дают бюджетные программы, разработанные соответствующими акиматами, касаю­щиеся выделения средств на поощрение граждан, оказывающих содействие орга­нам внутренних дел в обеспечении общественного порядка и контролируют дея­тельность комиссий, соответствующих акиматов по поощрению граждан, участвующих в обеспечении общественного порядка.

Местные исполнительные органы в лице акиматов:

1) регистрируют и ведут персональный учет граждан, участвующих в обес­печении общественного порядка;

2) создают районные (городские в городах областного значения) комиссии по поощрению граждан, участвующих в обеспечении общественного порядка;

3) определяют виды и порядок поощрений, а также размер денежного вознаг­раждения граждан, участвующих в обеспечении общественного порядка;

3-1) принимают меры по вовлечению граждан в охрану общественного по­ряд­ка (ст. 3 Законом Республики Казахстан от 9 июля 2004 года «Об участии граж­дан в обеспечении общественного порядка» (с изменениями и допол­не­ниями по состоянию на 7 июля 2020 года)[6].

Также по инициативе министра внутренних дел РК Ерлана Тургумбаева по­ли­ция привлекает волонтёров (молодежь, в основном студентов) к охране поряд­ка и поиску людей во всех регионах страны.

Если полиция действует неэффективно на территории обслуживания, то вряд ли какие-либо усилия руководителя приведут к желаемым результатам. Это не значит, что отношение населения к полиции зависит от благополучной статис­ти­ки — хорошей раскрываемости, сокращения преступности и т. д. Среднего граж­да­нина интересует не количество всех нарушений, а только тех, которые затра­ги­вают его лично, в городе за одну ночь может произойти ряд бытовых убийств, но они будут волновать гражданина больше, чем толпа хулиганствующих подрост­ков в его микрорайоне; в эту же ночь может быть ограблено несколько банков, но среднего жителя больше беспокоят кражи из автомашин на соседней автостоянке или квартирная кража в его подъезде.

Думается, что к полиции для установления хороших отношений с насе­ле­нием обязана работать по трем направлениям:

• постоянно уменьшать страх и риск населения в связи с преступностью и ее ростом;
• регулировать споры и конфликты как между гражданами и полицией, так и между самими гражданами;
• оказывать населению помощь (особенно потерпевшим и жертвам прес­туп­лений) и правоохранительные услуги.

Также больше внимания стало уделяться пешему патрулированию, выступ­лениям сотрудников полиции перед населением, обеспечению охраны жилых до­мов. Конституцией РК определено, что охрана прав и свобод граждан — обязан­ность всех государственных органов (в первую очередь правоохранительных).

Однако при разработке социальных, экономических, профилактических ме­ро­приятий должны учитываться также психологические факторы. Важны, нап­ример, меры по снижению уровня тревожности среди населения, что влияет на совершение корыстных преступлений, а также меры по изменению структуры населения, то есть сближению полярных групп населения по уровню доходов.

Большое значение имеет профилактика пьянства и алкоголизма, а также нар­ко­мании. Так как это также связано с уровнем и ростом совершения краж. Очень часто кражи и другие правонарушения совершаются под действием алкоголя. Вовлечение молодежи в трудовую деятельность, трудовое воспи­тание девиантов по месту жительства, улучшение медицинской помощи ал­коголикам и нарко­ма­нам способствуют борьбе с наркотизмом, алкоголизмом, а также имущест­венными преступлениями, в том числе кражами.

Одним из направлений предотвращения корыстного преступного поведения, в первую очередь краж, является решение проблемы безнадзорности. Безнадзор­ные и беспризорные подростки, чтобы добыть себе средства для жизни (главным образом на питание), совершают кражи, поэтому необходима координация рабо­ты органов внутренних дел и детских учреждений, выявление и диагностика тех семей, в которых детям и подросткам не оказывается необходимая помощь, не уделяется должного внимания. В то же время права несовершеннолетних должны быть защищены посредством специальных юридических служб, где подросток сможет получить консультацию по тому или иному вопросу.

Таким образом, в заключении при подведении итогов, можно построить идеаль­ную модель системы мер по профилактике краж, которая бы включала:

• воспитание людей с одновременным (и обязательным) повышением их ма­териального обеспечения;
• превентивное воздействие на лиц, которые могут совершить кражу;
• привлечение к уголовной ответственности виновных, их исправление в це­лях недопущения рецидива;
• гуманизации уголовной политики в случае совершения краж, если были похищены предметы и вещи на незначительную сумму либо лицами, не представ­ляющими большой общественной опасности;
• повышения контроля за деятельностью общественных организаций по профилактике краж и других преступлений;
• расширение влияния общественных организаций на правонарушителей;
• повышение правовой и общей культуры сотрудников правоохранительных органов;
• создание центров ресоциализации и службы психологической и иной по­мощи;
• усилить семейное воспитание, а также школьное и трудовое, потому что они будут способствовать снижению уровня воровства;
• создание центров реабилитации лиц, занимающихся бродяжничеством и попрошайничеством, а также оказание социальной помощи лицам, оказавшимся без определенного места жительства и занятий.

При этом меры индивидуальной профилактики правонарушений применяют­ся для систематического целенаправленного воздействия на правосознание и пове­дение лица либо ограниченного круга лиц в целях предупреждения совер­ше­ния правонарушений с их стороны, а также устранения причин и условий, спо­собст­вующих их совершению. Рассматривая вопрос о профилактике краж чужого имущества, прежде всего следует определиться в том, что мы понимаем под про­фи­лактической деятельностью. Обычно ее понимают, как деятельность по недо­пущению правонарушений, в том числе и повторных, а также по выявлению причин и условий, способствующих совершению преступлений, выявлению лиц, предрасположенных к их совершению, по проведению с ними необходимых про­филактических мероприятий. В этом и состоит общее понятие системы мер профилактики правонарушений, составляющих ее особенности криминоло­гичес­кого и уголовно-правового характера.

 

АННОТАЦИЯ

В статье автором рассмотрена система мер профилактики краж, в которую входят общие, специальные и индивидуальные меры. Также в системе мер по борьбе с кражами на общем социальном уровне автором рассмотрены следующие группы: социальные, социально-экономические, организационные, социально-пра­вовые, социально-психологические. В заключении статьи приводится ав­торс­кая модель системы мер профилактики краж.

ТҮЙІН

Мақалада автор жалпы, арнайы және жеке шараларды қамтитын ұрлықтың алдын алу шараларының жүйесін қарастырған. Сондай-ақ, жалпы әлеуметтік деңгейдегі ұрлыққа қарсы шаралар жүйесінде автор келесі топтарды – әлеумет­тік, әлеуметтік-экономикалық, ұйымдастырушылық, әлеуметтік-құқықтық, әлеу­меттік-психологиялық топтарды қарастырды. Мақаланың соңында ұрлықтың ал­дын алу шаралары жүйесінің авторлық моделі келтірілген.

ANNOTATION

In the article, the author considers the system of theft prevention measures, which includes general, special and individual measures. In addition, in the system of measures to combat theft at the general social level, the author considers the following groups: social, socio-economic, organizational, socio-legal, socio-psychological. The article concludes with the author’s model of the system of theft prevention measures.

1. [1]      Закон Республики Казахстан от 29 апреля 2010 года № 271-IV «О профилактике правонарушений» (с изменениями и дополнениями) // https://online.zakon.kz/
2. [2]      Там же.
3. [3]      Закон РК «Об охранной деятельности» от 19 октября 2000 года № 85-II (с изменениями и дополнениями) // https://online.zakon.kz/
4. [4]      Приказ Министра внутренних дел Республики Казахстан от 27 ноября 2004 года № 641 «Об утверждении Правил привлечения граждан к мероприятиям по обеспечению общественного порядка их форм и видов, не связанным с контрольными и надзорными функциями» // https://online.zakon.kz/
5. [5]      Закон Республики Казахстан от 9 июля 2004 года № 590-II «Об участии граждан в обеспечении общественного порядка» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 07.07.2020 г.) // https://online.zakon.kz/
6. [6]      Там же.

---

Лесов Е. К. — студент 3 курса специальности «Юриспруденция» Баишев Университета

Лесов Е. К. — Баишев Университетінің «Құқықтану» мамандығының 3-курс студенті

Lesov E. K. — 3rd year student of the specialty «Jurisprudence» of Baishev University

УДК 343.711

К ВОПРОСУ О ПРЕДМЕТЕ КРАЖИ

ҰРЛЫҚ ТАҚЫРЫБЫ ТУРАЛЫ МӘСЕЛЕ БОЙЫНША

ON THE SUBJECT OF THEFT

Ключевые слова: уголовное законодательство, хищение, кража, признаки, тайное, предмет, имущество, собственность, материальные блага

Түйінді сөздер: қылмыстық заңнама, ұрлық, ұрлық, белгілер, кұпия, зат, мү­лік, меншік, материалдық тауарлар

Keywords: criminal legislation, embezzlement, theft, signs, secret, object, property, property, ownership, material goods

Сравнительно-ретроспективный анализ развития законодательства об уго­лов­ной ответственности за преступления против собственности свидетельст­вует, что на всех этапах формирования права кража была самым распрост­ранен­ным деянием в системе имущественных преступлений.

Так, по данным Комитета по правовой статистике и специальным учетам Генеральной прокуратуры на территории Республики Казахстан в 2015 году было зарегистрировано 208907 краж, в 2016 году — 215572, в 2017 году — 193154, в 2018 году было совершено 180175 краж. В 2019 году было совершено 139102 кражи. В основном были совершены кражи находящегося в личной собствен­ности, из квартир, карманные, транспортных средств (в т.ч. автомобилей), скота, цветных металлов, сотовых телефонов (ст. 188 УК РК). Приведенные показатели свидетельствуют о снижении случаев краж, однако общественная опасность рассматриваемого преступления остается высокой.

Также в 2020 году появилась новая статья 188-1 УК РК «Скотокрадство». Так, глава 6 была дополнена статьей 188-1 в соответствии с Законом РК«О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Респуб­ли­ки Казахстан по вопросам совершенствования уголовного, уголовно-процес­суаль­ного законодательства и усиления защиты прав личности»  от 27 декабря 2019 года № 292-VI, в которой говорится, что:

«1. Скотокрадство, то есть тайное хищение чужого скота, –

наказывается штрафом в размере до трех тысяч месячных расчетных показа­те­лей либо исправительными работами в том же размере, либо ограничением свободы на срок до пяти лет, либо лишением свободы на тот же срок, с конфис­кацией имущества.

2. Скотокрадство, совершенное:

1) группой лиц по предварительному сговору;

2) в крупном размере, –

наказывается лишением свободы на срок от трех до семи лет с конфискацией имущества.

3. Скотокрадство, совершенное:

1) неоднократно;

2) с проникновением во двор жилого помещения, предприятия, организации, учреждения, скотного двора, загона или иного хранилища, –

наказывается лишением свободы на срок от пяти до десяти лет с конфиска­цией имущества.

4. Скотокрадство, совершенное:

1) преступной группой;

2) в особо крупном размере, –

наказывается лишением свободы на срок от семи до двенадцати лет с кон­фис­кацией имущества.

Примечание. Под скотом в настоящей статье понимаются:

• скот крупный рогатый;
• лошади и ослы;
• верблюды;
• скот мелкий рогатый;
• свиньи»[1].

Общественная опасность кражи состоит в том, что она нарушает обществен­ные отношения собственности, связанные с порядком распределения материаль­ных благ, установленным в государстве. В результате совершения кражи, с одной стороны, собственник или иной владелец имущества лишаются имущества, нахо­дящегося в их собственности или владении, и тем самым им причиняется иму­щественный ущерб и, с другой — лицо, тайно приобретая чужое имущество, не­за­кон­но, т. е. помимо и вопреки установленному в государстве порядку расп­ределения материальных благ, обогащается на сумму, равную стоимости данного имущества.

В переводе с латинского изречение «Furtum manifestum» означает кража, при которой вор пойман с поличным.

Согласно действующему уголовному законодательству Республики Казахс­тан, кража — это тайное хищение чужого имущества (ч. 1 ст. 188 УК РК).

Законодательное определение подчеркивает, во-первых, что кража является формой хищения, следовательно, ей присущи все его объективные и субъек­тив­ные признаки. Во-вторых, определяющим признаком кражи как формы хищения является тайный способ совершения преступления^[2].

Совершенно недавно, а именно после изменений в 2014 году, появилась новая статья 187 «Мелкое хищение»[3]. Под ней понимается согласно ч. 1 данной статьи кража, мошенничество, присвоение или растрата чужого имущества, со­вер­шенные в незначительном размере. Раньше в уголовном законодательстве был п. 5 примечания к ст.175 УК РК, в котором говорилось, что мелкое хищение чужого имущества, принадлежащего на праве собственности организации или находящегося в её ведении, совершенное путем кражи, мошенничества, прис­воения или растраты, не влечет уголовной ответственности. Лицо, виновное в его совершении, несет административную ответственность в соответствии с законом.

Анализ уголовного законодательства некоторых стран ближнего и дальнего зарубежья показывает, что в Уголовных кодексах Российской Федерации, Рес­пуб­лики Таджикистан, Республики Молдова, Кыргызской Республики, Испании, Франции, Китайской Народной Республики и других странах^[4] объектом кражи, как и в Республике Казахстан, является собственность.

Вместе с тем необходимо отметить, что законодатель Швейцарии по су­ществу рассматриваемого вопроса придерживается иной позиции. В уголовном законе данной страны кража относится к преступлениям против имущества, а объек­том является имущество потерпевшего^[5].

На наш взгляд, с данной позицией зарубежного законодателя вряд ли можно согласиться, потому что наукой уголовного права в качестве объекта посяга­тельства признана собственность, имущество же признается предметом кражи.

То есть предметом кражи является чужое имущество в виде предметов мате­риального мира, объективно имеющих определенную ценность и не находящихся в собственности или законном владении виновного.

Предметами материального мира следует считать те вещи, которые обладают признаками вещи и в добывание, выращивание, изготовление или в производство которых вложен труд человека.

Предметом кражи признается та вещь, которая может быть оценена в денеж­ном измерении.

Следует различать имущество как предмет кражи от предмета экологических прес­туплений, так как естественные природные богатства не признаются как имущество в рассматриваемом смысле, поскольку в них не вложен человеческий труд[6].

Однако главным критерием определения предмета кражи является то условие, что данное имущество не принадлежит самому виновному, а является для него чужим. Признание предметом кражи имущества, не находящегося в собственности или законном владении виновного, означает, что оно не должно принадлежать виновному лицу.

В связи с этим предметом кражи не может быть, например, имущество, при­над­ле­жащее виновному на праве общей (долевой или совместной) собственности. Не является предметом преступного посягательства против собственности и имущество, находящееся на умершем или при нем. В связи с тем, что после захоронения родственники или наследники добровольно исключили оставленные при усопшем вещи из состава своего имущества, похищение находящихся в захо­ро­нении предметов квалифицируется не как преступление против собственности, а как преступление против нравственности (ст. 314 УК РК — Надругательство над телами умерших и местами их захоронения)^[7].

Таким образом, предметом кражи могут быть вещи, не находящиеся в собст­вен­ности или законном владении виновного; являющиеся как одушевленными, так и неодушевленными; они могут находиться в любом физическом состоянии, иметь любой вид и форму. Одни предметы могут иметь самостоятельное зна­че­ние, другие же являются лишь составной частью основного имущества; в одних случаях предмет обладает индивидуально-определенными признаками, в других наделен родовыми свойствами.

 

АННОТАЦИЯ

В статье, рассматривая вопрос о предмете кражи, автор приходит к выводу, что предметом кражи могут быть вещи, не находящиеся в собственности или за­кон­ном владении виновного. Они могут находиться как в физическом состоянии, так иметь любой вид и форму. Одни предметы могут иметь самостоятельное зна­че­ние, другие же являются лишь составной частью основного имущества; в од­них случаях предмет обладает индивидуально-определенными признаками, в дру­гих наделен родовыми свойствами.

ТҮЙІН

Мақалада ұрлық тақырыбын қарастыра отырып, автор ұрлықтың мәні кінәлі­нің меншігінде немесе заңды иелігінде емес заттар болуы мүмкін деген қоры­тын­дыға келеді. Олар физикалық күйде болуы мүмкін, сондықтан кез-келген түрі мен формасы болуы мүмкін. Кейбір заттардың тәуелсіз мәні болуы мүмкін, ал басқа­ла­ры негізгі мүліктің құрамдас бөлігі ғана; кейбір жағдайларда объект жеке анық­талған белгілерге ие, басқаларында тектік қасиеттерге ие

ANNOTATION

In the article, considering the issue of the subject of theft, the author concludes that the subject of theft may be things that are not in the ownership or legal possession of the perpetrator. They can be in a physical state, as well as have any form and shape. Some items can have an independent meaning, while others are only an integral part of the main property; in some cases, an object has individually defined characteristics, in others it is endowed with generic properties.

1. [1]      Закон РК «О внесении изменений и дополнений в некоторые законодательные акты Республики Казахстан по вопросам совершенствования уголовного, уголовно-процессуального законодательства и усиления защиты прав личности»  от 27 декабря 2019 года № 292-VI // zakon/kz
2. [2]      Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан / Под ред. И. Ш. Бор­чашвили: 3-е изд. ؅— Алматы: Жеты Жаргы, 2015. С. 421
3. [3]      Уголовный кодекс Республики Казахстан  от 3 июля 2014 года № 226-V (с измене­ния­ми и дополнениями) // https://online.zakon.kz/
4. [4]      Уголовный кодекс Испании / Под ред. и с предисл. Н. Ф. Кузнецовой, Ф. М. Ре­шетникова. — М., 1998; Уголовный кодекс Китайской Народной Республики / Под ред. и с предисл. А. И. Коробеева. — СПб., 2001.
5. [5]      Уголовный кодекс Швейцарии. — М., 2000.
6. [6]      Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан / Под ред. И. Ш. Бор­чашвили: 2-е изд. ؅— Алматы: Жеты Жаргы, 2007. — 1092 с.
7. [7]      Балтабаев К. Ж., Юрченко Р. Н. Рассмотрение уголовных дел о грабежах и раз­боях: Практ. пос. — Астана, 2010. C.29

---

Мукажанов А. Е. — Қазақстан Республикасы ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қостанай академиясының «Ішкі істер органдарының әкімшілік қызметі» кафед­расының аға оқытушысы

Әбдәлі А. А. — Қазақстан Республикасы ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қос­та­най академиясының «Ішкі істер органдарының әкімшілік қызметі» кафедра­сының оқытушысы

Жұмашев А. А. — Қазақстан Республикасы ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қос­та­най академиясының «Ішкі істер органдарының әкімшілік қызметі» кафед­ра­сының оқытушысы

Мукажанов А. Е. — старший преподаватель кафедры «Административная деятельность органов внутренних дел» Костанайской академии МВД Респуб­лики Казахстан имени Ш. Кабылбаев

Әбдәлі А. А. — преподаватель кафедры «Административная деятельность органов внутренних дел» Костанайской академии МВД Республики Казахстан имени Ш. Кабылбаев

Жумашев А. А. — преподаватель кафедры «Административная деятель­ность органов внутренних дел» Костанайской академии МВД Республики Ка­захс­тан имени Ш. Кабылбаев

Mukazhanov A. E. — senior lecturer of the Department of administrative activities of Kostanay Academy of the Ministry of internal affairs of the Republic of Kazakhstan named after Sh. Kabylbayev

Abdali A. A. — lecturer of the Department of administrative activities of Kostanay Academy of the Ministry of internal affairs of the Republic of Kazakhstan named after Sh. Kabylbayev

Zhumashev A. A. — lecturer of the Department of administrative activities of Kostanay Academy of the Ministry of internal affairs of the Republic of Kazakhstan named after Sh. Kabylbayev

ӘОЖ 342.922

УЧАСКЕЛІК ПОЛИЦИЯ ИНСПЕКТОРЛАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ ЖӘНЕ ПЕРСПЕКТИВАЛАРЫ

ПРОБЛЕМЫ И ПЕРСПЕКТИВЫ СОВЕРШЕНСТВОВАНИЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ УЧАСТКОВЫХ ИНСПЕКТОРОВ ПОЛИЦИИ

PROBLEMS AND PROSPECTS FOR IMPROVING THE ACTIVITIES OF DISTRICT POLICE INSPECTORS

Түйінді сөздер: учаскелік полиция инспекторы, әкімшілік учаске, құқық бұзу­шы­лықтың алдын алу, УПИ қызметін әлеуметтік қорғау, УПИ құзыреті.

Ключевые слова: участковый инспектор полиции, административный учас­ток, профилактика правонарушений, социальная защита деятельности УИП, компетенция УПИ.

Keywords: district police inspector, administrative division, crime prevention, social protection of the DPI activities, competence of the DPI.

Құқық бұзушылықтың алдын алу жүйесіндегі негізгі буын халықпен тікелей өзара іс-қимыл жасайтын және жергілікті атқарушы органдарға есеп беретін учас­келік полиция инспекторлары болып табылады. Учаскелік инспектор ішкі іс­тер органдары қызмет көрсететін аумақтың белгіленген тәртіппен өзіне бекітіл­ген бөлігінде қылмысқа қарсы күрес, қоғамдық тәртіпті сақтау жөнінде өзіне жүк­телген міндеттерді орындайды. Бұл ретте, азаматтардың полицияға деген се­нім деңгейі олардың жұмысының сапасы мен тиімділігіне тікелей байланысты болады.

Учаскелік полиция инспекторларының қызметін бағалаудағы басты өлшем­шарт­тардың бірі — азаматтардың өтініштерін, шағымдарын және өзге де өтініш­терін уақытылы, сапалы қарау, сондай-ақ процестік шешім қабылдау кезінде заңдылықты сақтау. Бұл учаскелік полиция инспекторларының халық алдындағы тоқсан сайынғы есептері заң деңгейінде бекітілген бүгінгі күні ерекше өзекті.

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев 2020 жылғы 1 қыркүйектегі Қа­зақс­тан халқына Жолдауында «Учаскелік инспектордың мәртебесін заңнама арқы­лы арттырып, оның өнімді жұмыс істеуіне мол мүмкіндік берген жөн. Ол аза­маттар алдында танымал, қолжетімді әрі беделді болуға, солардың құқық­та­рын қорғауға тиіс. Құқық қорғау органдары қызметкерлерін жұртпен ашық әң­гіме жүргізуге үйретудің маңызы зор. Бұл бағыт кадрларды даярлау және іріктеу жүйесінде басымдыққа айналуы қажет» деп атап көрсетті[1]. Осы орайда, Қа­зақс­тан Республикасы ІІМ ведомствосының басшысы 2020 жылды «Учаскелік поли­ция инспекторлары жылы» деп жариялағанын атай кетейік.

Учаскелік полиция пунктінің жұмысын ұйымдастыруға жауапты учаскелік полиция инспекторларының, учаскелік полиция инспекторлары мен олардың кө­мек­ші­лерінің қызметін ұйымдастыру қағидаларының 3-тарауының 14-тармағына сәйкес, учаскелік полиция инспектор: рецидивтік, тұрмыстық, алкогольдік қыл­мыс­тардың алдын алуды, оларға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анық­тауды жүзеге асырады; адам мен азаматтың құқықтарын, бостандықтары мен заң­ды мүдделерін құқыққа қарсы қол сұғушылықтан қорғауды қамтамасыз етеді; профилактикалық есепте тұрған адамдарға қатысты құқық бұзушылықтардың же­ке профилактикасын жүргізеді; құқық бұзушылықтарды анықтайды және жолын кеседі; жасалған немесе дайындалып жатқан қылмыстық немесе әкімшілік құқық бұзушылық туралы өтініштерді немесе хабарламаларды қабылдайды, тіркейді және қарайды, арыз берушіге қабылданған шешім туралы заңнамада белгіленген тәртіппен хабарлайды және тағы басқаларды атқарады[2].

Учаскелік полиция инспекторлардың функционалдық міндеттерінің ауқымы әртүрлі және көлемді екенін атап өткен жөн. Халық арасындағы тұрақты жұмыс, азаматтармен күнделікті қарым-қатынас, сан алуан және әртүрлі күнделікті мә­се­ле­лерді шешу учаскелік полиция инспектордың негізгі жұмысын құрайды. Ста­тис­тикаға сәйкес, әрбір бесінші қылмыстың немесе құқық бұзушылықтың жолын ке­су немесе ашу учаскелік полиция инспекторына тиесілі. Алайда, учаскелік инс­пек­тордың кәсіби қызметінің маңызды бағыттарының бірі, біздің ойымызша, оның құқық бұзушылықтар мен қылмыстардың алдын алуға және болдырмауға бағытталған профилактикалық шешімі болып табылады.

Қылмыстың алдын алу — заң бұзушылықтың алдын алу және адамның өмірі мен денсаулығын сақтау ғана емес, сонымен бірге елдегі қоғамдық тәртіптің қа­лыпты жұмыс істеуін қамтамасыз ету.

Учаскелік полиция инспекторы жұмысының ерекшелігі қызмет көрсетілетін учаскенің халқымен барынша тығыз байланысты орнатуды талап етеді. Алайда, бұл оңай емес, адамдардың бәрі бірдей емес, ниеті де әртүрлі: тату, талапшыл, сақ, аңдысқан немесе тіпті агрессивті. Олармен байланыс орнату аз, сонымен қа­тар, құрметке, сенім мен беделге де ие болуыңыз керек. Учаскелік инспектордың жұмысының ерекшелігі, атап айтқанда, ол өз учаскесінің азаматтарымен көшеде, аулада ғана емес, олардың үйінде де кездеседі, кейде «қиын» пәтер мен отбасы­лық жанжалдарға тап болады. Дұрыс әрекет ету үшін «учаскелік инспектор» көп­теген адамдардың өмір салтын, байланыстарын, мүдделерін, іс-әрекеттерін жақсы білуі керек, қызмет көрсетілетін әкімшілік аумақта ақпаратқа ие болуы керек. Ақ­парат алу үшін ол барлық заңды құралдарды пайдалануға міндетті.

Жоғарыда аталғандардан, учаскелік полиция инспекторының негізгі міндет­тері қоғамдық тәртіпті қамтамасыз ету, қылмыс жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды анықтау және қызмет көрсетілетін аумақта оларды жою үшін белсенді шаралар қабылдау болып табылатынын көреміз.

Учаскелік полиция инспекторы әрбір азаматтың, сондай-ақ кәсіпорын­дар­дың, мекемелер мен ұйымдардың құқықтары мен заңды мүдделерін қылмыстық қол сұғушылықтан және өзге де заңсыз әрекеттерден қорғайды. Оның барлық қыз­меті заңдылық аясында жүруі керек. Сонымен қатар, бүгінгі таңда учаскелік полиция инспекторына көптеген түрлі міндеттер жүктелгенін, оларды оның жұ­мы­сын бақылайтындар тарапынан ешқандай шағымдар болмайтындай дәрежеде орындау мүмкін еместігін ұмытпаған жөн.

Учаскелік полиция инспекторлары қызметіндегі орын алып отырған мәсе­ле­лерді кешенді зерттеу, қазіргі жағдайда олардың тиімділігін арттыру өзекті си­пат­қа ие. Бұдан әрі қазіргі учаскелік полиция қызметкерлеріне жүктелген міндет­терді толық орындауға кедергі келтіретін маңызды мәселелер мен қайшы­лық­тарды ашатын боламыз.

Біріншіден, бір учаскелік полиция инспекторы қызмет көрсететін әкімшілік учаскеде халық санының артуы. Қостанай облыстық орталығы 15 учаскеге бөлін­ген. Олардың әрқайсысында бірнеше инспектор жұмыс істейді, учаскедегі штат саны жұмыс жүктемесіне байланысты белгіленуі керек, бірақ учаскелерде учас­ке­лік полиция инспекторлары жетіспейді. Мысалы, «Текстильный» учаскелік пунк­тінде 4 инспектор ғана қызмет көрсетеді, ал әкімшілік учаскеде тұратын халық­тың саны 20000 адамнан асып жығылады. Бірақ, «Ішкі істер органдарының учас­келік полиция инспекторларының қоғамдық тәртіпті сақтаудағы және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлін арттыру туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 24 желтоқсандағы № 1598 қаулысына сәйкес халық са­нына байланысты бір УПИ-ға жүктеменің өзге де нормалары бекітілген[3].

Қалада бір учаскелік полиция инспекторы 3000-нан аспайтын адамға қызмет көрсетуі тиіс, ал Қостанай қаласында бір УПИ 5000 адамға қызмет көрсетеді, бұл ҚР Үкіметінің жоғарыда аталған қаулысында көзделгеннен екі есе көп. Сондай-ақ, біздің зерттеуіміз учаскелік полиция пункттерінің жұмысына жауапты УПИ мен УПИ көмекшісінің жұмысы шамадан тыс жүктелгенін және күн сайын, демалыссыз 14 сағаттан жұмыс істейтінін көрсетті, сондықтан мұндай жүктеме кезінде дәстүрлі УПИ функциясының сапасы – құқық бұзушылықтардың жеке профилактикасы да зардап шегеді. Бір учаскелік полиция инспекторы қызмет көр­се­тетін халық санының артуына байланысты азаматтарға құқық қорғау қыз­мет­терін көрсету жөніндегі жұмыс сапасы төмендейді, сондай-ақ бұл учаскелік инспектордың оларға жүктелген өзге де функцияларды тиісінше орындауына кедергі келтіреді.

Екіншіден, қылмыстар, әкімшілік құқық бұзушылықтар, оқиғалар туралы өті­ніштер мен хабарламаларды тексеру саласында УПИ құзыретін іске асыруда қиындықтар туындайды. Бұл міндетті іске асыру проблемасы УПИ-ға тексеру үшін 102 қызметтен азаматтардың келіп түскен өтініштерінің (арыздары мен ха­бар­ламаларының) өсуіне байланысты, орташа алғанда бір учаскелік полиция пунктіне бір күнде 10-нан 12-ге дейін өтініш түседі, осы өтініштер бойынша УПИ жауап қайтаруға және 15-20 минут ішінде оқиға орнына келуге міндетті. Бірақ, Қос­танай қаласында қызметтік көліктері жиі жөндеуді қажет ететін және жанар-жағармай материалдарымен толыққанды қамтамасыз етіле бермейтін кездер де болады.

Үшіншіден, халықтың көпшілігі өздерінің учаскелік полиция инспектор­ла­рын білмейді. Учаскелік полиция инспекторының міндетіне әкімшілік учаскені жоспарлы аралау кіреді. Оның барысында ол проблемалық аймақтарды анықтап, оларды бақылауға алады. Әрбір учаскелік инспектор тәртіп бұзушылармен про­фи­лак­тикалық әңгіме жүргізіп, қажет болған жағдайда оларды бақылауға алын­ған азаматтардың тізіміне енгізуі керек. Бүгінде олар профилактикалық есепте тұрған адамдардың бес санатының және тізімдік есепте тұрған азаматтардың 9 санатының мінез-құлқын бақылайды[4].

Төртіншіден, жалдамалы пәтерлерде қоғамдық тәртіпті бұзатын адамдарды әкімшілік жауаптылыққа тартуда проблемалар бар. Полиция жалдамалы пәтер­лер­де тыныштықты бұзумен қатар, басқа да құқық бұзушылықтар мен тіпті қылмыстар жиі кездесетінін айтады (бұл бұзақылық, адамға қатысты зорлық-зом­былық, денсаулыққа қасақана зиян келтіру, біреудің мүлкіне зиян келтіру болуы мүмкін).

Соңғы уақытта қалада притондар саны артты. Олардың кейбіреулері осындай пәтерлерде немесе жақында бас бостандығынан айыру орындарынан босап шық­қан азаматтардың үйлерінде орын алып жатыр. Айта кететін болсақ, учаскелік по­лиция қызметкері шақыруға қызмет көрсете отырып, иелеріне кәсіпкерлік қызметке рұқсат беретін құжаттардың бар-жоғын тексеруге міндетті. Егер ондай болмаса, онда материалдар мемлекеттік кірістер басқармасына берілетін болады. Әдетте, мұндай тұрғын үй учаскелік полиция инспекторының бақылауына алынады.

Бесіншіден, жедел-тергеу тобының құрамындағы кезекшілік, көпшілік іс-шараларды өткізу кезінде қоғамдық тәртіпті сақтау, күштеп әкелуді орындау, әс­керге шақырылған адамдарды іздестіру және т.б. сияқты УПИ-ға тән емес мін­деттерді орындауға тартудың теріс практикасы жалғасуда.

Қылмыстық, сондай-ақ әкімшілік процестерді жаңғырту және оларды элект­рондық форматқа көшіру — барлық құқық қорғау органдары жұмысының негізгі басымдықтарының бірі, ал жаңа талаптар аталған инфрақұрылымды біртіндеп жақ­сартуды талап етеді[5]. Еліміздің барлық құқық қорғау жүйесі сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімі (СДТБТ) жүйесі жұмысына ауысқаны баршаға мәлім.

СДТБТ — автоматтандырылған деректер жүйесі тізілімде тіркеу және тиісті қаулы шығару үшін 24 сағат ішінде төрт шешімнің бірі қабылдануы тиіс: СДТБТ-де тіркеу, қылмыстық құқық бұзушылық белгілері жоқ оқиғалар санатына ауыс­тыру, уәкілетті мемлекеттік органдарға тексеру үшін жіберу, әкімшілік немесе тәртіптік жауапкершілікке тарту үшін өтінішті жолдау. СДТБТ-де тіркеу жүр­гізілгеннен кейін сотқа дейінгі тергеу басталады[6].

Алайда, бұл жүйеде жұмыс істеу көптеген проблемаларды тудырады. Бұл жүйе учаскелік полиция қызметкерлеріне жүктемені арттырды, біріншіден, бұл дерек­терді тіркеуге уақыттың жетіспеуі, өйткені олар тек 24 сағат береді; екін­шіден, учаскелік полиция инспекторлары көбінесе әкімшілік учаскеде бір-бірін алмастырады, қате деректерді жинайды немесе асығыс қате шешімдер қа­был­дайды, бұл олардың жұмысын баяулатады, өйткені практикада пайда болатын қа­телерді түзету керек болады, ал ол бір сәтте шешілетін мәселе емес.

Жоғарыда баяндалғандардың негізінде, біз мынадай ұсыныстар жасадық, олар­ды қалалық полиция бөлімінің тәжірибелік қызметіне енгізу учаскелік поли­ция инспекторы қызметінің тиімділігін едәуір арттырады:

– Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 24 желтоқсандағы № 1598 қау­лысына сәйкес, сондай-ақ, УПИ бөлімшесін жасақтау рәсімін жетілдіру жолы­мен УПИ қызметінің штат санын ұлғайтуды қамтамасыз ету;

– Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 23 мамырдағы № 701 қау­лысы­мен ұсынылған нормалар бойынша учаскелік полиция көмекшілерімен қамтамасыз ету[7];

– Қазақстан Республикасы Үкіметінің деңгейінде өз құзыретіне жатпайтын УПИ қызметінің нақты тізбесін бекіте отырып, УПИ мен оның көмекшісін мақ­сатсыз пайдалануға тыйым салатын норма қабылдау;

– УПИ қызметінің материалдық және техникалық қамтамасыз етілуін арттыру, атап айтқанда:

1) УПИ және оның көмекшісі үшін жеңілдетілген кредит берудің арнайы бағ­дарламаларының көмегімен тікелей қызмет көрсетілетін учаскеде тұрғын үй са­тып алуға құқық беру. Бұл шара әбден орынды болып табылады, өйткені ол УПИ тұрғын үй мәселесін шешуге және оның әкімшілік учаскеде тұрақты тұруына ықпал ететін болады, бұл өз кезегінде алдын алу қызметіне және «УПИ-дің қадамдық қолжетімділігі» қағидатын қамтамасыз етуге оң әсер етеді;

2) УПИ қызметкерлерінің балаларын қызмет көрсетілетін учаскедегі мемле­кеттік мектепке дейінгі мекемелерге орналастыру. Жекелеген елді мекендердің бір-бірінен алшақтығына байланысты, ауылдық жерлерде бұл шара әбден қо­лайлы болып табылады. Ал қалалық жерлерде бұл қажет емес, өйткені қазіргі уақыт­та балаларды аталған ұйымдарға орналастыру «еркін тіркеу» қағидаты бойынша жүзеге асырылады. Бұл ретте қалаған мектепке дейінгі мекемелер қыз­мет көрсетілетін әкімшілік учаскеде әрдайым бола бермеуі мүмкін;

3) УПИ балаларын ведомстволық ЖОО-ға жеңілдікпен түсіру;

4) УПИ-дың қоғамдық көлікте тегін жол жүруі. Бұл шара қолайлы болып табылады, себебі қызмет көрсететін әкімшілік учаскеде қызметтік көлік болмаған жағдайда УПИ-дың жинақтылығын қамтамасыз етеді. Алайда, бұл ретте, УПИ тарапынан бұл құқықты теріс пайдалану фактілерінің алдын алу тетігін (қызмет­тік емес, жеке мақсаттарға қол жеткізу үшін тегін жол жүру) қарау қажет.

Аталған өзгерістерді енгізу әкімшілік учаскеде учаскелік полиция инспектор­ларының алдын алу функцияларын жүзеге асыруының тиімділігін едәуір арт­тырады және жергілікті жерлерде учаскелік инспекторлардың қызметі әлдеқайда тиімді болады деп санаймыз.

 

ТҮЙІН

Мақалада учаскелік полиция инспекторлары мен олардың көмекшілері қызметінің жұмысын жетілдіру мәселелері қаралған. Учаскелік полиция инспек­торлары ІІО әкімшілік юрисдикциялық қызметінің негізгі субъектілері және олар үшін бұл қызмет дәстүрлі болып табылады. Мақалада сауалнама және сұхбат жүр­гізу арқылы полицияның учаскелік инспекторларының қызметіне қысқаша талдау жүргізіліп, соның нәтижесінде ұйымдастырушылық сипаттағы мәселелер және олардың қызметін құқықтық реттеу анықталған. Автор зерттеу жүргізілген қызметтің негізгі мәселелерін анықтап, оларды шешу жолдарын ұсынған.

АННОТАЦИЯ

В статье рассмотрены вопросы совершенствования работы службы участ­ковых инспекторов полиции и их помощников. Участковые инспекторы полиции являются основными субъектами административной юрисдикционной деятель­ности ОВД и для них эта деятельность является традиционной. В статье проведен краткий анализ деятельности учатковых инспекторов полиции путем анкети­ро­вания и проведения интервью. В результате были выявлены вопросы организа­ционного характера и правового регулирования их деятельности. Авторами опре­делены основные проблемы исследуемой деятельности и предложены пути их решения.

ANNOTATION

The article deals with the improving issues of the work, service of district police inspectors and their assistants. District police inspectors are the main subjects of administrative jurisdiction of the IAB and this activity is traditional for them. In the scientific work analyzes the activities of the DPI through questionnaires and interviews. As a result, issues of organizational nature and legal regulation of their activities were identified. The author defines the main problems of the research activity and suggests ways to solve them.

1. [1]      Жаңа жағдайдағы Қазақстан: іс-қимыл кезеңі. Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2020 жылғы 1 қыркүйек // https://www.akorda.kz/kz/addresses/addresses_of_president/memleket-basshysy-kasym-zhomart-tokaevtyn-kazakstan-halkyna-zholdauy-2020-zhylgy-1-kyrkuiek.
2. [2]      «Учаскелік полиция пунктінің жұмысын ұйымдастыруға жауапты учаскелік поли­ция инспекторларының, учаскелік полиция инспекторлары мен олардың көмекшіле­рінің қызметін ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 29 желтоқсандағы № 1095 бұйрығы. ҚР ӘдМ-не 2016 жылғы 4 ақпанда № 13004 болып тіркелген // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1500013004.
3. [3]      Ішкі істер органдарының учаскелік полиция инспекторларының қоғамдық тәртіпті сақ­таудағы және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлін арттыру туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 24 желтоқсандағы № 1598 қаулысы // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=51007064.
4. [4]      «Учаскелік полиция пунктінің жұмысын ұйымдастыруға жауапты учаскелік поли­ция инспекторларының, учаскелік полиция инспекторлары мен олардың көмек­ші­лері­нің қызметін ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы» Қазақстан Респуб­ликасы Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 29 желтоқсандағы № 1095 бұйрығы. ҚР ӘдМ-не 2016 жылғы 4 ақпанда № 13004 болып тіркелген // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1500013004.
5. [5]      Ішкі істер органдарының учаскелік полиция инспекторларының қоғамдық тәртіпті сақтаудағы және қоғамдық қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі рөлін арттыру туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1996 жылғы 24 желтоқсандағы № 1598 қаулысы. // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=51007064.
6. [6]      Қылмыстық құқық бұзушылықтар туралы арызды, хабарды немесе баянатты қабыл­дау және тіркеу, сондай-ақ Сотқа дейінгі тергеп-тексерулердің бірыңғай тізілімін жүргізу қағидаларын бекіту туралы. Қазақстан Республикасы Бас прокурорының 2014 жылғы 19 қыркүйектегі № 89 Бұйрығы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/V14W0009744.
7. [7]      Қоғамдық тәртіпті нығайту және ішкі істер органдарының учаскелік полиция инспекторларының рөлін арттыру жөніндегі қосымша шаралар туралы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 23 мамырдағы № 701 қаулысы // http://adilet.zan.kz/kaz/docs/P010000701.

---

Сулейманова Г. Ж. — главный научный сотрудник Центра научных и спе­циаль­ных исследований (г. Актобе), кандидат юридических наук

Калыкбаев Р. А. — студент 2 курса специальности «Юриспруден­ция» Баишев Университета

Сулейманова Г. Ж. — Ғылыми және арнайы зерттеулер орталығының бас ғы­лыми қызметкері (Ақтөбе қ.), заң ғылымдарының кандидаты

Қалықбаев Р. А. — Баишев Университетінің “Құқықтану” мамандығының 2 курс студенті

Suleymanova G. Zh. — chief researcher of the Center for scientific and special research (Aktobe), candidate of law

Kalykbayev R. A. — 2nd year student of the specialty “Jurisprudence” of Baishev University

УДК 342.922

ОРГАНЫ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ КАК ОСНОВНОЙ ИСПОЛНИТЕЛЬ ПО ОБЕСПЕЧЕНИЮ ПРАВОПОРЯДКА В АДМИНИСТРАТИВНО-ПРАВОВОМ МЕХАНИЗМЕ ГОСУДАРСТВА

ІШКІ ІСТЕР ОРГАНДАРЫ МЕМЛЕКЕТТІҢ ӘКІМШІЛІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ТЕТІГІНДЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІПТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ ЖӨНІНДЕГІ НЕГІЗГІ ОРЫНДАУШЫ РЕТІНДЕ

INTERNAL AFFAIRS BODIES AS THE MAIN EXECUTOR TO ENSURE LAW AND ORDER IN THE ADMINISTRATIVE AND LEGAL MECHANISM OF THE STATE

Ключевые слова: органы внутренних дел, административно-правовой меха­низм, государство, обеспечение, правопорядок, исполнительные органы, юрис­дик­ция, государственная программа, административные правонарушения, электронный формат.

Түйінді сөздер: ішкі істер органдары, әкімшілік-құқықтық тетік, мемле­кет, қамтамасыз ету, құқық тәртібі, атқарушы органдар, юрисдикция, мемле­кеттік бағдарлама, әкімшілік құқық бұзушылықтар, электрондық формат.

Keywords: internal affairs bodies, administrative and legal mechanism, state, security, law and order, executive bodies, jurisdiction, state program, administrative offenses, electronic format.

17 августа 2010 г. Президент Республики Казахстан в Указе № 1039 «О мерах по повышению эффективности правоохранительной деятельности и судеб­ной системы в Республике Казахстан» заложил решение задачи по реформи­рованию правоохранительной системы. На сегодняшний день продолжается мо­дернизация правоохранительных органов, которая будет успешной, если в ней примет участие все общество.

В настоящее время требуют совершенствования традиционные способы за­щи­ты прав человека — судебные и административные. Которые являются неотъемлемыми особенно в условиях осуществления и обеспечения правопо­рядка в стране. При этом основные функции по осуществлению правопорядка непосредственно выполняют органы внутренних дел. На них лежит основная нагрузка по практической реализации законов, следующих целей и задач:

• профилактика правонарушений;
• охрана общественного порядка;
• борьба с преступностью;
• исполнение уголовных наказаний и иных мер уголовно-правового воз­дейст­вия, а также административных взысканий;
• предупреждение и ликвидация чрезвычайных ситуаций, обеспечение по­жар­ной безопасности, организация гражданской обороны.

То есть они являются специальным отраслевым субъектом системы исполни­тель­ных органов государственной власти, особым силовым звеном организацион­ного механизма исполнительной власти, всего государственно-властного меха­низ­ма. Органам внутренних дел присущи признаки и особенности, характерные для исполнительной власти и ее органов. Это исходит из Закона РК «Об органах внутренних дел Республики Казахстан» от 23 апреля 2014 года № 199-V с изменениями и дополнениями по состоянию на 2020 г.

Согласно ст. 7 данного закона, в систему органов внутренних дел входят — по­ли­ция (криминальная полиция, административная полиция, подразделения следст­вия, дознания и иные подразделения), уголовно-исполнительная система (ведомство, его территориальные органы, служба пробации и учреждения, испол­няю­щие наказания, иные подведомственные организации), военно-следственные органы, Национальная гвардия Республики Казахстан, органы гражданской за­щиты.

Криминальная полиция состоит из подразделений по борьбе с организован­ной преступностью, экстремизмом, незаконным оборотом наркотических средств, психотропных веществ и прекурсоров, иных подразделений, осуществ­ляющих оперативно-розыскную деятельность.

Административная полиция состоит из местной полицейской службы, под­раз­делений по контролю в сфере оборота гражданского и служебного оружия, миг­рационной полиции, конвойной службы, специальных учреждений и иных подразделений, осуществляющих охрану общественного порядка.

Местная полицейская служба состоит из подразделений участковых инспек­торов полиции, по делам несовершеннолетних, по защите женщин от насилия, патрульной полиции, природоохранной полиции и иных подразделений, осу­ществ­ляющих деятельность в сфере профилактики правонарушений, охраны общественного порядка, обеспечения безопасности дорожного движения.

Органы внутренних дел взаимодействуют с другими государственными орга­на­ми, физическими и юридическими лицами, которые вправе оказывать им помощь.

Отдельные граждане как добровольные помощники полиции могут с их согласия привлекаться к сотрудничеству.

Также сотрудники ОВД взаимодействуют с институтами гражданского об­щест­ва и подпадают под общественный контроль со стороны общественных наблюдательных комиссий и Общественных советов.

Министерством и Департаментами полиции в областях создаются иные кон­суль­тативно-совещательные органы для оказания содействия органам внутрен­них дел в обеспечении прозрачности их деятельности, рассмотрения обращений физических и юридических лиц на действия сотрудников органов внутренних дел, нарушающих нормы служебной этики, установленные законодательством Республики Казахстан, и в других целях.

Компетенция органов внутренних дел определена не только Законом Об ОВД, но и другими нормативно-правовыми актами. Более подробная регламен­тация административно-юрисдикционных полномочий органов внутренних дел содержится в КоАП РК в ст. 685, а также в отдельных нормативных правовых актах и приказах МВД РК.

При нарушении сотрудниками ОВД прав и законных интересов граждан органы внутренних дел обязаны восстановить эти права, возместить нанесенный ущерб, обеспечить привлечение виновных к ответственности.

Юрисдикция органов внутренних дел в рамках административно-правового механизма является исключительно административной, осуществляется спе­циаль­но уполномоченным на то ведомством. Свои властные полномочия органы внутренних дел осуществляют в отношении субъектов, не находящихся в слу­жеб­ном подчинении, за исключением аттестованных сотрудников, которые могут нести ответственность за административные правонарушения по дисцип­линар­ным взысканиям, а также на общих основаниях. В этом состоит одно из отличий административной юрисдикции от дисциплинарной, для которой характерно орга­низационное подчинение должностного лица, принимающего решение, и нарушителя. Свои разносторонние функции органы внутренних дел выполняют пос­редством определенных видов властной государственной деятельности. Считаем, что структуру правоохранительной деятельности органов внутренних дел составляют административная, оперативно-розыскная, уголовно-процес­суаль­ная, пенитенциарная, профилактическая виды деятельности. По объему выполняемых задач, по обязанностям личного состава в работе органов внут­ренних дел преобладает административная деятельность, представляющая собой разновидность исполнительно-распорядительной деятельности. Не раскрывая со­дер­жание этого особого вида деятельности, следует отметить, что ей свойст­венны признаки, выделяющие ее среди других видов деятельности и в то же время присущие исполнительным органам деятельности: это — государственно-властный, подзаконный, исполнительно-распорядительный, целенаправленный, твор­ческий, организующий, профилактический характер, повседневное и прак­тическое осуществление задач-функций государства в сфере внутренних дел.

Однако при квалификации ряда правонарушений практические работники ор­ганов внутренних дел обращаются к анализу не только норм КоАП РК, но и УК РК. Дело в том, что некоторые администра­тивные и уголовные право­нару­шения по характеру противоправности и другим основаниям имеют много общего. При этом квалификация занимает одно из важных мест в практической деятельности сотрудников ОВД.

Административная юрисдикция органов внутренних дел имеет сложную по своему составу нормативную правовую основу, включающую материальные, про­цес­суальные и компетенционные нормы. К особенностям правовой основы административно-юрисдикционной деятельности органов внутрен­них дел сле­дует отнести наличие множества правовых актов, в том числе государственного уровня, органов местного государственного управления, ведомственных нор­мативных актов.

А для автоматизации процесса административного производства с момента возбуждения до окончательного исполнения с 1 января 2021 г. в рамках указан­ного направления Генеральной прокуратурой будет введена в действие система «Единый реестр административных правонарушений» (далее — ЕРАП).

Данная система разработана в рамках государственной программы «Цифро­вой Казахстан», которая по поручению Главы государства постановлением Пра­ви­тельства Республики Казахстан в декабре 2017 года была утверждена. Все это сделано для перехода административного производства в электронный формат, также как для перехода досудебного производства по уголовным делам был разработан и внедрен ЕРДР — Единый реестр досудебного расследования.

Система позволяет с помощью планшета моментально составить электрон­ный протокол и на месте же оплатить штраф.

В мае 2018 г. в г. Кульсары Жылыойского района Атырауской области был апробирован как пилотный проект. Одновременно он был апробирован и в дру­гих областях и регионах республики. А в данной области на сегодняшний день посредством системы составлено свыше 20 тыс. электронных административных протоколов с наложением штрафов на сумму более 123 млн.тенге.

Также на официальном сервисе мобильного приложения «Qamqор» Коми­тета по правовой статистике и специальным учетам Генеральной прокуратуры РК можно проверить информацию об административных правонарушениях, неопла­ченных штрафах и проверить был оплачен штраф и когда оплата прошла. Для этого необходимо ввести ИИН, номер и тип документа (рисунок 1).

В этом аспекте можно подписаться на бесплатное SMS-оповещение о регист­рации новых административных штрафах на автомобиль. Для этого необходимо зарегистрировать свой сотовый телефон в личном кабинете на портале элект­рон­ного правительства.

Однако даже электронный протокол органа внутренних дел (его полно­мочного лица) о наложении штрафа может быть обжалован в вышестоящий орган или в районный (городской), решение которого является окончательным. Предус­мотрен публичный сектор — функционал ЕРАП, позволяющий участникам произ­водства по делам об административных правонарушениях получать уда­ленный доступ к материалам электронного дела об административном правона­рушении, а также подавать жалобы, заявления и ходатайства[1].

Так как среди правовых конфликтов (споров) наряду с рассмотрением адми­нист­ративных правонарушений органы внутренних дел рассмат­ривают жалобы на действия подчиненных органов (должностных лиц), протесты прокурора. На наш взгляд, рассмотрение жалоб, протестов по делам об административных правонарушениях является также конститутивным признаком административной юрисдикции. Жалобы и протесты требуют юрисдикционного вмешательства, так же как и правонарушения. Акты должностного лица органа внутренних дел, в том числе и постановления по делам об административных правонарушениях, могут быть дефектными по различным причинам: небрежность, некомпетент­ность, злоупотребление правом и так далее. Поэтому в интересах дела право од­ной стороны — решать и использовать власть — должно быть уравновешено пра­вом другой стороны — обжаловать акт, требовать его пересмотра. Право граж­данина обжа­ловать акты субъектов власти — атрибут одной из конституционных гарантий охраны прав и законных интересов человека.

Процедура же рассмотрения жалоб граждан в органах государственной власти, начиная с 19 июня 1995 г., регламентировалась Указом Президента РК, имеющего силу закона, «О порядке рассмотрения обращений граждан»[2], а уже с 12 января 2007 г. Законом РК № 221-III ЗРК «О порядке рассмотрения обращений физических и юридических лиц» (с изменениями и дополнениями по состоянию на 01.01.2020 г.)[3]. Так, законодатель регулирует общественные отношения, свя­зан­ные с подачей и рассмотрением обращений физических и юридических лиц в целях реализации и защиты их прав, свобод и законных интересов. Порядок и сроки рассмотрения обращений граждан в прокуратуру определяется Законом РК о Прокуратуре.

Однако данный закон о порядке рассмотрения обращений физических и юри­дических лиц пока еще действует вплоть до 1 июля 2021 года. На замену его дол­жен прийти работать Административный процедурно-процессуальный кодекс Рес­публики Казахстан от 29 июня 2020 года № 350-VI. Где порядку обжалования и подаче жалобы посвящена Глава 13.

Также в ст. ст. 827-829 КоАП РК расписан порядок подачи, сроки подачи и порядок рассмотрения жалобы в орган (должностному лицу), суд, чьи действия (бездействие) и решения обжалуются, который обязан в течение трех суток со дня поступления жалобы направить их в вышестоящий орган (должностному лицу), соответствующий суд.

Таким образом, приходим к заключению, что практическая деятельность ор­ганов внутренних дел по осуществлению и обеспечению правопорядка в стране подверглась очень значительным изменениям. Практически за последние 5 лет она претерпела значительные положительные изменения. Внедрение инфор­ма­ционных технологий и различных программ существенно облегчили неко­торые виды деятельности сотрудников органов внутренних дел по охране общест­венного порядка и безопасности граждан.

 

АННОТАЦИЯ

В Республике Казахстан основные функции по осуществлению правопорядка непосредственно выполняют органы внутренних дел. На них лежит основная наг­рузка по практической реализации законов в этом направлении, а именно: профи­лактика правонарушений; охрана общественного порядка; борьба с преступ­ностью; исполнение уголовных наказаний и иных мер уголовно-правового воз­дейст­вия, а также административных взысканий; предупреждение и ликвидация чрезвычайных ситуаций, обеспечение пожарной безопасности, организация граж­данской обороны. И за последние 5 лет она претерпела значительные положи­тельные изменения.

Например, для автоматизации процесса административного производства с момента возбуждения до окончательного исполнения с 1 января 2021 г. в рамках указанного направления Генеральной прокуратурой будет введена в действие система «Единый реестр административных правонарушений». Все это сделано для перехода административного производства в электронный формат, также как для перехода досудебного производства по уголовным делам был разработан и внедрен Единый реестр досудебного расследования.

ТҮЙІН

Қазақстан Республикасында құқықтық тәртіпті жүзеге асыру жөніндегі не­гізгі функцияларды ішкі істер органдары тікелей орындайды. Оларға осы бағыт­тағы заңдарды іс жүзінде іске асыру бойынша негізгі салмақ түседі, атап айт­қанда: құқық бұзушылықтардың алдын алу; қоғамдық тәртіпті қорғау; қылмысқа қарсы күрес; қылмыстық жазаларды және қылмыстық-құқықтық Ықпал етудің өзге де шараларын, сондай-ақ әкімшілік жазаларды орындау; төтенше жағ­дай­лардың алдын алу және оларды жою, өрт қауіпсіздігін қамтамасыз ету, азаматтық қорғанысты ұйымдастыру. Соңғы 5 жыл ішінде ол айтарлықтай оң өзгерістерге ұшырады.

Мәселен, 2021 жылғы 1 қаңтардан бастап қозғалған сәттен бастап түпкілікті орындауға дейінгі әкімшілік іс жүргізу процесін автоматтандыру үшін Бас про­куратура көрсетілген бағыт шеңберінде «әкімшілік құқық бұзушылықтардың бірың­ғай тізілімі» жүйесін қолданысқа енгізетін болады. Мұның барлығы әкім­шілік іс жүргізудің электрондық форматқа көшуі үшін жасалды, сондай-ақ қылмыстық істер бойынша сотқа дейінгі іс жүргізудің көшуі үшін сотқа дейінгі тергеп-тексерудің бірыңғай тізілімі әзірленіп, енгізілді.

 ANNOTATION

In the Republic of Kazakhstan, the main functions of law enforcement are directly performed by the internal affairs bodies. They bear the main burden on the practical implementation of laws in this direction, namely: prevention of offenses; protection of public order; fighting crime; execution of criminal penalties and other measures of criminal law, as well as administrative penalties; prevention and elimination of emergencies, fire safety, organization of civil defense. And over the past 5 years, it has undergone significant positive changes.

So, to automate the process of administrative proceedings from the moment of initiation to final execution, from January 1, 2021, within the framework of this direction, the General Prosecutor’s Office will put into effect the “Unified Register of Administrative Offenses” system. All this was done for the transition of administrative proceedings to an electronic format, as well as for the transition of pre-trial proceedings in criminal cases, the Unified Register of Pre-trial Investigation was developed and implemented.

1. [1]      Приказ и.о. Генерального Прокурора Республики Казахстан от 10 июля 2020 года № 85 «Об утверждении Правил ведения Единого реестра административных производств» // http://adilet.zan.kz/rus/docs/V200002096.
2. [2]      Указ Президента РК, имеющий силу закона, «О порядке рассмотрения обращений граждан» от 19 июня 1995 г., утратил силу // https://online.zakon.kz/document/?doc_id=1003766
3. [3]      Закон РК «О порядке рассмотрения обращений физических и юридических лиц» от 12 января 2007 г. № 221-III ЗРК с изменениями и дополнениями по состоянию на 01.01.2020 г. // https://online.zakon.kz.

---

Телибекова И. М. — профессор кафедры «Права и общеобразовательных дис­циплин» Баишев Университета (г. Актобе), кандидат юридических наук

Телібекова И. М. — Баишев университетінің «Құқық және жалпы білім беру пәндері» кафедрасының профессоры (Ақтөбе қ.), заң ғылымдарының кандидаты

Telibekova I. M. — professor of the Department of law and general education disciplines of Baishev University (Aktobe), candidate of legal sciences

УДК 340.141

РОЛЬ ОБЫЧНОГО ПРАВА КАЗАХОВ В СТАНОВЛЕНИИ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢНАМАСЫНЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫНДАҒЫ ҚАЗАҚТАРДЫҢ ӘДЕТ-ҒҰРЫП ҚҰҚЫҒЫНЫҢ РӨЛІ

THE ROLE OF KAZAKH CUSTOMARY LAW IN THE FORMATION OF THE LEGISLATION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Ключевые слова: обычное право, свод законов, памятник обычного права ка­за­хов, закон, законодательство Республики Казахстан.

Түйінді сөздер: әдеттегі құқық, заңдар жинағы, қазақтардың әдеттегі құ­қы­ғының ескерткіші, Заң, Қазақстан Республикасының заңнамасы.

Keywords: customary law, code of laws, monument of customary law of Kazakhs, law, legislation of the Republic of Kazakhstan.

На территории Казахстана издревне проживали кочевые цивилизации. Осо­бенности кочевого образа жизни казахов, особенности их менталитета несом­ненно отразились на становлении правовых основ действовавших в тот период кодифицированных актов казахского народа.

Важную роль в становлении законодательства Республики Казахстан сыг­ра­ли исторические корни. Именно нравственные начала, культурные ценности, народные обычаи и легли в основу казахского обычного права. Примечательным является то, что телесные и членовредительские наказания, также как тюрьмы и смертная казнь, не были характерными для степного права (адата), что в корне отличало его от законов шариата. По этому поводу М. Губайдуллин пишет: «В любой стране на законы, обряды и традиции влияют духовное сознание, геогра­фическое расположение, экономическое, социальное положение, развитие науки и искусства, духовные верования и менталитет. Вследствие этого возникает пра­вовое мировоззрение, которое призвано защищать интересы общества, сохранять единство народа, соблюдать правопорядок»[1].

Как отмечал академик С. З. Зиманов, «одним из <…> культурных ценностей, затерявшихся в пластах истории, является Казахское право «жарғы» (в дальней­шем — казахское право)»[2]. Автор подчеркивал, что «хозяйственно-бытовые, ми­ро­воз­зренческие основы кочевой цивилизации на обширной земле Казахии сохранились вплоть до новейшего времени. <…> жизнь Казахского права макси­мально была приближена к самому народу, к логике его жизни, в значительной степени выражала извечную духовную суть человека и его устремления незави­симо от стадии его совершенства и развития»[3]. К таковым памятникам казахс­кого обычного права относятся своды законов, такие как, «Қасым ханның қасқа жолы» («Светлый путь Касым хана»), «Есім ханның ескі жолы» («Древний путь Есим хана») и Тәуке ханның «Жеті жарғысы» («Семь уложений Тауке хана»).

В ходе геополитических изменений на территории постсоветского прост­ранст­ва основные институты правил поведения кочевого народа, содержавшиеся в кодифицированных памятниках степного права, а именно справедливость, разум­ность, добросовестность, нашли свое отражение в современной правовой системе страны и оказали влияние на формирование основных начал законода­тельства молодого государства. Например, эти принципы имеют место и в сов­ре­менном гражданском, предпринимательском, гражданско-процессуальном зако­но­дательстве Республики Казахстан.

Одним из памятников обычного права казахов является кодифицированный свод законов «Қасым ханның қаска жолы». Он был создан в период правления хана Касыма в начале XVI в. и включал в себя пять основных разделов, которые регулировали разрешение имущественных споров (имущественный закон); пре­дус­матривали виды наказаний за совершение уголовных преступлений (уголов­ный закон); устанавливали повинность населения по содержанию армии, а также воинскую повинность, включали в себя вопросы раздела военной добычи (воинс­кий закон), международного права и посольского этикета (посольского обычая); а также устанавливали обязательства взаимопомощи и правила по устройствам празднеств (закон общественности)[4]. Мы можем найти сходство между нормами данного свода законов и нормами ныне действующего отечественного законода­тельства, например, по защите имущества, частной собственности, уголовной ответственности за совершение преступлений.

Современное законодательство Казахстана также несет в себе эти ранее действовавшие основные начала, закрепив конституционное право на частную собст­вен­ность, на ее защиту, а также урегулировав в ныне действующем зако­нодательстве принципы ответственности за совершенное правонарушение (граж­данско-правового и уголовно-правового характера).

Позднее в XVII в. в период правления хана Есим рассмотренный выше свод законов Касым хана был дополнен нормами, регулировавшими реформирование политической системы и государственное управление Казахского ханства. Наз­ван­ный «Есім ханның ексі жолы» данный правовой акт определил полномочия хана, биев, батыров, их права и обязанности, сохранил Маслихат как высшую законодательную власть Казахского ханства, определил его жузовую органи­за­цию, а также изменил принцип выбора хана, власть которого формировалась и ограничивалась Советом Биев[5].

Действовавшее в то время хозяйственно-территориальное объединение в виде жузов фактически можно соотнести с действующими административно-тер­риториальными единицами (областями, районами, сельскими округами), а работа Маслихатов как коллективного представительного органа, решающего вопросы государственного, хозяйственного, социального, правового значения, в который входят представители административно-территориальных единиц, имеет место и в настоящее время.

Здесь также можно провести параллель между рассмотренным выше памят­ника обычного права казахов и законодательством Республики Казахстан, регу­ли­рующим государственное и местное самоуправление, избрание и деятельность выборных органов, а также полномочия лиц, возглавляющих государственные органы и занимающие определенные должности в структуре государственного управления.

Правовые основы обычного права казахов в конце XVII в. начале XVIII в. Бы­ли усовершенствованы Тауке ханом, который инициировал составление и принятие «Жеті-Жарғы» («Семь уложений Тауке хана»)[6]. Ученые и исследо­ва­тели полагают, что Тауке хан созвал биев всех трех жузов: Толе би — из Старшего, Казыбек би — из Среднего и Айтеке би — из Младшего жуза, которые и были авторами данного кодифицированного акта. Принятие «Жеті-Жарғы» было обусловлено необходимостью укрепления внутриполитического единства казахов, создания казахского централизованного государства, а также выработки единых правовых основ казахского общества.

Структура «Жеті-Жарғы» была представлена нормами административного, уголовного, гражданского права, разделами о налогах, религии, а также нормами, регулировавшими семейно-брачные отношения. В основу данного правового акта были положены принципы, основываясь на которых Тауке хотел сплотить ка­захов. Среди них можно назвать принципы строгого подчинения младших стар­шим (детей — родителям, жены — мужу; подчиненного — правителю), принцип коллективной ответственности (человека перед родом, род за каждого своего члена).

«Жеті-Жарғы» включал в себя Земельный Закон (Жер дауы), в котором об­гова­ривалось решение споров о пастбищах и водопоях. Семейно-брачный закон «Жеті-Жарғы» устанавливал порядок заключения и расторжения брака, права и обязанности супругов, а также имущественные права членов семьи. Закон «Жеті-Жарғы» о вдовах (Жесiр дауы) регламентировал имущественные и личные права вдов и сирот, а также обязательства по отношению к ним общины и родствен­ников умершего. Военный Закон «Жеты-Жаргы» включал нормы об отправ­ле­нии воинской повинности, формировании подразделений и выборов военачальников. Также в «Жеті-Жарғы» были включены Уголовный Закон, устанавливающий наказания за различные виды преступлений кроме убийства, и Закон о куне, уста­навливающий наказания за убийства и тяжкие телесные повреждения. Причем в разработке Закона о куне, содержавшем 93 параграфа, принимал непосредст­венное участие казахский просветитель, мыслитель и поэт Абай Кунанбаев. Оригинал «Кодекса для простых казахов», принятый на съезде в местности Карамола в 1885 г., был отпечатан в 1886 г. арабской графикой в типографии казанского Императорского университета (рисунок 1).

Как указывают исследователи, «составляя закон, поэт выступил как демок­рат, предложив множество нововведений, призванных облегчить жизнь просто­людинов»[7].

С. Ф. Ударцев справедливо полагает, что Абай Кунанбаев, будучи прекрас­ным оратором, бием, принимая участие в судебных разбирательствах, был также и законодателем казахской степи[8].

В законах Тауке хана уголовное наказание основывалось на принципе та­лиона (кровь за кровь), но смертная казнь (4 вида) всегда могла быть заменена выкупом (кун). Разная степень ответственности, закрепленная в «Жеті-Жарғы» для правящей элиты и простых кочевников, отражала социально-политическую неоднородность общества.

Все споры рассматривались Судом биев согласно Положению о судебном процессе, в котором оговаривался порядок судебного разбирательства. Причем в степи существовала своя законодательная система, которая регулировала жизнь народа на всей территоии, и современное процессуальное законодательство Рес­пуб­лики Казахстан впитало в себя основные принципы отправления правосудия и верховенства права, а также гуманизма и примирения сторон[9].

Безусловно, «Жеті-Жарғы» — воплощение достижений средневекового пра­ва, отражая свою эпоху, сыграл значительную роль в достижении внутриказахс­кого единства. Следует отметить, что законы Тауке хана передавались из уст в уста в виде кратких изречений и пословиц.

Как видим, между системой законодательства современного Казахстана и законами Тауке хана прослеживаются общие характерные черты, такие, как установление и сохранение правопорядка, защита экономических и внешне­поли­тических интересов и др. Следует согласиться с мнением С. З. Зиманова о том, что «и сегодня в условиях совершенно изменившегося мира предпринимаются попытки возродить дух и стиль этого «степного права», освоить отдельные его институты и тем самым обогатить ими национальную правовую культуру»[10].

 

АННОТАЦИЯ

В статье рассматриваются основные памятники обычного права казахов и их роль в становлении степного права. Автор обращает внимание на преемст­вен­ность основных принципов и начал обычного права казахов и значение его ко­дифицированных актов в формировании правового мировоззрения казахского народа. В статье приводятся точки зрения ученых и исследователей, а также содержание сводов законов.

 ТҮЙІН

Мақалада қазақтардың әдет-ғұрып құқығының негізгі ескерткіштері және олардың дала құқығының қалыптасуындағы рөлі қарастырылады. Автор негізгі қағидаттардың сабақтастығына және қазақтардың әдет-ғұрып құқығының бастау­ларына, және оның қазақ халқының құқықтық дүниетанымын қалыптастырудағы кодификацияланған актілердің маңыздылығына назар аударады. Мақалада ға­лымдар мен зерттеушілердің көзқарастары, сондай-ақ заңдар жиынтығының мазмұны келтірілген.

ANNOTATION

The article deals with the main monuments of customary law of the Kazakhs and their role in the formation of steppe law. The author draws attention to the continuity of the basic principles and principles of customary law of the Kazakhs, and its importance of codified acts in the formation of the legal worldview of the Kazakh people. The article presents the points of view of scientists and researchers, as well as the content of the codes of laws.

1. [1]      «Древние законы казахского народа: традиции и преемственность» // https://pricom.kz/obshhestvo/drevnie-zakonyi-kazahskogo-naroda-tr.html (дата обращения: 15.11.2020).
2. [2]      Зиманов С. З. Мир права казахов «Жаргы» – уникальная система права // https://www.zakon.kz/203736-mir-prava-kazakhov-zhargy-unikalnaja.html (дата обращения: 15.11.2020).
3. [3]      Там же.
4. [4]      Первые законы степи // https://e-history.kz/ru/news/show/6277/ (дата обращения: 15.11.2020).
5. [5]      Там же.
6. [6]      Там же.
7. [7]      «Кодекс для простых казахов», составленный Абаем, нашли казахстанские ученые в Казани // https://informburo.kz/novosti/kodeks-dlya-prostyh-kazahov-sostavlennyy-abaem-nashli-kazahstanskie-uchyonye-v-kazani.html (дата обращения: 15.11.2020).
8. [8]      Ударцев С. Ф. Абай Кунанбаев: мыслитель, судья, законодатель // http://abai.kaznu.kz/rus/?p=294 (дата обращения: 15.11.2020).
9. [9]      Москау З. «Жеті жарғы» – свод законов Великой степи // https://kazpravda.kz/articles/view/zheti-zhargi–svod-zakonov–velikoi-stepi (дата обращения: 15.11.2020).
10. [10]     Зиманов С. З. Указ. раб.

---

Продолжение. Начало в «Мир Закона» № 3-4 (215-216), 2020, № 5-6 (217-218), 2020, № 7-8 (219-220), 2020

Максименко Е. И. — доцент кафедры «Организации судебной и прокурорско-следс­твенной деятельности» Оренбургского государственного университета, кан­дидат педагогических наук

Максименко Е. И. — Орынбор мемлекеттік университетінің «Сот және про­ку­рорлық-тергеу қызметін ұйымдастыру» кафедрасының доценті, педагогика ғы­лым­дарының кандидаты

Maksimenko E. I. — associate professor of the Department of organization of judicial and prosecutorial investigative activities Orenburg state University, candidate of pedagogical sciences

ЭТИКО-ПРАВОВЫЕ НАЧАЛА НАЛОГОВОГО АДМИНИСТРИРОВАНИЯ

САЛЫҚТЫҚ ӘКІМШІЛЕНДІРУДІҢ ЭТИКАЛЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ БАСТАУЛАРЫ

ETHICAL AND LEGAL PRINCIPLES OF TAX ADMINISTRATION

 

4. Нравственное содержание налоговых процедур

4.1. Понятие налоговых процедур и налоговых производств

Нормативные правила и усмотрения пронизывают контрольно-надзорную дея­тельность. И здесь важно не допустить нарушения нормативных правил пове­дения, неупорядоченность выполняемых действий, а то и злоупотребление. Эту за­дачу в немалой степени решают грамотно разработанные налоговые процедуры — специфические разновидности юридических процедур.

Б. Н. Габричидзе и А. Г. Чернявский[1] вслед за М. И. Байтиным и О. В. Яко­вен­ко[2] рассматривают правовые процедуры как установленный нормами права специальный порядок выполнения юридической деятельности, направленной на обеспечение применения норм материального права, реализацию конкретных материальных правоотношений. В целях защиты от возможных правонарушений указанный порядок охраняется юридическими санкциями.

У российских юристов нет сомнения в том, что понимание процедуры (процедурных правил) подразумевает порядок.

Налоговое процедурное право включает в себя различные налогово-право­вые нормы материального и процессуального характера, их назначение заклю­чается в выявлении и обеспечении установленного порядка осуществления обя­зательных и деликтных отношений в налоговом праве.

Налоговые процедуры закреплены в законодательстве о налогах и сборах и составленных на его основе положениях, правилах, регламентах и соглашениях государственных органов о совместной деятельности. При «конструировании» той или иной процедуры изначально принимается во внимание компетенция ФНС России и ее территориальных органов (их должностных лиц), их функции и пол­номочия, круг регулируемых ими правоотношений. При этом обязательно принимаются в расчет такие сегменты деятельности субъектов права, которые потребуют стабильных и систематически применяемых юридических действий и актов.

Вместе с тем, обращает внимание Ю. А. Тихомиров: «Публичный интерес нельзя понимать только как интерес государства, отделенный от интересов граждан <…> и общества. Публичный интерес <…> есть общесоциальный интерес, отражающий в концентрированной форме весь спектр интересов общества»[3].

И управленческий процесс, как разновидность юридического процесса, и на­ло­гово-правовые процедуры, содержат процессуальные нормы, но их назначение и функциональная природа далеко не одинаковы.

Приведем примерный перечень основных налоговых процедур:

1) постановка на налоговый учет;

2) предоставление отчетности и декларирование;

3) информирование и уведомление участников налоговых правоотношений;

4) изменение сроков налоговых обязательств;

5) возврат и зачет излишне уплаченных или взысканных сумм налогов и сборов;

6) производство бесспорного взыскания;

7) производство по применению обеспечительных санкций;

8) производство камеральных проверок;

9) производство выездных налоговых проверок;

10) предварительное (досудебное) налоговое производство[4].

В законодательстве о налогах и сборах различаются материальные проце­дуры и налоговые процедуры, регулируемые налоговым процедурным правом.

Налоговая процедура, понимаемая как налоговый процесс (в силу ее особого характера), затрагивает урегулирование лишь конкретной, довольно тесной об­лас­ти налоговых правоотношений. Налоговый процесс, как правовой институт, предназначен для регулирования отношений, связанных с применением мер на­ло­гово-правового принуждения и, кроме того, с разрешением налогово-правовых споров.

Д. В. Винницкий выделяет в структуре особенной части налогового про­це­дур­ного права налоговые общерегулятивные и налоговые охранительные про­цедуры.

К общерегулятивным процедурам он относит: учетное налоговое произ­водст­во (постанову на учет, отчетность и декларирование, информирование и уве­домление, учет расходов на потребление); корректирующее налоговое произ­водство (изменение сроков исполнения налоговых обязательств, возврат и зачет излишне уплаченных или взысканных сумм).

К налоговым охранительным процедурам — налоговое обеспечительное производство (производство бесспорного взыскания, производство по приме­не­нию обеспечительных санкций); налоговое контрольное производство (каме­раль­ное контрольное производство, выездное контрольное производство); налоговое юрисдикционное производство <налоговый процесс> (предва­ритель­ное нало­гово-юрисдикционное производство, судебное налоговое производство)[5].

Налоговые процедуры не лишены законодательно закрепленных этических начал их реализации, о чем мы поговорим позже.

В. В. Путин, будучи Президентом Российской Федерации, еще в 2005 году в своем Послании Федеральному Собранию Российской Федерации обратил вни­ма­ние на де-факто, когда административные органы государства намеренно (корыстно или нет) ущемляют права граждан и организаций, превыше всего ставя интересы государства либо, что совсем гнусно, свои собственные интересы. «И поэ­тому, — заявил В. В. Путин, — современный российский чиновник обязан учить­ся разговаривать с обществом не на командном жаргоне, а на современном языке сотрудничества — языке общественной заинтересованности, диалога и реальной демократии»[6].

Создание эффективной организации работы налоговых и таможенных орга­нов В. В. Путин назвал «системообразующей» задачей «в сфере развития госу­дарства», полагая, «что приоритетом в деятельности налоговых и таможенных органов должна стать проверка исполнения налогового и таможенного законо­дательства, а не выполнение каких бы то ни было «планов» по сбору налогов и пошлин <…>. Налоговые органы не вправе «терроризировать» бизнес, многок­ратно возвращаясь к одним и тем же проблемам. Они должны работать рит­мично, своевременно реагировать на допущенные нарушения …»[7].

Все же следует признать, что буквально в последние годы качество обслужи­вания налогоплательщиков, уровень культуры налогового администрирования, в целом, несомненно, повысились. Об этом свидетельствуют нормативно-правовые акты Минфина России, ФНС России последних лет и практика их исполнения налоговой администрацией.

 

4.2. Этические начала общерегулятивных процедур

В этом и следующем параграфах рассмотрим наиболее важные положения части первой Налогового кодекса, характеризующие состояние этических начал в налогово-процедурных отношениях. Для чего обратимся к нормоустановлениям, содержащим концептуальную сущность этических начал налоговых процедур.

Изложение этических начал общерегулятивных процедур начнем с учетного налогового производства.

Постановка на учет (ст. ст. 83-86 НК РФ).

На основании заявления лиц и представленных ими необходимых доку­мен­тов налоговый орган обязан обеспечить их постановку на учет (снятие с учета), в подтверждение юридического факта выдать: физическому лицу — свидетельство, организации — уведомление.

Сведения о налогоплательщике со времени постановки его на учет в нало­го­вом органе становятся налоговой тайной, не подлежащей разглашению, за исклю­чением случаев, предусмотренных федеральным законом. В частности, долж­ностное лицо налогового органа не может использовать или передавать другому лицу, ставшие ему известными сведения, составляющие производственную или коммерческую тайну налогоплательщика. Такие сведения имеют особый режим хранения и доступа. Доступ к сведениям, составляющим налоговую тайну, имеют ограниченный круг должностных лиц налоговых органов.

Банки обязаны выдавать налоговым органам справки о наличии счетов, об остатках денежных средств на счетах, выписки по операциям на счетах органи­заций (индивидуальных предпринимателей) в соответствии с законодательством РФ, — только по мотивированному запросу налогового органа.

Указанные справки и выписки налоговыми органами могут быть запрошены  не в любых случаях, а в случаях проведения мероприятий налогового контроля у этих организаций (индивидуальных предпринимателей). А также в случаях вынесения решений: о взыскании налога, о приостановлении операций, об отмене приостановления операций по счетам организации (индивидуального предпри­нимателя).

Отчетность и декларирование (ст. ст. 80, 81 НК РФ).

Налогоплательщики обязаны вести в установленном порядке учет своих до­хо­дов (расходов) и объектов налогообложения, если такая обязанность пре­дус­мот­рена законодательством о налогах и сборах. В то же время, налого­пла­тельщику предоставлено право давать пояснения налоговым органам и их долж­ностным лицам по исчислению и уплате налогов.

В налоговый орган не предоставляются налоговые декларации (расчеты) по тем налогам, по которым налогоплательщики освобождены от обязанностей по их уплате в связи с применением специальных налоговых режимов.

У налогоплательщика есть возможность выбора формы и способа предостав­ления декларации в налоговый орган: на бумажном носителе или в электронном виде. Декларация может быть предоставлена налогоплательщиком в налоговый орган как лично, так и через своего представителя, направлена в виде почтового вложения с описью вложения или передана по телекоммуникационным каналам связи.

В принятии налоговой декларации, составленной по установленной форме, налоговый орган отказать налогоплательщику не может и обязан по просьбе налогоплательщика подтвердить факт принятия декларации и дату ее получения.

По общему правилу Минфин России не вправе включать в форму налоговой декларации, а налоговые органы не вправе требовать от налогоплательщиков включения в налоговую декларацию сведений, не связанных с исчислением, уплатой налогов и сборов.

Если уточненная налоговая декларация представляется в налоговый орган после истечения срока подачи налоговой декларации, но до истечения срока уплаты налога, то налогоплательщик справедливо освобождается от ответствен­ности. В том случае, если уточненная налоговая декларация представлена нало­гоплательщиком до момента, когда он узнал об обнаружении налоговым органом факта неотражения или неполноты отражения сведений в налоговой декларации (ошибок, приводящих к занижению подлежащей оплате суммы налога, либо о назначении выездной налоговой проверки).

Если же уточненная налоговая декларация представляется в налоговый орган после истечения срока подачи налоговой декларации и срока уплаты налога, то налогоплательщик освобождается от ответственности в случаях представления уточненной налоговой декларации:

• до момента, когда налогоплательщик узнал об обнаружении налоговым органом неотражения или неполного отражения сведений в налоговой деклара­ции, а также ошибок, приводящих к занижению подлежащей уплате суммы налога, либо о назначении выездной налоговой проверки по данному налогу за данный период. При условии, что до представления уточненной налоговой дек­ла­ра­ции налогоплательщик уплатил недостающую сумму налога и соответст­вую­щей пени;
• после проведения выездной налоговой проверки за соответствующий нало­го­вый период, по результатам которой не были обнаружены неотражение или неполнота отражения сведений в налоговой декларации, а также ошибки, приво­дящие к занижению подлежащей уплате суммы налога.

Уведомление (абзац первый ст. 52, глава 10 НК РФ).

Налогоплательщики самостоятельно исчисляют сумму налога, подлежащую уп­лате за налоговый период, исходя из налоговой базы, налоговой ставки и нало­говых льгот.

В случаях же, предусмотренных законодательством о налогах и сборах, обязанность по исчислению суммы налога может быть возложена на налоговый орган. В такой ситуации налоговый орган не позднее 30-ти дней до наступления срока платежа направляет налогоплательщику налоговое уведомление. В налого­вом уведомлении указывается размер налога, подлежащего уплате, расчет на­лого­вой базы и срок уплаты налога.

Как видно, процедура и цель требования об уплате налога заключаются в уведомлении налогоплательщика (в его интересах) о неуплаченной сумме налога и об обязанности уплатить в установленный срок неуплаченную сумму.

Такое требование направляется налогоплательщику, когда у него образова­лась недоимка.

Во всех случаях требование должно содержать данные об основаниях взима­ния налога, ссылку на нормы законодательства о налогах и сборах, устанав­ливаю­щие обязанность налогоплательщика уплатить налог. Для уплаты налога, указанного в требовании, налогоплательщику отводится достаточный срок (10 календарных дней с даты получения требования). В требовании может быть ука­зан более продолжительный период времени.

В случае изменения обязанности налогоплательщика по уплате налога после направления требования об уплате налога, сбора, пеней и штрафа, налоговый ор­ган обязан направить налогоплательщику (плательщику сборов, налоговому аген­ту) уточненное требование.

Перейдем к корректирующему налоговому производству.

Изменение сроков исполнения налоговых обязательств (ст. ст. 63, 64, пунк­ты 5 и 6 ст. 68 НК РФ).

Отсрочка или рассрочка по уплате налога может быть предоставлена по одному или нескольким налогам.

С позиций этического подхода законодателя к решению вопроса о предостав­лении заинтересованному лицу отсрочки или рассрочки по уплате налога выде­лим следующие основания (указаны в ст. 64 НК РФ):

• причинение этому лицу ущерба в результате стихийного бедствия, техно­логической катастрофы или иных обстоятельств непреодолимой силы;
• задержка этому лицу финансирования из бюджета или оплаты выпол­нен­ного этим лицом государственного заказа;
• угроза банкротства этого лица в случае единовременной выплаты им нало­га, утверждения арбитражным судом мирового соглашения либо графика погаше­ния задолженности в ходе процедуры финансового оздоровления;
• если имущественное положение физического лица исключает возможность единовременной уплаты налога.

Если отсрочка или рассрочка по уплате налогов предоставлена по основа­ниям, предусмотренным в первых двух ситуациях, то проценты на сумму задол­женности не начисляются.

По ходатайству заинтересованного лица уполномоченный орган может при­нять решение о временном (на период рассмотрения заявления о предостав­лении отсрочки или рассрочки) приостановления уплаты суммы задолженности заин­тересованным лицом. Решение об отказе в предоставлении отсрочки или рассроч­ки по уплате налога должно быть мотивированным.

Возврат и зачет излишне уплаченных или взысканных сумм (ст. ст. 78, 79 НК РФ).

Налоговый орган обязан сообщить налогоплательщику о каждом известном ему факте излишней уплаты налога налогоплательщиком, излишнего взыскания налога.

Сумма излишне уплаченного налога подлежит зачету в счет предстоящих платежей налогоплательщика по этому или другим налогам, погашения недоимки по другим налогам, задолженности по пеням и штрафам за налоговые правона­рушения либо возврату налогоплательщику.

Сумма излишне взысканного налога подлежит возврату налогоплательщику (с начисленными на нее процентами).

 

4.3. Этические начала охранительных процедур

Налоговое обеспечительное производство

Производство бесспорного взыскания (ст. ст. 45-48, 75 НК РФ).

Решение о взыскании принимается налоговым органом после истечения сро­ка, установленного в требовании об уплате налога, но не позже 2-х месяцев после истечения указанного срока. Решение о взыскании, принятое по истечении данного срока, недействительно и не подлежит исполнению.

Должностные лица налоговых органов, равно как и таможенных органов, не имеют права на приобретение имущества налогоплательщика, реализуемое в поряд­ке исполнения решения о взыскании налога за счет имущества налогоп­лательщика.

Пени не начисляются на сумму недоимки, которую налогоплательщик не мог погасить в силу того, что решением налогового органа либо суда были приоста­новлены операции налогоплательщика в банке или наложен арест на его иму­щество. В данной ситуации пени не начисляются на весь период действия ука­зан­ных обстоятельств.

Пени не начисляются на сумму недоимки, образовавшейся у налогоп­латель­щика вследствие выполнения им письменных разъяснений о порядке исчисления, уплаты налога (сбора) и по иным вопросам применения законодательства о налогах и сборах, данных ему либо неопределенному кругу лиц уполномоченным органом государственной власти (уполномоченным лицом этого органа) в пределах его компетенции.

Производство по применению обеспечительных санкций (ст. ст. 76, 77 НК РФ).

Приостановление операций по счету не распространяется на платежи, очередность исполнения которых в соответствии с гражданским законода­тельст­вом предшествует исполнению обязанности по уплате налогов и сборов, а также на операции по списанию денежных средств в счет уплаты налогов (авансовых платежей), сборов, страховых взносов, соответствующих пеней и штрафов и по их перечислению в бюджетную систему России.

Арест имущества налогоплательщика-организации производится в случае неисполнения в установленные сроки обязанности по уплате налога, пеней и штрафов и при наличии у налоговых (таможенных) органов достаточных основа­ний полагать, что указанное лицо примет меры для того, чтобы скрыться либо скрыть свое имущество.

Аресту подлежит только то имущество, которое необходимо и достаточно для исполнения обязанности по уплате налога, пеней и штрафов.

Налоговое контрольное производство

Камеральное контрольное производство (ст. ст. 82, 87-90, пункт 2 ст. 92, ст. ст. 93, 95-97, 99, глава 17 НК РФ).

При осуществлении налогового контроля не допускается сбор, хранение, использование и распространение информации о налогоплательщике, получен­ной в нарушение положений Конституции РФ, НК РФ, других федеральных законов, а также в нарушение принципа сохранности информации, составляю­щую профессиональную тайну иных лиц, в частности, адвокатскую и аудиторс­кую тайну.

Осмотр документов и предметов помимо рамок выездной налоговой проверки возможен, если документы и предметы были получены управомо­чен­ным лицом налогового органа в рамках ранее проведенных действий по осу­ществлению налогового контроля или при согласии владельца этих предметов на проведение их осмотра.

Требование нотариального удостоверения копий документов, представ­ляе­мых в налоговый орган (его должностному лицу), не допускается (кроме случаев, предусмотренных федеральным законодательством).

Выездное контрольное производство (ст. ст. 82, 87-100, глава 17 НК РФ).

В ходе проведения налоговой проверки налоговые органы не могут истребо­вать у проверяемого лица документы, ранее предоставляемые им в налоговые органы при камеральных или выездных проверках этого проверяемого лица.

Выемка документов и предметов в ночное время не допускается.

Управомоченое лицо налогового органа предлагает лицу, у которого произ­во­дится выемка документов и предметов, добровольно выдать их, и лишь в случае отказа производит выемку принудительно.

Документы и предметы, не имеющие отношения к предмету налоговой проверки, изъятию не подлежат.

Подлинники документов могут быть изъяты у налогоплательщика для прове­дения мероприятий налогового контроля лишь тогда, когда есть достаточные основания полагать, что сами подлинники могут подвергнуться уничтожению, сокрытию, исправлению или замене.

Налоговое юрисдикционное производство (налоговый процесс)

Предварительное налогово-юрисдикционное производство (ст. ст. 100, 100.1, 137-139, глава 20 НК РФ).

Лицо, в отношении которого проводилась налоговая проверка (его предста­ви­тель), при несогласии с фактами, изложенными в акте налоговой проверки, а также с выводами и предложениями проверяющих вправе представить в соот­ветст­вующий налоговый орган свои письменные возражения по указанному акту.

Лицо, в отношении которого проводилась налоговая проверка (его предста­витель), обладает правом участвовать в процессе рассмотрения материалов нало­го­вой проверки.

Неявка лица, в отношении которого проводилась налоговая проверка (его представителя), для рассмотрения материалов налоговой проверки, в случае, когда его участие признано руководителем (заместителем руководителя) налого­вого органа обязательным, является препятствием для рассмотрения материалов налоговой проверки.

Отсутствие письменных возражений лица, в отношении которого прово­ди­лась налоговая проверка (его представителя), не лишает его права давать свои объяснения на стадии рассмотрения материалов налоговой проверки.

По просьбе лица, в отношении которого вынесено решение о принятии обес­пе­чительных мер, налоговый орган вправе заменить обеспечительные меры, предус­мотренные пунктом 101 ст. 101 НК РФ, на банковскую гарантию, залог ценных бумаг, поручительство третьего лица.

Нарушений существенных условий процедуры рассмотрения материалов на­ло­говой проверки служит основанием к отмене вышестоящим налоговым орга­ном или судом решения о привлечении к ответственности за совершение нало­го­вого правонарушения.

Использование доказательств, полученных с нарушением НК РФ, не допус­кается.

Каждое лицо вправе обжаловать ненормативные акты налоговых органов, действия (бездействие) их должностных лиц, если, по мнению этого лица, такие акты или деяния нарушают его права.

Подача жалобы в вышестоящий налоговый орган (вышестоящему долж­ност­ному лицу) не исключает права на одновременную или последующую подачу аналогичной жалобы в суд, если иное не предусмотрено статьей 101-2 НК РФ.

Судебное налоговое производство (пункты 2 и 5 ст. 48, ст. ст. 104, 105, 115, 138 НК РФ).

До обращения в суд налоговый орган предлагает лицу, привлекаемому к налоговой ответственности, добровольно уплатить соответствующую сумму санк­ции. И только в случае отказа лица от добровольной уплаты суммы налого­вой санкции или пропуска им срока уплаты, указанного в требовании, налоговый орган обращается в суд с исковым заявлением о взыскании с этого лица нало­говой санкции, установленной НК РФ, за совершение вменяемого ему налогового правонарушения.

Как видно, в общерегулятивных процедурах, закрепленных в части первой Налогового кодекса, до некоторой степени уделено внимание этическим началам налогово-процедурных правоотношений, складывающихся между публичными и частными субъектами налогового администрирования.

Обозначенная в законодательстве о налогах и сборах определенная совокуп­ность правовых норм, содержащих нравственные положения, требует реального и осознанного их исполнения, только тогда она послужит плацдармом для расширения нравственного фактора в налоговом процессе.

1. [1]      Габричидзе Б.Н., Чернявский А.Г., Ким-Кимэн А.Н. Административное право: Учебник. — М.: ТК Велби, 2005. С. 268.
2. [2]      Байтин М.И., Яковенко О.В. Теоретические вопросы правовой процедуры // Журнал российского права. — 2000. — № 8. С. 97.
3. [3]      Тихомиров Ю.А. Административное усмотрение и право // Журнал российского права. — 2000. — № 4. С. 76.
4. [4]      Крюков С.Е. Неисполнение обязанностей налоговыми органами и налогоплатель­щиками // Бухгалтерский учет. — 2005. — № 2. С. 57.
5. [5]      Винницкий Д.В. Российское налоговое права: проблемы теории и практики. — СПб: Издательство «Юридический центр Пресс», 2003. С. 29.
6. [6]      Послание Федеральному Собранию Российской Федерации от 25.04.2005 г. // http://www.kremlin.ru/acts/bank/36354.
7. [7]      Там же: С. 4.

---

Сулейманова Г. Ж. — (Ақтөбе қ.) «Ғылыми және арнайы зерттеулер орта­лығы» жекеменшік мекемесінің бас ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының кандидаты, отставкадағы полиция полковнигі

Маланьина Л. С. — Қазақстан Республикасы ІІМ М.Бөкенбаев атындағы Ақтөбе заң институтының «ІІО әкімшілік қызметі» кафедрасының доценті, полиция полковнигі

Сулейманова Г. Ж. — главный научный сотрудник Частного учреждения «Центр научных и специальных исследований» (г. Актобе), кандидат юридичес­ких наук, полковник полиции в отставке

Маланьина Л. С. — доцент кафедры «Административной деятельности ОВД» Актюбинского юридического института МВД РК им. М. Букенбаева, полковник полиции

Suleimanova G. Zh. — chief researcher of the Private Institution «Center for scientific and special research» (Aktobe), candidate of law, retired police colonel

Malanina L. S. — associate professor of the Department of «Аdministrative activities of the IAB» of the Aktobe law Institute of the Ministry of internal affairs of the Republic of Kazakhstan named after M. Bukenbaev, police colonel

ЗАҢДЫЛЫҚТЫ ЖӘНЕ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТӘРТІПТІ НЫҒАЙТУ ЖӨНІНДЕГІ ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫМДАР ЖӘНЕ ІШКІ ІСТЕР ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІ ҮШІН ПРОФИЛАКТИКАЛЫҚ ШАРАЛАР КЕШЕНІ

ПРАКТИЧЕСКИЕ РЕКОМЕНДАЦИ ПО УКРЕПЛЕНИЮ ЗАКОННОСТИ И ПРАВОПОРЯДКА И КОМПЛЕКС ПРОФИЛАКТИЧЕСКИХ МЕР ДЛЯ СОТРУДНИКОВ ОРГАНОВ ВНУТРЕННИХ ДЕЛ

PRACTICAL RECOMMENDATIONS FOR STRENGTHENING THE RULE OF LAW AND ORDER AND A SET OF PREVENTIVE MEASURES FOR THE OFFICERS OF THE INTERNAL AFFAIRS BODIES

 

1. ҚР ІШКІ ІСТЕР ОРГАНДАРЫНЫҢ (ПОЛИЦИЯ) ҚЫЗМЕТ­КЕР­ЛЕ­РІНЕ АРНАЛҒАН ПРАКТИКАЛЫҚ ҰСЫНЫМДАР

1.1. ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ХАЛЫҚПЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ АЛГОРИТМІ:

1. Адамның жеке басын куәландыратын құжаттарын тексеру үшін:

1) егер іс-қимылдарды тіркеуге арналған төске тағатын бейнетіркегіш болса, оның жарамдылығына көз жеткізіңіз;

2) сыпайы түрде өзіңізді таныстырыңыз және қызметтік куәлігіңізді көр­сеті­ңіз;

3) жүгіну себебі туралы хабарлаңыз;

4) жеке басын куәландыратын құжатты көрсетуді сұраңыз, егер бас тарт­са, бас тарту себебін нақтылаңыз.

Тексеру кезінде:

а) құжаттарды ұқыпты ұстау (мыжымау және беттерін майыстырмау, жаң­быр­дан және қардан қорғау, қолмен ластамау). Егер құжатқа ақша, қан­дай да бір қағаздар немесе құндылықтар салынған болса, иесіне оларды сол жерден алып қоюды ұсыныңыз;

ә) құжаттағы тексерілетін тұлғаның жеке фотосуретінің сәйкестігіне, құжат­тың барлық деректемелерінің дұрыс толтырылуына, оның қорғаныс қабатының тұтастығына, жарамдылық мерзіміне және т.б. назар аударыңыз, тексеру бары­сында жауаптарды тексерілетін тұлғаның жеке басын куәлан­дыратын құжаттың деректерімен салыстыра отырып, бақылау сұрақтарын қойыңыз. Егер жауаптар дәл болмаса немесе жалған болса, құқық бұзушыны жақын маңдағы полиция бөліміне жеткізу керек;

б) қылмыс жасады деп күдік келтірілген адамның құжаттарын тексеру кезін­де сақтық шараларын қолдану міндетті. Осы мақсатта тексерілушінің оң жағында бір қадам қашықтықта тұрып, оның әрекеттерін мұқият бақылау ұсынылады;

в) тексеруді бөгде азаматтардан біршама қашықтықта, ал егер мүмкіндік бол­са, жақын орналасқан қызметтік үй-жайда (ПИК, үй басқармасы, учас­ке­лік полиция пункті және т.б.) жүргізген орынды.

2. Егер адамның жеке басын куәландыратын құжаты болып, бірақ ол оны көрсетуден бас тартқан жағдайда:

1) құқық қорғау органдары қызметкерінің талаптарына бағынбаған жағдайда, адамға ӘҚБтК-нің 667-бабына сәйкес оның 5 тәулікке әкімшілік қамауға алынуы мүмкін екенін ескертіңіз;

2) алдағы уақытта осы тұлғаны деректер базасы бойынша тексеру үшін өзін ауызша таныстыруды ұсыныңыз;

3) қайтадан бас тартқан жағдайда адамды ӘҚБтК-нің 667-бабына сәйкес ҚПБ-ға немесе жақын маңдағы полиция бөліміне жеткізіңіз;

4) қызметкердің іс-әрекетіне заңда белгіленген тәртіппен шағымдану тәртібін түсіндіріңіз: «Сіздің менің іс-әрекетіме сотта немесе жоғары тұрған органда шағым жасауға құқығыңыз бар».

Қылмыс жасады деп күдік келтірілген адамдарды ішкі істер органына жет­кізу жаяу тәртіппен немесе көлікпен жүзеге асырылады.

Бұл ретте:

а) жеткізуді, әдетте, екі немесе одан да көп полиция қызметкерлері немесе азаматтардың көмегімен жүзеге асырады;

ә) жеткізілетін адамның іс-әрекетін үнемі қадағалап отыру;

б) егер адам қылмыс жасады деп күдіктенсе, онда күдіктінің сыбай­лас­тары тарапынан қашуға немесе соңғысын күштеп босатуға мүмкіндік жасау­ға әрекет жасалған жағдайда шараларды көздеу қажет;

в) жеткізілген адамның заттай дәлелдемелер бола алатын заттарды, құ­жат­тарды лақтырып тастауына немесе біреуге беруіне немесе шабуыл ретін­де пайда­ла­нылуы мүмкін қаруды немесе басқа заттарды серіктестерінен қабылдауына жол бермеу.

Жаяу тәртіпте екі немесе одан да көп полицейлердің жеткізуі. Күдік­тіні жаяу тәртіппен екі және одан да көп полиция қызметкерлері немесе азаматтардың көмегімен жеткізген кезде:

а) бір полиция қызметкері жеткізілген адамның қасында жүруі және оны басқаруы;

ә) басқа полиция қызметкерлері мен көмек көрсететін азаматтар жет­кізілетін және айналадағы азаматтардың әрекеттерін екі-үш қадам артта жүріп, бақылап отыруы керек.

Жаяу тәртіпте бір полицейдің жеткізуі. Күдіктіні полиция қызметкері бір өзі жаяу тәртіппен жеткізген кезде:

а) жеткізілген адамның жанында немесе оның екі-үш қадам артында жүруі қажет;

ә) жеткізілетін адамнан бұрын кіруге немесе оның жанында еңкеюге және жеткізілетін адамға тікелей жақын жерде бөгде адамдардың пайда болуына жол беруге болмайды;

б) арт жағынан біреу жақындаған жағдайда жеткізілген адаммен бірге тоқ­тау, өтіп бара жатқан адамды алға қарай өткізіп жіберу;

в) қызметтік-іздестіру итімен қызмет атқаратын полицей күдіктіні бір өзі жаяу тәртіппен жеткізген кезде, итті қысқа шылбырмен, тұмылдырықсыз ұстай отырып, жеткізілетін адам мен полицейдің арасында бөгде адам­дар­дың болуына жол бермей, үш-төрт метр қашықтықта артынан ілесіп жүруі тиіс.

Көлікпен жеткізу. Күдіктіні көлікпен жеткізген кезде:

а) жеткізілген адамды машинаға отырғызу кезінде оған жарақат келтіру мүм­кін­дігін болдырмайтын сақтық шараларын қолдануға міндетті;

ә) жеткізілетін адам тарапынан машинаның материалдық бөлігіне зиян кел­ті­рілуіне немесе полиция қызметкеріне шабуыл жасалуына мүмкіндік беретін іс-әрекеттерге жол бермеу;

б) жеткізілген адам қозғалыс кезінде көліктен құлап кетпеуін немесе әдейі шығып кетпеуін қадағалау;

в) іс бойынша заттай дәлелдемелер болып табылуы мүмкін заттарды табу мақсатында жеткізілген адамды машинадан шығарғаннан кейін оны (мотоцикл­дің шанағын немесе арбасын) қарап-тексеруге құқылы;

г) қылмыс жасады деген күдіктілерді жеткізу үшін қоғамдық көлікті (трам­вай, троллейбус, автобус және т.б.), арнайы мақсаттағы машиналарды (жедел жәр­дем, өрт сөндіру, инкассаторлық және т. б.), сондай-ақ диплома­тия­лық және консулдық өкілдіктерге тиесілі көлікті пайдалануға тыйым салынады.

ғ) барлық жағдайларда жеткізілген адамды ішкі істер органы бойынша кезек­шіге беруге, жеткізілгені туралы ішкі істер органдары бастығының атына жазба­ша баянатпен баяндауға міндетті.

3. Егер адамның жеке басын куәландыратын құжаты болса, бірақ өзімен бірге болмаса:

1) сізге оны анықтауға болатын ауызша деректерді айтуын ұсыныңыз;

2) тиісті деректер базасы бойынша тұлғаны тексеріңіз;

3) заңға бағынатын азаматтың жеке басы расталған кезде оған алғыс айтыңыз және қолайсыздық үшін кешірім сұраңыз;

4) құқық бұзушы анықталған жағдайда әкімшілік тәртіппен ресімдеуді жал­ғас­тырыңыз, ӘҚБтК-нің 667-бабына сәйкес адамды ҚПБ-ға немесе жақын маң­дағы полиция бөліміне апарыңыз;

5) қызметкердің іс-әрекетіне заңда белгіленген тәртіппен шағымдану тәртібін түсіндіріңіз: «Сіздің менің іс-әрекетіме сотта немесе жоғары тұрған органда шағым жасауға құқығыңыз бар».

4. Егер жеке басын куәландыратын құжат мүлде болмаса:

1) адамға ескертіңіз, ҚРЗ-ның 9-бабының 1-тармағына сәйкес «оның аума­ғын­да тұрақты тұратын Қазақстан азаматтарының жеке куәлігі болуы міндетті. Жеке куәліксіз немесе жарамсыз жеке куәлікпен не тұрғылықты жері бойынша тіркеусіз тұру ӘҚБтК-нің 492-бабы бойынша әкімшілік құқық бұзушылыққа әкеп соғады»;

2) тиісті деректер базасы бойынша тұлғаны тексеріңіз;

3) жеке басын анықтау және әкімшілік құқық бұзушылық туралы хатта­маны ресімдеу үшін УПП-ға немесе жақын маңдағы полиция бөліміне жет­кі­зіңіз.

 

1.2. ҚЫЛМЫС ЖАСАДЫ ДЕП КҮДІК КЕЛТІРІЛГЕН АДАМДАРДЫ ҰСТАУ АЛГОРИТМІ

Қылмыс жасады деп күдік келтірілген адамдарды ұстау кезінде полицей ҚР ҚПК-ға сәйкес мұндай адамдарды мынадай негіздердің бірі болған кезде ұстауға құқылы екенін білген жөн:

• бұл адам қылмыс жасаған кезде ұсталса немесе ол жасалғаннан кейін көзделсе;
• куәгерлер, оның ішінде жәбірленушілер де осы адамға қылмыс жасағандай тікелей көрсеткен кезде;
• күдіктіден немесе оның киімінен, оның жанынан немесе үйінен қылмыстың айқын іздері табылған кезде.

Адамды қылмыс жасады деп күдіктенуге мүмкіндік беретін өзге де де­ректер болған кезде ол қашуға оқталған, тұрақты тұрғылықты жері болмаған немесе күдіктінің жеке басы анықталмаған жағдайда ғана ұсталуы мүмкін. Баяндалғанды ескере отырып, қылмыс жасады деп күдік келтірілген адам­дарды қудалау және ұстау туралы шешім қабылдағанға дейін сіздің әрекет­теріңіз заңды болатынын нақты түсіну қажет.

Қылмыс жасағандығына күдік келтірілген адамдарды «ізін суытпай» қуда­лау, табанды және батыл жүргізілсін және бұл ретте қудаланушының не­месе оның жақын маңдағы сыбайластарының қарулы болу ықтималдығы немесе өзге де физикалық қарсылығы жағдайында сақтық шаралары туралы ұмытпау қажет. Арнайы құралдарды, табельдік қаруды жауынгерлік әзірлік­ке келтіру (кобураны жылжыту, белдікті жақындату, оны ағыту, тапанша­ның оңай алынғанын тексеру, қажет болған жағдайда қаруды неғұрлым ыңғайлы жерге көшіру және т.б.). Қудалау кезінде сіз мұқият болуыңыз ке­рек және қылмыскердің қылмыс құралын (мылтық, пышақ, кастет және т.б.), жәбірленушіге немесе қылмыскердің өзіне тиесілі заттарды, құндылықтар мен басқа заттарды (мысалы, жалған ақша, орамалар, «қуыршақтар» және т. б.) лақтыруы немесе тастауы мүмкін екенін есте ұстауыңыз керек. Қыл­мыскерді қудалау және іздеу барысында оның белгілері туралы басқа поли­ция қызметкерлерін және вокзалдардың, автостанциялардың, сауда кәсіп­орын­дарының, патрульдеу бағытында орналасқан басқа да ұйымдар­дың қыз­мет көрсетуші персоналдарын бағдарлау қажет. Мысалы, жолаушы­лардан заттарды ұрлау, алаяқтық жасаған адамдарды іздеу және қудалау кезінде сіз зардап шеккендерді іздестіруге көмектесуін сыпайы түрде сұрай аласыз.

Ұстау мүмкіндігінше адамдардың көптігінен ұстау қиындық келтіретін адам­дар көп жиналатын аулалардан, қалалық көлік аялдамаларынан және басқа да орындардан алыстау учаскелерде жүргізілсін.

Қылмыс жасады деп күдік келтірілген адамдар тобын ұстау кезінде ерек­ше байқағыштық пен тапқырлық таныту керек. Бұл ретте, топ қатысушыла­рын бақы­лауды тоқтатпай, рация, телефон арқылы немесе өзге де тәсілдер­мен ішкі істер органы бойынша кезекшіден және жақын маңдағы полиция нарядтарынан көмек сұрау қажет. Егер сіз ұстауды кешіктіре алмасаңыз, онда ұстауды өзіңіз жасаңыз. Бұл жағдайда шешуші рөлді полиция қызмет­керінің кенеттен және шешуші әрекеті атқарады. Мысалы, қудаланғандарға абайлап жақындаған жөн, қалудың ең ықтимал жолын бөгеген жөн.

 

1.3. ОҚИҒА ОРНЫНДА ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРІНІҢ ӘРЕКЕТ ЕТУ АЛГОРИТМІ

Оқиға орнына келгеннен кейін:

а) қылмыстық әрекеттердің жолын кесуге және кінәліні ұстауға дереу батыл шаралар қолдансын. Қажет болған жағдайда (телефон арқылы, ке­зек­ші арқылы) көрші полиция нарядтарынан немесе жақын маңдағы азаматтар­дан көмек көрсе­туді сұрау;

ә) медициналық көмекке мұқтаж жәбірленушілердің бар-жоғын анықтау. Егер бар болса, жедел жәрдем шақырыңыз, өзіңіз дәрігерге дейінгі алғашқы кө­мек көрсетуге кірісіңіз, одан бұрын айналаңыздағы азаматтардан олардың ара­сын­да зардап шеккен адамға білікті көмек көрсете алатын медицина қызмет­керлерінің бар-жоғын сұраңыз. Жергілікті жерде көмірдің, басқа зат­тардың көме­гімен жәбірленуші табылған позаны есте сақтау және белгілеу қажет. Болған оқи­ғаға тікелей қатысы болуы мүмкін заттарды, өзге де заттай дәлелдемелердің іздерін табу мақсатында жәбірленушінің сыртқы түрін, оның киімін, аяқ киімін, қолын және денесінің басқа да бөліктерін қарап, есте сақтайды. Егер мәйіт табылса, оны бір нәрсемен жабу керек;

б) мәйіттің табылған уақытын, сондай-ақ тез өзгеруі немесе жоғалып кетуі мүмкін мән-жайларды: иісін, ауа райының жай-күйін (желдің бағыты, ауа тем­пера­турасы, жауын-шашын, тұман және т.б.), тергеу үшін маңызы бар оқиға орнындағы жарақтандыру сипатын және басқа да ерекшеліктерді есте сақтауға жә­не мүмкіндігінше жазбаша тіркеуге міндетті. Егер оқиға үй-жай­да жасалған болса, онда назар аударыңыз және нақты есте сақтаңыз: оқиға ор­нындағы сағат көрсетілген уақыт; есіктер мен терезелердің ашықтығы немесе жабықтығы, есік­тің кілті бар ма және қай жағында; олардағы әйнек­тер бүтін бе, перделер көте­рілген немесе түсірілген бе. Есіктерге, ыдыс-аяқтарға және басқа бұйымдар мен заттарға жақындауға және қол тигізуге болмайды;

в) оқиға орнындағы азаматтарға сұрау салу арқылы куәгерлердің (басы-қа­сында болғандардың) шеңберін анықтау, олардың әрқайсысынан не болып жат­қанын, қайдан байқағанын сұрау (егер бұл туралы басқа адамдардан естіген болса – дәл кімнен). Анықтауға тырысыңыз:

• нақты не болды және қай уақытта болды:
• кім құқық бұзушылық жасады, құқық бұзушылықтардың саны. Олар­дың белгілері, әрқайсысының рөлі, олар оқиға орнында қанша уақыт болды;
• құқық бұзушылар қандай саймандар мен құралдарды пайдаланды, қайда жә­не қандай заттар қалдырды, полиция қызметкері келген кезде оқиға ор­нын­да не өзгерді;
• оқиға болған сәтте оқиға орнында қанша азамат болды, оның қайсысы оқи­ға болған сәтте оқиға орнында болды, олардың қайсысы сауалнама жүр­гізу кезінде оқиға орнында болды.

Сауалнама жүргізіп, тез, қысқа және есте сақтау қиын нәрселер туралы жаз­ба­лар жасаңыз (тегі, мекен-жайы, телефондары және т. б.);

г) егер алынған деректер қылмыскерді ұстау мүмкіндігінің бар екенін айғақ­та­са, онда оқиға болған жерді алдын ала күзетуді ұйымдастыра оты­рып, оны дереу қудалауды бастау қажет;

ғ) оқиға орнында қалыптасқан мән-жайлар және басқа да анықталған де­ректер туралы кезекшіні хабардар етуге міндетті.

 

1.4. ҚОҒАМҒА ҚАРСЫ ӨМІР САЛТЫН ЖҮРГІЗЕТІН АДАМДАРДЫҢ ПАНАЛАЙТЫН ЖЕРІН ТЕКСЕРУ АЛГОРИТМІ

Құқық бұзушылардың жертөлелерін, тұрғын емес үй-жайларын және жа­сы­ры­нуы мүмкін басқа да орындарды тексеруді кемінде екі полиция қыз­меткері жүргізеді (мүмкіндігінше қызметтік итті пайдалана отырып). Жасы­рынған адам­дарды кенеттен табу үшін қарап-тексеру мақсатына қою қа­раң­ғы түнді немесе таңғы уақытты таңдау керек.

Наряд жетекшісі:

а) қарап-тексеруге жататын объектінің орналасуын алдын ала анықтайды (үй-жайдың ішкі сызбасын, кіру және шығу жолдарының болуын, нысанға жасы­рын жақындау мүмкіндіктерін және т.б. нақтылайды);

ә) қарап-тексеруге қатысушылардың әрқайсысының міндеттері мен ор­нын айқындайды, объектіге жақындаған кезде және қарап-тексеру процес­інде сақтық шараларын сақтау қажеттігіне назар аударады;

б) жасырынып жүрген адамдардың қаруланғаны туралы деректер болған жағ­дайда қаруды жауынгерлік әзірлік жағдайына келтіру пәрменін береді;

в) қарап-тексеруге барлық қатысушылар өздері көрсеткен орындарды алған­нан кейін ғана қарап-тексерілетін объектіге кіруге команда береді.

Объектінің ішіне кірген кезде сақтық мақсатында барлығы бірге және бір жерден кіруге болмайды. Мұндай жағдайда сыртқы есікті кенеттен ашып, үй-жай­дың ішін тез жарықтандыру тәсілін пайдалану қажет немесе негізгі кіре­берісті айналып өтіп, ішке білінбей кіруге тырысу керек. Үй-жайға бай­қат­пай кіру мүмкін болмаған жағдайда наряд жетекшісі «Мұнда кім бар? Шық!» деп дауыс­тайды, егер қызметтік ит болса, «Мұнда кім бар? Шы­ғы­ңыз, әйтпесе мен итімді жіберемін!» — деп команда береді. Біраз уақыт күтіп, ешкім шықпай­тынына көз жеткізгеннен кейін, итке «Алға, ұста!» бұйры­ғын беріп, ішке жібе­реді.

Тексерілген объектіден мінез-құлқы және басқа да деректері бойынша олар­дың құқыққа қарсы әрекеттер жасады деп күдіктенуге негіз болатын азаматтар  табылған кезде, қылмыс жасады деп күдік келтірілген адамдарды ұстауға байла­нысты жағдайдағыдай әрекет жүргізіледі.

 

1.5. УЧАСКЕЛІК ПОЛИЦИЯ ИНСПЕКТОРЫНЫҢ ІС-ҚИМЫЛ АЛГОРИТМІ (УПИ)

1. Әкімшілік учаскені аулалық (пәтерлік) аралау кезінде учаскелік полиция инспекторы міндетті:

1) учаскенің шекарасын, криминогендік орындарды айқындауға, жергі­лік­ті жердің рельефін, оның ерекшеліктерін, әзірленген патрульдеу бағытта­рының болуын және патрульдік нарядтармен байланыс нысандарын, әртүрлі меншік нысанындағы кәсіпорындар мен ұйымдардың орналасуын зерделеу­ге;

2) тұрғындармен танысуға, сеніп тапсырылған әкімшілік учаске тұр­ғын­дарының сапалық (жалпы саны, жас мөлшері, әлеуметтік, ұлттық құра­мы) және сандық құрамын анықтауға;

3) тұрғындар келген кезде қызметтік куәлігін көрсетуге және таныс­ты­руға, сапардың мақсатын түсіндіруге;

4) адамдардан көші-қон заңнамасының сақталуын және орындалуын бақы­лау бойынша ІІО-ға жүктелген, белгіленген қағидалардың сақталуын тексеру үшін қажетті жеке басын куәландыратын құжатты, өзге де құжат­тарды ұсынуын сұрауға;

5) проблемалық мәселелердің, шағымдардың болуы туралы тұрғындарға ауызша сауалнама жүргізуге, қажет болған жағдайда профилактикалық әңгіме жүргізуге;

6) жұмыс дәптеріне кеңестік жазбаларды енгізуге;

7) өзінің деректері, байланыс телефондары және КЖҚ орналасқан жері бар ақпараттық парақтарды қолжетімді жерлерде ілуге;

8) өзінің визит карточкаларын немесе дайындалған ақпараттық парақтарын таратуға, азаматтардың проблемалық мәселелерін тыңдауға және өз құзыреті шегінде тиісті ден қою шараларын қабылдауға;

9) жиналған деректер негізінде белгіленген нысан бойынша әкімшілік учаскенің паспортын қалыптастыруға міндетті.

2. Адамдар (азаматтар) келген кезде:

1) 2019-04-03 стандартты операциялық рәсімдер (СОР)[1] тәртібінде про­филактикалық есепте тұрған;

2) ПКҚ 2019-4-04 тәртібінде азаматтық қаруды иеленушілер;

3) кәсіпкерлік қызметпен айналысатын:

– олардың мүлкінің қауіпсіздік деңгейін (техникалық жарақтандырылуы мен нығайтылуы) арттыру, сондай-ақ темекі және алкоголь өнімдерін өткізу жөнін­де­гі заңнаманы сақтау мақсатында үнемі профилактикалық әңгімелесулер жүргізу;

4) пәтер иелері кооперативтерінің төрағаларымен (ПИК):

– тұрғын үй тұрғындары және ағымдағы мәселелер бойынша ақпарат алу үшін танысуды жүзеге асыру;

5) психикасының бұзылулары және ақыл-ой кемістігі бар науқастар болса:

– тұлғаның физикалық және психикалық жағдайына назар аудару (сор тәр­тібінде 2019-2-02);

– туыстарымен немесе бірге тұратын тұрғындармен сауалнама жүргізу.

3. Тұрғын үй-жайлардан (үйлерден, пәтерлерден) бөтен мүлікті ұрлау кезінде):

Үйден (пәтерден) жеке мүлікті ұрлау туралы хабарлама алғаннан кейін;

1) ұрлықтың жасалған уақытын, үйге немесе пәтерге кіру тәсілін (есік­тер­ді бұзу, терезелерді сындыру, рамаларды қою, кілттерді іріктеу және т.б.), ұрланған заттардың атауларын және оқиғаның басқа да мән-жайларын анық­тауға ерекше назар аудара отырып, өтініш берушіден сұрау салуға міндетті. Егер өтініш беру­ші жәбірленушінің өзі болмаса (ұрлық болар кездің алдында демалыста, ауруха­нада емделуі мүмкін және т. б.) және нақты не ұрланғаны белгісіз болса, өтініш берушіден ол пәтердегі заттар жөнінде хабардар болуы мүмкін адамдардың бар-жоғын білуге тырысыңыз;

2) оқиға орнына келуге, ұрлықтың мән-жайларын нақтылауға, алынған мәлі­меттер туралы ішкі істер органы бойынша кезекшіге баяндауға міндетті;

3) оқиға орнын күзетуді ұйымдастыруға міндетті;

4) егер алынған деректер қылмыскерді «ізін суытпай» ұстау мүмкіндігі туралы айтса, онда оны дереу қудалауды бастау қажет;

5) оқиға орнына жедел топ (тергеуші) келгеннен кейін барлық қолда бар деректерді жедел топтың аға қызметкеріне (тергеушіге) хабарлауға міндетті.

4. Қызметтік немесе өндірістік үй-жайдан немесе қоймадан бөтеннің мүлкін ұрлау кезінде:

Дыбыстық (жарықтық) сигнализациямен жабдықталған объектілерден бөтен­нің мүлкін ұрлау тікелей анықталған кезде жүзеге асырылады:

а) қылмысты бөгеуге шаралар қабылдау және ішкі істер органы бойынша кезекшіге баяндау. Ұрлық туралы хабарламаны алған кезде хабарламаны тексеру үшін орынға дереу келу, ал ол расталған жағдайда ішкі істер органы бойынша кезекшіге баяндау.

ә) дабылмен жабдықталған объектілерден орын алған ұрлық жағдайында мекенжайға ішкі істер органынан жедел топтың шығатынын ескеру қажет. Объек­тіні сыртқы жағынан мұқият қарап, терезелердің, есіктердің, торлар­дың, тиектердің және т.б. тұтастығына ерекше назар аудару керек;

б) объектіде бүлінген терезелер, есіктер, торлар, құлыптар немесе объек­ті­ге енудің басқа іздері табылған жағдайда объектіні, әсіресе бұғатталған объектіге кір­ген адамдардың шығуын күтуге болатын орындарды бақылау­ды күшейту;

в) жедел топ орнына келгеннен кейін топ жетекшісіне өзінің байқаулары туралы баяндауға және оның нұсқауы бойынша әрекет етуге міндетті;

г) дыбыс (жарық) сигнализациясымен жабдықталмаған объектілерден мем­лекеттік немесе қоғамдық мүліктің ұрлануы тікелей анықталған (немесе табыл­ғаны туралы хабар алынған) кездегі айырмашылығы — жедел топ ұр­лық туралы ішкі істер органы бойынша кезекшіге хабарлағаннан кейін ғана қылмыс орнына келе алады. Сондықтан кезекші бөлімге ұрлық туралы ха­бар­лама беру полиция қызметкерінің бірінші кезектегі әрекеттерінің қата­р­ында болуы керек;

ғ) егер ұрлық жағдайлары бойынша қылмыскердің «бірақ ізін суытпай» ұсталуы мүмкін екендігі байқалса, оны қудалауды бастаңыз;

д) қажет болған жағдайда оқиға орнын алдын ала күзету ұйымдас­тырыл­сын.

5. Бұзақылық жасаған кезде:

Бұзақылық әрекеттер тікелей анықталған кезде жүзеге асырылады:

а) оларды кесіп өту және бұзақылық әрекеттер жасаған адамдарды ұстау шараларын қабылдау, соңғыларын ішкі істер органына жеткізу. Егер бұзақы­лық­тың жолын өз күшімен кесу мүмкін болмаса, ішкі істер органы бойынша кезек­шіден көмек сұрау, қатысып отырған азаматтарға жәрдем көрсету үшін жүгіну;

ә) егер зардап шеккендер болса, оларға дәрігерге дейінгі алғашқы көмек көрсету, қажет болған жағдайда жедел медициналық көмек шақыру;

б) егер оқиға орнында бұзақылар келтірген қирау іздері, бұзақылық ұстау жаз­балары, бұзақылық әрекеттер жасау құралдары (пышақтар, жүздер, кас­тет­тер және т. б.) және басқа да заттай дәлелдемелер болған жағдайда, оқиға орнын кү­зе­туді ұйымдастыру;

в) бұзақылық әрекеттердің куәгерлерін (басы-қасында болғандарды) анық­тау;

г) бұзақылық әрекеттердің анықталуына және қиылысуына байланысты барлық мән-жайлар туралы ішкі істер органы бастығының атына жазбаша баянат­пен баяндау. Топтық бұзақылық әрекеттерді тікелей анықтаған кезде жүзеге асырылады:

ғ) ішкі істер органы бойынша кезекшіге дереу баяндау, олардан кесіп өту үшін көмек сұрау. Қажет болған жағдайда азаматтардың көмегіне жүгіну;

д) шамадан тыс әбігерленуге, қажетсіз айқай-шу мен ысқырықтарға, сон­дай-ақ жағдайдың ушығуына әкеп соғуы мүмкін іс-әрекеттерге жол бермей, топтық бұзақылық әрекеттерді жасайтын адамдардан олардың мінез-құл­қы­ның заңсыз­дығына және заңсыз әрекеттерді тоқтату қажеттілігіне сендіре отырып, олардың тоқтатылуын талап ету;

е) егер топтық бұзақылық тәртіпсіздікке ұласу қаупі төнсе (мысалы, бұзақы­лық қатысушылары қоршауларды, витриналарды сындырып, тақта­лар мен басқа заттарды бұзақылық құралы ретінде қолдана бастаса немесе бұзақылық қатысу­шы­ларының саны артып, азаматтарды ұрып-соғып, по­ли­цияның араласуы сәтсіз болса), жедел топ немесе басқа күштер келгенге дейін топтық бұзақылықтың бастамашылары мен белсенді қатысушыларын анықтауға тырысыңыз, олардың белгілерін есте сақтаңыз, олардың тегі мен мекенжайларын білуге тырысыңыз, заңсыз әрекеттерге қатысушылардың санын көбейтуге жол бермеуге, зардап шеккендерге көмек ұйымдастыруға тырысыңыз;

ж) жедел топ пен полицияның басқа да күштері орынға келгеннен кейін оқи­ға орнындағы жағдай туралы (инциденттің сипаты, оған қандай тараптар қатыса­ды, қатысушылардың саны, азаматтардың инцидентке қатынасы, зардап шеккен­дер­дің саны және т.б. туралы) топтың үлкеніне баяндау, содан кейін оның нұс­қауы бойынша әрекет ету.

Оқиғаның мән-жайы туралы ішкі істер органы бастығының атына жазбаша баянатпен баяндау.

 

1.6. ТӨТЕНШЕ ЖАҒДАЙЛАР КЕЗІНДЕГІ ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ІС-ҚИМЫЛ АЛГОРИТМІ

ТЖ пайда болуы туралы дабыл немесе баяндама алғаннан кейін ІІО бастығы ТЖ кезінде іс-қимыл жоспарына сәйкес іс-шаралар өткізеді, про­курорды және жер­гілікті билік пен басқару органдарын хабардар етеді.

Жедел басқару орталығы (ЖБО), кезекші бөлім және жедел штаб жедел жағ­дай мен дағдарыстық жағдай күрт күрделенген кезде басқару органдары болып табылады.

ЖБО, жедел штаб жеке құрамды жинағанға дейін кезекші бөлім:

• қажетті шешімдерді өз бетінше қабылдайды;
• нарядтарға тиісті өкімдерді береді, кейіннен ІІО бастығына баяндайды.

Кейіннен барлық басқарма жедел штабқа беріледі.

Жедел штаб басшысы:

• міндетін анықтайды;
• күштер мен құралдарды дайындау туралы алдын ала өкім береді;
• уақытты есептеуді жүргізеді;
• жағдайды бағалайды;
• шешім қабылдайды;
• жедел әрекет ету топтарына міндеттер қояды;
• операцияның өзара іс-қимылын, басқарылуын және жан-жақты қамта­масыз етілуін ұйымдастырады.

Жедел әрекет ету топтары:

• қылмыскерлердің (топтардың) санын, олардың әрекеттерінің сипатын анық­тайды;
• қылмыскерлердің ниеттерін, олардың қару-жарағын, құрал-жабдық­тары мен іс-қимыл тактикасын, байланыстарын анықтайды;
• жасырынған баспанасын анықтайды;
• кепілге алынғандарды анықтайды (саны, орналасқан жері, күзет, олармен жұмыс істеу және т. б.);
• ІІО қызметкерлерінің ниетін білдірмеу үшін және операцияны дай­ын­дау кезінде жағдайды бағалауға және оны жүргізуге негізделген шешімдер қа­былдау үшін қажетті басқа да деректерді алуда қылмыскерлерді жаңы­лыс­тырады.

Бұл әрекеттер жедел қондырғыларды басқару, бақылау, арнайы ап­па­рат­ты пайдалану, жедел-техникалық құралдар мен жедел құрамаларды қолдану және т.б. арқылы жүзеге асырылады.

ТЖ кезіндегі іс-қимылдарға ІІО, Ұлттық ұлан (ҰҰ) бөлімшелері тар­тылады.

ТЖ кезінде іс-қимылдарға тартылатын күштерді есептеу мынадай нор­маларға сүйене отырып жүзеге асырылады – орналасу пунктіндегі ішкі істер органдары – 60%, тұрақты орналасу пункттерінен тыс жерлерде – 50%-ға дейін, жеке құрамның тізімдік саны, полицияның желілік органдары – 10 %.

Арнайы операцияда ӘҚҚ және ҰГ іс-қимылдарының негізгі тәсілдері мына­лар болып табылады: бұғаттау; іздеу; қудалау; қоршау; қоршауға алу; торуылдау; шоғырландыру; алып қою (басып алу).

Төтенше жағдай туындау қатері кезіндегі іс-қимылдар алгоритмі (жоғары дайындық режимі)

ТЖ пайда болған және жойылған кезде оның түріне қарамастан:

1. Қызметкерлердің жеңіліске ұшырамау жолдарын дереу ұйымдастыру.
2. ТЖ-дан келтірілген залалды қамтамасыз ету бойынша жұмыстар жүргізу.
3. ТЖ-ны жою және қауіпті аймақ мөлшерін азайту бойынша ықтимал шара­ларды қабылдау.
4. Қызмет көрсету аумағындағы жағдайды тұрақты зерделеуді қамта­масыз ету.

Жарылыс қаупі бар әрекеттер алгоритмі:

1. Өтініш берушіден оқиға орнын қорғауға көмек сұрау.
2. ІІО кезекшісіне баяндау.

3.Оқиға орнын күзету және қауіпті аймақты қоршауды ұйымдастыру.

4. Ұйымдастыру:

– мекеме қызметкерлерін немесе тұрғындарды қауіпті аймақтан эвакуа­циялау (ғимаратта жарылыс қаупі болған кезде ғимараттағы барлық адамдар эвакуация­лана­ды);

– эвакуацияланатын адамдарды есепке алу (бұл ретте дүрбелеңді бол­дыр­мау үшін эвакуациялаудың нақты себебін жариялаудан аулақ болу керек).

5. Тұрмыстық және өндірістік коммуникацияларды (газ, су, электр) ажы­рату шараларын қабылдау.
6. Алғашқы өрт сөндіру құралдарын пайдалануға дайындау.
7. Қызметтік-іздестіру итімен кинолог және сапер-жару техниктері келгенге дейін объект әкімшілігінің өкілімен бірлесіп жарылыс құрылғысын табу мақса­тын­да тексеру:

а) іргелес аумақ;

ә) ғимараттың барлық ішкі үй-жайларын, оның ішінде, барлық санкция­лан­баған ашылған үй-жайларды, сондай-ақ оларға бөгде адамдар еркін кіре алатын үй-жайларды мұқият тексеру, ғимараттағы және іргелес аумақтағы жәшіктердегі пломбалар мен мөрлердің, өртке қарсы крандардың болуын және бүтіндігін тексеру. Иесіз және күдікті заттарға ерекше назар аудару.

8. Осы оқиғаға қатысы бар барлық нәрсені жазбаша тіркеуге, ЖБО-ға және ке­зек­ші бөлімге өзгерістер мен жедел жағдай туралы баяндауға, белгіленген қауіп­сіздік ережелерін қатаң сақтауға міндетті.
9. Жауапты басшы немесе жедел-тергеу тобы (ЖГҚ) келген соң топтың үлке­ніне қабылданған шаралар туралы баяндау және оның нұсқауы бойын­ша одан әрі әрекет ету.
10. СОГ мүшелері оқиға орнына келгеннен кейін оқиғаның себептері мен кінәлісін анықтау бойынша жедел-тергеу іс-қимылдарын жүргізу.
11. Өрт кезінде:

1) жақын маңдағы өрт сөндіру бөліміне, қалалық, аудандық, желілік ор­ган бойынша кезекшіге дереу хабарлауға және қажет болған кезде халықты ха­бардар етуге, өрт сөндіруді, адамдар мен мүлікті құтқаруды ұйымдас­ты­руға міндетті;

2) өрттің туындау себептерін анықтау, оқиға орнын күзету және күдікті­лерді ұстау, куәларды, көрген адамдарды анықтау шараларын қабылдауға міндетті;

3) зардап шеккендер болған жағдайда медициналық көмек шақыруға немесе оларды емдеу мекемелеріне жіберуге; жанып жатқан ғимараттарға өртті сөнді­руге тартылған адамдардан басқа ешкімді жібермеуге міндетті.

2. Халыққа қауіп төндіретін жарылғыш құрылғылар, жарылғыш зат­тар, сондай-ақ радиоактивті, химиялық және басқа да заттар табылған кезде:

1) оқиға туралы кезекшіге баяндау және қауіпті аймақты қоршау, оған адам­дар мен көлікті жібермеу шараларын қабылдауға міндетті;

2) оқиға орнына авариялық немесе арнайы қызметтерді шақыруды ұйымдас­тыруға, адамдарды эвакуациялауға және құтқаруға жәрдемдесуге міндетті.

3. Апаттар, зілзалар мен авариялар туындаған кезде міндетті:

1) болған жағдай туралы кезекшіге, лауазымды адамдарға баяндауға;

2) адамдарды, мүлікті құтқару, зардап шеккендерге көмек көрсету және олар­ды емдеу мекемелеріне жіберу шараларын қолдануға;

3) өрт сөндіруді ұйымдастыруға;

4) оқиға салдарын жоюға тартылған адамдардан басқа, оқиға орнына бөгде адамдарды жібермеуге;

5) тергеу үшін тағайындалған адамдар келгенге дейін оқиға орнын күзетуді қамтамасыз етуге;

6) қажет болған жағдайларда төтенше оқиғаның салдарын жою үшін халық­ты, көлікті және басқа да құралдарды тартуды ұйымдастыруға.

4. Су тасқыны, сел жүру кезінде:

1) кезекшіге баяндауға және лауазымды адамдар мен халықты су басу қаупі тура­лы хабардар ету шешімін сұратуға құқылы;

2) адамдар мен мүлікті құтқару шараларын қабылдап, қажет болған жағ­дайда халықты (бірінші кезекте балаларды, әйелдерді, қарттар мен науқас­тарды) және мүлікті эвакуациялауды ұйымдастыру, зардап шеккендерге көмек көрсету қажет;

3) су басқан аудандардан халықты көшіру кезінде тәртіпті қамтамасыз етуге; қараусыз қалған мүлікті қорғауды ұйымдастыруға міндетті.

5. Эпидемиялар және эпизоотиялар кезінде міндетті:

1) медициналық мекемелердің лауазымды адамдарын және кезекшіні ауру фактілері туралы хабардар етуге;

2) жеке қауіпсіздік шараларын сақтай отырып, адамдардың, көліктің қозғалысын және малды залалданған аймаққа айдауды шектеуді қамтамасыз етуге;

3) сумен жабдықтау көздерін, жұқтыру ықтимал ошақтарды күзетуді ұйым­дас­тыруға; адамдар көп жиналатын жерлерде қоғамдық тәртіпті қамтамасыз етуге.

6. Жер сілкінісі кезінде міндетті:

1) жағдайды анықтау, кезекшімен, басқа да нарядтармен және полиция қыз­мет­керлерімен байланыс орнатуға;

2) көлік және жаяу жүргіншілер қозғалысы үшін қауіпті орындарды бел­гі­леуге;

3) адамдар мен мүлікті құтқаруға, зардап шеккендерге көмек көрсетуге және оларды медициналық көмек пункттеріне жіберуге, сондай-ақ өртті оқшаулауға және жоюға шаралар қабылдауға.

 

1.7. КАРАНТИНДІК ІС-ШАРАЛАР КЕЗІНДЕГІ ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ІС-ҚИМЫЛ АЛГОРИТМІ

Карантиндік іс-шараларды енгізе отырып, ІІО бастығы жұқтыру ошағын жою жөніндегі жұмыстарды жүргізу кезінде қоғамдық тәртіпті қорғауды (ЕҚТА) қам­тамасыз етуге шешім қабылдайды, онда:

1) зақымдану ошағының шекараларын белгілеу тәртібі;

2) ТЖ жою күштері мен құралдарының жүру маршруттарында, ТЖ ошағына қозғалыс қауіпсіздігін қамтамасыз ететін бекеттерді қою уақыты мен орны;

3) зардап шеккендерге медициналық көмек көрсету орындарында, киім мен көлікті газсыздандыру станцияларында ЕҚТА қамтамасыз ету үшін БӨП-ті қою уақыты мен орны;

4) жергілікті өзін-өзі басқару органдарына жұқтыру салдарын жою, жұқ­тыру ошағынан зардап шеккендерді іздестіру және эвакуациялау жөніндегі жұмыстар­ды жүргізу үшін халықты жұмылдыруға жәрдемдесу тәртібін бел­гілейді.

ІІО нарядтары жұқтыру ошағына, барлауға, медициналық қызмет күш­тері мен залалсыздандыру командасына енгізіледі. Нарядтардың жеке құра­мы химия­лық барлау аспаптарымен жарақталады және жеке химияға қарсы қорғау құрал­дарымен қамтамасыз етіледі.

Жұқтыру ошағының шекарасын медициналық қызметтің эпидемияға қарсы мекемелері бақылау бекеттерінен, барлау буындары мен топтарынан, сондай-ақ метео­роло­гиялық және санитариялық-эпидемиологиялық станция­лардан алынған деректерді жинақтау негізінде белгілейді.

Жұқтыру ошағының мөлшері бактериялық рецептура түріне, оларды қол­дану саны мен тәсілдеріне, сондай-ақ метеорологиялық жағдайларға, анық­тау жылдам­дығына және профилактика, емдеу және дезинфекция жүргізудің уақтылығына байланысты.

Карантин енгізілген аумақта халықтың тыныс-тіршілігі үшін ерекше маңызы бар кәсіпорындардан басқа барлық кәсіпорындар мен мекемелердің жұмысы тоқта­тылады. Жұмысшылар мен қызметшілер профилактикалық және санита­рия­лық өңдеуден өтеді, аумақты, үй-жайларды, жабдықтарды, шикізат пен дайын өнімді залалсыздандыру жүргізіледі.

Обсервациялық бақылау (бақылау) — бұл инфекцияның басқа аудан­дарға таралуын болдырмайтын арнайы шаралар. Олар мыналарды қамтиды:

1) алдын ала зарарсыздандырусыз және эпидемиологтардың рұқсатын­сыз мү­ліктің шығуын, сондай-ақ ошақтан әкетілуін барынша шектеу;

2) тамақтану мен сумен жабдықтауға медициналық бақылауды күшейту және басқа да іс-шаралар.

Карантинді енгізу, ең алдымен, қалыпты өмірдің бұзылуымен бай­ланыс­ты және ауданның ішкі істер органдарына келесі іс-әрекеттерден тұратын маңызды міндеттер жүктейді:

• зақымдану ошағының ішінде қоғамдық тәртіпті сақтауды қамтамасыз етуде, зақымдану ошағына кіреберісте және оның ішінде көлік қозғалысы­ның қауіпсіздігін қамтамасыз етуде;
• медициналық органдарды көрсетуге сәйкес аудан кварталдары ара­сын­да қажет­ті оқшаулауды қамтамасыз ету; су көздері мен азық-түлік базаларын және қоймаларын күзету;
• медициналық қызметке санитариялық-гигиеналық және профилакти­ка­лық іс-шараларды жүргізуге, инфекциялық ауруларды анықтауға және ем­деу­ге жат­қызуға, арнайы емдеу мекемелерін (обсерваторияларды), госпиталь­дарды, ауру­ха­наларды, бактериологиялық зертханаларды оқшаулауды қам­тамасыз етуге, сондай-ақ жұқтыру ошағын жою бойынша жұмыстарды жүр­гізуде басқа қызметтермен ынтымақтастықта көмек көрсету;
• тұрғындар мен лауазымды тұлғалардың белгіленген карантин режимін орын­дауына әкімшілік қадағалау мен бақылауды жүзеге асыру.

Жұқтыру ошағының бүкіл шекарасын сыртқы жағынан ошақ табылған кезде оның шегінен тыс болған ІІО күштері бұғаттайды, ал жұқтыру ошағында қалған қызметтің жеке құрамы карантиндік және режимдік іс-шараларды қамтамасыз етеді.

Жұқтыру ошағының шетелде және ошақта қызмет атқаратын OOP то­бы­ның жеке құрамы арасында тікелей қарым-қатынас жасауға тыйым салы­нады, бай­ланыс тек телефон және радио арқылы жүзеге асырылады.

Карантиндік режимді қамтамасыз ету қоршау, күзет, көлікті тексеру, алып жүру, қоғамдық тәртіпті сақтау және резервтен тұратын күштер мен құралдар топта­масын құру арқылы жүзеге асырылады. Жұқтыру ошағында қызмет атқару үшін топқа кіретін жеке құрамға секторлар, учаскелер мен шеп­тер тағайын­далады.

Қоршау тобы жұқтыру ошағының шекарасында оқшаулау-шектеу іс-ша­ра­ларын қамтамасыз етуге бағытталған. Ол келесі топтардан тұрады: бақылау-өткізу пункті, күзет және бақылау бекеттері. БӨП (жағдайдың си­па­тына және ше­шілетін міндеттерге байланысты құрамы 6-10 адам) жұқ­тыру ошағының сыртқы шекарасындағы жолдарға қойылады.

Күзет топтары арнайы емдеу мекемелерін (обсерваторияларды), госпи­таль­дарды, ауруханаларды, бактериологиялық зертханаларды оқшаулауға, су жина­ғыш­тарды және басқа объектілерді күзетуге арналады. Осы міндет­терді орындау үшін күзет тобынан объектілерді күзету бекеттері қойылады және қарауылдар жасақталады.

Көлікті тексеру тобы оны жұқтыру ошағының шекарасында тексеруге ар­налған. Тексеру тобының құрамынан қамтамасыз ету және тексеру топ­тары та­ғайындалады.

Қамтамасыз ету тобы бөгде адамдардың көлік құралдарына жақын­дауына тыйым салады, ал тексеріп қарау тобы көлік құралдарын қарайды.

Алып жүру тобы жұқтыру ошағынан зақымдану ошағының шекарасына дейін немесе шекарасынан залалданған аумақтағы объектіге дейін жүретін көлік құралдарын алып жүруге арналады.

Қоғамдық тәртіпті сақтау тобы жұқтыру ошағында қоғамдық тәртіпті сақ­тауға арналған. Ол өз міндеттерін тәртіп сақтау бекеттерін қою және белгі­ленген маршруттарға патрульдер мен патрульдік топтарды бөлу арқылы шешеді.

 

2. ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТЫҢ АЛДЫН АЛУ

Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 29 сәуірдегі «Құқық бұзушылық профилактикасы туралы» Заңының 23-бабының 2-бөлігіне сәйкес:

1. Құқық бұзушылықтың жеке профилактикасы шараларына мы­налар жатады:

• профилактикалық әңгіме;
• қорғау нұсқамасы;
• құқық бұзушылық жасауға итермелейтін себептер мен жағдайларды жою туралы ұсыныс;
• медициналық сипаттағы мәжбүрлеу шаралары;
• құқық бұзушының мінез-құлқына ерекше талаптар белгілеу;
• профилактикалық есепке алу және бақылау;
• әкімшілік жаза қолдану;
• ата-ана құқықтарынан айыру не оларды шектеу, бала асырап алудың күшін жою, қорғаншылар мен қамқоршыларды өз міндеттерін атқарудан босату және шет­тету, баланы патронат тәрбиешінің тәрбиесіне беру туралы шартты мер­зі­мінен бұрын бұзу;
• сот үкімі бойынша қабылданатын шаралар;
• әкімшілік қадағалау орнату;
• қозғалыс еркіндігін алдын ала шектеу[2].

1. Профилактикалық әңгімелесу — құқыққа қарсы мінез-құлықтың себеп­тері мен жағдайларын анықтау, құқық бұзушылықтың әлеуметтік және құқықтық салдарын түсіндіру және заңға мойынсынушылық мінез-құлықтың қажеттілігіне сендіру.
2. Профилактикалық әңгімелесу құқық бұзушылық профилактикасы субъек­тілерінің қызметтік үй-жайларында, сондай-ақ тұрғылықты жері, оқу, жұмыс орны бойынша не тікелей құқық бұзушылық анықталған жерде жүргізіледі және оның ұзақтығы бір сағаттан аспауға тиіс.
3. Профилактикалық әңгімелесу жүргізілетін адамға құқыққа қарсы іс-әре­кет­терді тоқтату қажеттігі туралы ескертіледі.
4. Кәмелетке толмаған адаммен профилактикалық әңгімелесу оның ата-ана­сы­ның, педагогтарының немесе басқа да заңды өкілдерінің қатысуымен жүр­гізіледі[3].

Қорғау нұсқамасы.

1. Жәбірленушінің қауіпсіздігін қамтамасыз ету мақсатында және ӘҚБтК-де көзделген тәртіппен әкімшілік ұстауды не ҚР Қылмыстық іс жүргізу кодексінің 128-бабында көзделген тәртіппен ұстауды жүргізу үшін негіздер болмаған кезде, УПИ жәбірленушінің пікірін ескере отырып, қорғау нұсқамасын шығарады, ол тұрмыстық зорлық-зомбылық жасаған не оны жасау қатерін төндірген адамға орындау үшін қолхатпен беріледі. Қол қоюдан бас тартылған жағдайда қорғау нұсқамасында бұл туралы жазба жасалады.
2. Жәбірленушіге оның құқықтары түсіндіріле отырып, қорғау нұсқа­ма­сы­ның көшірмесі ол шығарылған күні қолхатпен берілуі тиіс, сондай-ақ өзіне қа­тыс­ты қорғау нұсқамасы шығарылған адам оны бұзған жағдайдағы құқықтық салдарлары туралы хабардар етіледі.
3. Қорғау нұсқамасының көшірмесі ол өзіне қатысты шығарылған адамға тапсырылған кезден бастап 24 сағат ішінде прокурорға жіберіледі.
4. Қорғау нұсқамасы ол шығарылған кезде он алты жасқа толған есі дұрыс адамға қатысты шығарылады.
5. Қорғау нұсқамасымен тұрмыстық зорлық-зомбылық жасауға, жәбір­лену­шінің отбасының кәмелетке толмаған және (немесе) әрекетке қабілетсіз мүше­лерін қоса алғанда, оның еркіне қарамастан, оны іздестіруге, оның ізіне түсуге, оған баруға, онымен ауызша, телефон арқылы сөйлесуге және өзге де тәсіл­дер­мен байланыс жасауға тыйым салынады.
6. Қорғау нұсқамасында мыналар көрсетіледі:

• оны шығару уақыты мен орны,
• ол кімге және кімге қатысты шығарылды,
• тұрмыстық зорлық-зомбылық жасау орны, уақыты және мән-жайлары неме­се оны жасау қатері,
• жәбірленушімен қарым-қатынаста белгіленген шектеулер, құқыққа қар­сы іс-әре­кеттер жалғасқан және қорғау нұсқамасы бұзылған жағдайлардағы құқық­тық салдарлар.

7. Қорғау нұсқамасының қолданылу мерзімі ол өзіне қатысты шыға­рылған адамға тапсырылған кезден бастап 30 тәулікті құрайды.
8. Тексеру мерзімділігі – 7 күнтізбелік күн ішінде кемінде бір рет.
9. Өзіне қатысты қорғау нұсқамасы шығарылған адамды ІІО профи­лактика­лық есепке қояды және оған профилактикалық бақылау жүзеге асы­рылады[4].

Құқық бұзушылық жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайларды жою туралы ұсыныс.

1. Құқық бұзушылық жасауға ықпал ететін себептер мен жағдайлар анықтал­ған жағдайда мемлекеттік органдар тиісті ұйымның басшысына немесе лауазым­ды адамына оларды жою туралы ұсыныс жібереді.
2. Тиісті ұйымның басшысы немесе лауазымды адамы ұсынысты алған күн­нен бастап бір ай мерзімде мемлекеттік органға ұсынысты қарау нәти­желері және қабылданған шаралар туралы жазбаша түрде ақпарат беруге мін­детті[5].

Құқық бұзушының мінез-құлқына ерекше талаптар белгілеу:

1. Сот осы адамның жаңа құқық бұзушылықтар жасауының алдын алу мақсатында құқық бұзушының мінез-құлқына ерекше талаптар белгілеуі мүмкін.
2. Құқық бұзушының мінез-құлқына ерекше талаптар белгілеу әкімшілік-құқықтық ықпал ету шарасы болып табылады және әкімшілік жаза қолданумен қатар, әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамды әкімшілік жауаптылықтан босатқан кезде де оның орнына қолданылады.
3. Құқық бұзушының мінез-құлқына ерекше талаптар белгілеу белгілі бір құқықтарды шектеуге және әкімшілік құқық бұзушылық жасаған адамға белгілі бір міндеттерді жүктеуге әкеп соғады.
4. Мінез-құлқына ерекше талаптар белгіленген адамға тыйым салынуы мүмкін:

1) кәмелетке толмағандарды және (немесе) әрекетке қабілетсіз отбасы мүше­лерін қоса алғанда, жәбірленушінің еркіне қарамастан, оны іздестіруге, оның ізіне түсуге, оған баруға, онымен ауызша, телефон арқылы сөйлесуге және өзге де тәсілдермен байланыс жасауға міндетті;

2) атыс қаруын және қарудың басқа да түрлерін сатып алуға, сақтауға, алып жүруге және пайдалануға тыйым салынады;

3) алкогольдік ішімдіктерді, сондай-ақ есірткі құралдары мен пси­хо­троп­тық заттарды, сол тектестерді медициналық емес мақсаттарда пайдалануға тыйым салынады.

4. Ерекше жағдайларда жәбірленуші мен оның отбасы мүшелерін күзету және қорғау үшін сот тұрмыстық зорлық-зомбылық жасаған адамға осы адамда басқа тұрғын үй болған жағдайда, жәбірленушімен бірге жеке тұрғын үйде, пәтерде немесе өзге де тұрғынжайда тұруға тыйым салу түрінде әкім­шілік-құқықтық ықпал ету шарасын да қолдануға құқылы.
5. Құқық бұзушының мінез-құлқына ерекше талаптардың қолданылу мерзімі ішінде оған профилактикалық әңгімелесу үшін айына 1-ден 4 рет-ке дейін ІІО-ға келу міндеті жүктелуі мүмкін.
6. Мінез-құлқына ерекше талаптар белгіленген адамды ІІО профилак­ти­калық есепке қояды және оған профилактикалық бақылау жүзеге асыры­лады[6].

Профилактикалық есеп.

1. Профилактикалық есепке және бақылауға оған қатысты адамдар қойы­лады:

1) қорғау нұсқамасы шығарылған;

2) оның мінез-құлқына ерекше талаптар белгіленген;

3) бас бостандығынан айыру түріндегі жазасын өтеуден шартты түрде мерзі­мі­нен бұрын босату туралы шешім қабылданған;

4) әкімшілік қадағалау белгіленген;

5) қоғамнан оқшаулаумен байланысты емес жаза немесе қылмыстық-құқық­тық ықпал етудің өзге де шаралары қолданылған;

6) ауыр және аса ауыр қылмыс жасағаны немесе қасақана қылмыстары үшін бас бостандығынан айыруға екі және одан да көп рет сотталған адам жазасын өтегеннен кейін бас бостандығынан айыру орындарынан босату туралы шешім қабылданса, тоқтатылады.

2. Профилактикалық есепке алуды ІІО жүргізеді.
3. Профилактикалық есепте қамтылған мәліметтер құқық бұзушылық профи­лак­тикасы жөніндегі міндеттерді шешу шегінде ғана пайдаланылуы мүмкін[7].

Профилактикалық бақылау.

1. Профилактикалық бақылау дегеніміз — профилактикалық есепте тұратын адамның белгіленген шектеулерді сақтауын және жүктелген мін­деттерді орын­дауын жүйелі түрде байқау.
2. Адамдарға қатысты профилактикалық бақылауды жүзеге асыру тура­лы шешімді ІІО бастығы немесе оның орынбасары УПИ-дің дәлелді баянаты негі­зінде қабылдау.

Адамға ІІО-ның профилактикалық есепке қойылғаны туралы Қорғау нұсқа­масы шығарылған күні не сот шешімі заңды күшіне енген күннен бастап күнтізбелік 10 күн ішінде жазбаша нысанда хабарланады.

3. Алдын алу жұмыстары белгіленген нысанда жүргізіледі.
4. Белгіленген шектеулерді сақтау және жүктелген міндеттерді орындау мақ­сатында УПИ профилактикалық есебінде тұрған адам тұрғылықты жері, жұмыс және оқу орны бойынша тексеруді жүзеге асырады.
5. Өздеріне қатысты қорғау нұсқамасы шығарылған, бос уақытын шектеу туралы шешім қабылданған және мінез-құлыққа ерекше талап белгіленген адам­дарды тексеру кезеңділігі күнтізбелік жеті күнде кемінде бір рет бола­ды.
6. Профилактикалық бақылау профилактикалық есепке алудың қол­да­нылуы ішінде жүзеге асырылады. Белгіленген шектеулердің қолданылу және жүктелген міндеттерді орындау мерзімі өткеннен кейін адам профи­лактикалық есептен шығарылып, бұл туралы үш тәулік ішінде жазбаша нысанда хабардар етіледі[8].

Әкімшілік жаза[9].

1. Әкімшілік құқық бұзушылық жасағаны үшін мемлекеттік мәжбүрлеу ша­ра­сы осындай құқық бұзушылық жасаған адамды құқықтары мен бостан­дық­тарынан айыру немесе шектеу болып табылады (ҚР ӘҚБК 40-бабының 1-бөлігі).
2. Әкімшілік жазалардың түрлері:

1) ескерту жасау;

2) әкімшілік айыппұл;

3) әкімшілік құқық бұзушылық жасау құралы не нысанасы болған затты, сол сияқты әкімшілік құқық бұзушылық жасау салдарынан алынған мүлікті тәркілеу;

4) арнайы құқықтан айыру;

5) рұқсаттан айыру не оның қолданылуын тоқтата тұру, сондай-ақ тізі­лім­нен алып тастау жатады;

6) қызметті тоқтата тұру немесе оған тыйым салу;

7) заңсыз тұрғызылып жатқан немесе тұрғызылған құрылысты мәж­бүр­леп бұзу;

8) әкімшілік қамаққа алу;

9) шетелдікті немесе азаматтығы жоқ адамды Қазақсан Республи­ка­сы­ның шегінен әкімшілік жолмен шығарып жіберу (ҚР ӘҚБК 41-бабының 1-бөлігі).

3. Заңды тұлғаларға әкімшілік құқық бұзушылықтар жасағаны үшін 1-5 және 7-тармақшаларда санамаланған әкімшілік жазалар, сондай-ақ заңды тұл­ғаның қыз­метін немесе қызметінің жекелеген түрлерін тоқтата тұру немесе оған тыйым салу қолданылуы мүмкін (ҚР ӘҚБК 41-бабының 2-бөлігі).
4. Ескерту жазбаша нысанда шығарылады (ҚР ӘҚБК 43-бабы).

Құқық бұзушылықтың жеке профилактикасы шараларын қабыл­дау үшін негіздеме:

1. Құқық бұзушылықтың жеке профилактикасы шараларын қабылдау үшін мынадай мән-жайлардың бірі негіз болып табылады:

1) жеке және заңды тұлғалардың хабарламалары немесе өтініштері, сондай-ақ БАҚ-тағы хабарламалар;

2) құқық бұзушылық жасау не жасауға әрекет жасау фактісін уәкілетті лауазымды адамның тікелей анықтауы;

3) мемлекеттік органдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарынан келіп түскен материалдар қамтылуға тиіс[10].

 

3. ОТБАСЫ-ТҰРМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДЫҢ АЛДЫН АЛУ ЖӘНЕ ЕСКЕРТУ БОЙЫНША ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНІҢ ІС-ӘРЕКЕТТЕРІ ЖӘНЕ АЗАМАТТАРҒА ҰСЫНЫМДАР

3.1. ОТБАСЫ-ТҰРМЫСТЫҚ ЖАНЖАЛ ТУРАЛЫ ӨТІНІШТІ (ХАБАРЛАМАНЫ) АЛҒАН КЕЗДЕГІ ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРІНІҢ ІС-ӘРЕКЕТІ

1. Аумақтық ІІО-ның жедел кезекшісі жазбаша не ауызша нысанда келіп түс­кен отбасы-тұрмыстық жанжал туралы өтінішті (хабарды) қабылдауға және оны қылмыстар, әкімшілік құқық бұзушылықтар және оқиғалар туралы өтініштерді (хабарламаларды) есепке алу кітабында тіркеуге міндетті. Егер өтініш өтініш беруші өзі жүгінген кезде келіп түссе, онда оны тіркеумен бір мезгілде жедел кезекші талон-хабарламаны ресімдейді және оны өтініш берушіге береді.
2. Бұл ретте жедел кезекші өтініш берушіден инцидент туралы барынша толық ақпарат алуға тиіс. Соның ішінде алынуы тиіс:

а) инциденттің сипаты;

б) оны жасаудың нақты орны (мекенжайы);

в) құқық бұзушылық жасаған адамда қарудың (суық, атыс) немесе қару ретінде пайдаланылуы мүмкін заттардың болуы;

г) жедел медициналық көмекті шақыру қажеттілігі;

д) құқық бұзушының тұрған жері; ол оқиға орнынан кеткен жағдайда оның ықтимал тұрған жері мен белгілері көрсетіледі;

е) оқиға орнында балалардың болуы;

ж) өтініш берушімен байланысуға болатын телефон нөмірі.

3. Жедел кезекші қызметкердің шығуын дереу ұйымдастыруы тиіс.

 

3.2. ОТБАСЫНДАҒЫ ПСИХОЛОГИЯЛЫҚ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ ҚҰРБАНДАРЫМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ БОЙЫНША ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТКЕРЛЕРІНЕ ҰСЫНЫМДАР

Үйдегі зорлық-зомбылық жағдайына араласу кезіндегі полиция қызметкер­лері­нің бірінші және маңызды міндеті — жәбірленушінің өмірі мен денсау­лығы­на төнген қатерді жою, ол үшін:

• жәбірленушіні полицияның заңды басшылыққа алатындығына және бұл заң зардап шеккен тараптың жағында екендігін сендіру;
• жәбірленушіні оның құқықтары туралы және осындай көмек көрсетудің нақ­ты орындарын көрсете отырып, көмек алу мүмкіндігі туралы толық ақпарат­пен қамтамасыз ету.

Әңгіме барысында сіз зорлық-зомбылық құрбанын тыныштандыру керек, ол үшін:

• зорлық-зомбылық құрбанымен оңаша әңгімелесу;
• жәбірленушінің көзқарасынан қашқақтамау;
• зорлық-зомбылық құрбанына оны тыңдағыңыз келетінін сездіру;
• уақыт аз болса да, оның әңгімесін үзбеу;
• зорлық-зомбылық құрбанын әңгімелесудің құпиялылығына сендіру;
• жағдайдан шығудың бірнеше нұсқасын бере алатындай сұрақтар қою;
• сыни немесе субъективті пайымдаулары жоқ қарапайым тікелей сұрақтар қою;
• егер жәбірленуші «өзін кінәлімін» десе, пікірді қолдамау;
• зорлық-зомбылықтың салмақтылығын жоймау;
• сабырлы және айыптамайтын мінез-құлықты сақтау;
• жәбірленушінің сезімдеріне құрмет көрсету;
• бірде-бір адам зорлық-зомбылыққа лайық емес екенін, полицияға қоңырау шалу жағдайды жақсы жаққа өзгертудің алғашқы қадамы екенін атап өту.

Жәбірленушіге моральдық қолдау көрсету керек, мысалы: «Отбасындағы зор­лық-зомбылық – бұл да қылмыс», «Әркімнің зорлық-зомбылықсыз өмір сүру­ге құқығы бар», «Сіз заңның қорғауындасыз», «Сіз тек өз іс-әрекеттеріңізді бас­қара аласыз», «Сіз жалғыз емессіз, көмек жақын жерде», «Сіз жақсы емделуге лайықсыз», «Мен шындықты айтқанымды түсінемін»[11].

Кейде профилактикалық әңгімедегі отбасылық жанжалдар бұдан былай жанжал шығармауға «уәде береді», бірақ соған қарамастан учаскелік полиция инспек­торы мұндай зорлық-зомбылық жағдайларын ескертуі керек. Полиция қызметкерлеріне отбасындағы зорлық-зомбылыққа қатысты бірде-бір сигналды жеңіл қабылдауға болмайды. Жәбірленушімен қарым-қатынас кезінде полиция қызметкерінде зорлық-зомбылық құрбанына берілуі қажет ақпараттық парақтар (буклеттер) болуы керек. Ақпарат жәбірленушінің құқықтарын білікті түсінді­руді, көмек алу мүмкіндігі туралы деректерді, сондай-ақ көмек пен қолдау алуға болатын ұйымдардың орналасқан жерін қамтуы керек. Парақшаларда келесі ақпарат болуы мүмкін:

1. Мәселенің жай-күйін тыныш жағдайда қарастырыңыз. Мәселені даулар арқылы шешуге тырыспаңыз. Егер сіз толығымен дұрыс болсаңыз да, бұл мағы­на­сы болмайды, бірақ зиян көп болады. Оның орнына, мәселені шешудің аз қай­шы­лықты нұсқаларын қарастырыңыз.
2. Басқа адамнан сұраңыз, бәрін тыныш талқылай аласыз ба екен. «Психика­лық зорлық-зомбылық» деген сөздерді қолданбай, сіздің көз­қа­ра­сы­ңыз бойынша қарым-қатынасты қалай жақсартуға болатындығы туралы айтыңыз. «Мен» есім­дігін көбірек қолданыңыз, «сіз» есімдігімен айып­таудың орнына бірінші жақтан сөйлесіңіз.
3. Хат жазыңыз. Егер сіз жүрегіңізбен сөйлесу мүмкін емес деп ойласаңыз, он­да өз ойларыңызды қағазға жазыңыз. Бұл әдістің артықшылығы – сіз өзіңіздің жаныңыздағы нәрсені дәл айту арқылы бәрін мүмкіндігінше сындарлы түрде жа­за аласыз. Бірнеше жоба жасаңыз, адресаттың ашуын тудыруы мүмкін тікелей айыптаулардан аулақ болыңыз. «Сіз мені мазақ етесіз, ал мен оны жек көремін» деу­дің орнына «мені кемітіп, ызаландырып жатқан сияқты сезінемін» деген сияқты сөйлемдерді жазыңыз.
4. Қолдау сұраңыз. Өз сезімдеріңізді аша алатын, сізді тыңдайтын және түсі­нетін адал досыңыздың немесе туысыңыздың болуы – бұл баға жет­пей­тін байлық. Сонымен қатар, егер сіздің қарым-қатынасыңыз әлі де қалпына келмесе, сізге бұл жағдайдан шығуға көмектесетін адамның болғаны жақсы, бірақ ортақ досыңызбен байланысудың қажеті жоқ. Себебі, сіз оны өте жағымсыз жағдайда қал­дырасыз. Оның орнына, сіз жақсы білетін, бірақ сізді жәбірлеуші адамды білмейтін адамға хабарласыңыз.
5. Мамандардың көмегіне жүгініңіз. Егер мәселені өз бетіңізше шешу мүмкін болмаса, онда кәсіби маманға хабарласыңыз. Эмоционалды теріс пайдалану мә­селе­сіне мамандандырылған психотерапевт немесе отбасылық кеңесшіні тауып, қабылдауға тезірек жазылыңыз. Қарым-қатынасыңыздың не болатыны, олардың сақталатыны немесе сақталмайтыны маңызды емес. Кәсіби маманға хабарласу маңызды. Егер сізді жәбірлеуші қатысуға қызығушылық танытпаса, онда сіз өзіңіздің психикалық жараларыңызды емдеуге назар аудара аласыз, содан кейін сіз әрі қарай жаңа өмір сүре аласыз.
6. Егер сізге жағдай қауіпті болып көрінсе, жәбірлеушінің қоғамынан мүм­кін­дігінше тезірек кетіңіз. Сіздің қасыңызда досыңыз немесе туысыңыз болсын немесе зорлық-зомбылықтан зардап шеккендерді қорғау қызмет­терін ұсынатын жергілікті орталыққа хабарласыңыз.

Психологиялық зорлық-зомбылық проблемасы өте күрделі, оны шешу көп уақыт­ты қажет етеді, алайда бүгінгі кезеңде полиция қызметкерлері тұрмыстық зорлық-зомбылықтың жолын кесуде де, алдын алуда да шаралар қабылдауы ке­рек. Осылайша, полиция қызметкерлеріне ұсынылған ұсыныс­тар отбасындағы психологиялық зорлық-зомбылық құрбандарымен жұмыс істеудің кейбір кезең­дерін жеңілдетуге көмектеседі.

 

3.3. ХАЛЫҚҚА ЖӘНЕ  ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚҚА ҰШЫРАҒАН АЗАМАТТАРҒА АРНАЛҒАН ҰСЫНЫМДАР

Отбасында зорлық-зомбылық жасаған құқық бұзушыға мынадай тыйым салу­лар қолданылуы мүмкін:

• тұрмыстық зорлық-зомбылық жасауға;
• жәбірленушінің еркіне қайшы, оны іздеуге;
• аңдуға;
• баруға;
• ауызша, телефон арқылы сөйлесуге;
• өзге де тәсілдермен байланыс жасауға, кәмелетке толмағандарды және (немесе) әрекетке қабілетсіз отбасы мүшелерін қоса алғанда[12].

 

ЕСІҢІЗДЕ БОЛСЫН!

Полицияға уақытында хабарласу зорлық-зомбылықты тоқтатып, сіздің өмірі­ңізді сақтайды!

Егер сізге құқықтық көмек немесе кеңес қажет болса, сіз оны Ақтөбе облысы ПД-ның келесі сенім телефондары арқылы ала аласыз:

ДП: 8(7132)93-61-00 (КЕЗЕКШІ БӨЛІМ)

8(7132)52-08-52 (ЖЕРГІЛІКТІ ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІ)

ЖПБ: 8(7132)72-86-70 (КЕЗЕКШІ БӨЛІМ)

8(7132)72-87-55 (ЖЕРГІЛІКТІ ПОЛИЦИЯ ҚЫЗМЕТІ)

Ақтөбе облысы ПД-ның әйелдерді зорлық-зомбылықтан қорғау жөніндегі серіктестерінің телефондары:

АҚТӨБЕ Қ. ӘЙЕЛДЕРДІ ҚОЛДАУ ОРТАЛЫҒЫ: 8 (7132) 24-17-24;

БАТЫС-ҚАЗАҚСТАН МЕДИАЦИЯ ЖӘНЕ КЕЛІССӨЗДЕР ПРОЦЕСІ ОРТАЛЫҒЫ: 925-734.

Егер күйеуі әйеліне қатыгездікпен қараса!

Полицияға өтінішпен жеке хабарласыңыз.

Өтінішті екі данада жазыңыз, көшірмесін өзіңізге қалдырыңыз.

Полиция қызметкерінен хабарлама талонын алып, оны өтініштің көшір­месі­мен бірге жасыруды ұмытпаңыз.

Полиция қызметкерлері сізге тіркеу нөмірі мен күнін, сондай-ақ Сіздің өтіні­шіңізді қарайтын лауазымды тұлғаның атын хабарлайды.

Өтініш бойынша шешім ол келіп түскен күннен бастап он тәуліктен кешік­тірілмей қабылдануға тиіс.

Егер сізде дене жарақаттары болса!

Сізге тұрғылықты жеріңіз бойынша емханаға немесе отбасылық-дәрі­герлік амбу­латорияға дәрігерге бару немесе жедел жәрдем шақыру немесе сот-медици­налық сараптамаға жүгіну қажет.

Полицияға жүгінген әрбір әйелдің құқығы бар:

1) ақпарат алуға — қалыптасқан жағдайдан шығудың барлық мүмкін бола­тын артықшылықтары мен кемшіліктері туралы білуге;

2) объективтілік — жасына, біліміне, ұлтына, әлеуметтік жағдайына қарамас­тан объективті, заңды негізделген ақпарат алуға;

3) таңдау — қалыптасқан жағдайдан ұсынылған нұсқаларды пайдала­нуды, сондай-ақ қандай әдісті пайдалануды еркін және дербес шешуге;

4) оқшау жағдай — полиция қызметкерімен оңаша сөйлесу мүмкіндігін сұрауға;

5) абырой — өзіне деген құрмет, мейірімділік және ықыласты сезінуге.

Тиран-күйеу үшін әкімшілік және қылмыстық жауапкершілік қа­расты­рылған.

Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің келесі баптары от­басын­дағы зорлық-зомбылық жағдайларында жиі қолданылады:

109-бап. Ұрып-соғу.

108-бап. Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру.

107-бап. Денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтіру.

106-бап. Денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру.

Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің баптары:

73-бап. Отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқыққа қарсы іс-әрекеттер

Егер отбасылық жанжалдың салдарынан дене жарақаттары орын алса, онда оларды тіркеп жазу керек.

Дәрігер ұру салдарынан болған зақым туралы мәліметтерді ІІО-ға беру­ге міндетті.

Іске қосу үшін ұрып-соғудың барлық іздерін суретке түсіруді ұмыт­паңыз.

Дәлелдемелер жинаңыз, ұрып-соғу фактісін және отбасылық жан­жал­дың агрессивті әрекетін дәлелдей алатын куәгерлерді тартыңыз.

Егер сізге немесе Сіздің жақындарыңызға көмек қажет болса, Сіз Ақтө­бе облысының ПД, ЖПҚ, УПИ-ге жүгіне аласыз.

Есіңізде болсын, сіздің тұрмыстық зорлық-зомбылықтан құт­қары­луы­ңыз — сіздің шешіміңізде!

 

ӘЙЕЛДІҢ ҮЙДЕГІ ЗОРЛЫҚ-ЗОМБЫЛЫҚ КЕЗІНДЕГІ ҚАУІПСІЗДІГІ

Тұрмыстық зорлық-зомбылық — бұл сіздің өміріңізге де, балаларыңыздың өміріне де нақты қауіп.

1-қадам: қауіпсіз жол — егер зорлық-зомбылық қайтадан қайталанса, өз әрекеттеріңіз туралы ойланыңыз.

2-қадам: сенетін адамдарға (достарыңызға, туыстарыңызға) зорлық-зомбы­лық туралы айтыңыз.

3-қадам: қауіп төнген жағдайда кететін орынды табыңыз.

4-қадам: жеке қауіпсіздік жоспарын жасаңыз.

5-қадам: көршілеріңізге пәтеріңізден шу мен айқай естілген кезде бірден полиция шақыруын ескертіңіз.

6-қадам: үйдің немесе пәтердің қосалқы кілттерін жасырыңыз, егер зорлық-зомбылық қаупі болса, сіз оларды кедергісіз алып, үйден кете аласыз.

7-қадам: алдымен ақшаны, төлқұжатты, құжаттарды және басқа да маңызды қағаздарды, киім мен дәрі-дәрмектерді қауіпсіз жерге қойыңыз.

8-қадам: қауіп төнген жағдайда сізге уақытша баспана беру мүмкіндігі ту­ралы достарыңызбен немесе туыстарыңызбен келісіңіз.

9-қадам: сізге қажетті көмек көрсете алатын жергілікті қызметтердің теле­фон­дарын алдын ала біліп алыңыз.

10-қадам: өзіңізбен бірге тағы не алатындығыңызды алдын ала шешіңіз.

Егер жағдай қиын болса, қажетті заттарды ала алмасаңыз да, үйден дереу шығыңыз

Есіңізде болсын, сіздің өміріңіз бен балаларыңыздың өміріне қауіп төніп тұр!

ЖАҒДАЙДЫ ӨЗГЕРТКІСІ  КЕЛЕТІНДЕРГЕ КЕҢЕС

Статистиканың мәлімдеуі бойынша, күшті қолданылатын жанжалдардың ең көп саны кенеттен айырылысу кезінде болады екен. Сондықтан импульсивті түр­де емес, жақсы ойластырылған жоспарға сәйкес әрекет ету керек. Бұл тұрғыда келесі тармақтар болуы керек.

1. Қауіпсіз жерге барыңыз: ата-анаңызға немесе достарыңызға. Әйелдер мен балаларға көмек көрсету орталығына хабарласуға болады. Қауіпсіз жағдайда адам өзіне мән беріп, өзін-өзі ести бастайды. Сол кезде сіз бұл жағдайда қалай бо­лу керектігі туралы ойлана аласыз.
2. Өзіңізбен бірге барлық қажетті заттарды (ақша, киім, дәрі-дәрмек және т.б.) алыңыз.
3. Серіктесіңізге хабарласып: «Мен біздің қарым-қатынасымыз туралы ойла­ну­ға шешім қабылдадым. Мен қазір қауіпсізмін», – деп айтасыз.
4. Егер сіз балалармен бірге кеткен болсаңыз, кейінірек балаларды ұрлады деп айыпталмас үшін бұл туралы қамқоршылық органдарына хабар­лаңыз.
5. Мамандармен жұмысты бастаңыз: заңгерлер, дәрігерлер, психологтар. Сіз эконо­микалық тұрғыдан қаншалықты тәуелдісіз? Қаншалықты заңды осал тұста­рыңыз бар? Жәбірлеушіге деген эмоционалды сүйіспеншілігіңіз қаншалықты күшті? Кешенді жұмыс сіздің өміріңіздің барлық жақтарын талдауға көмектеседі. Қазір қажетті кеңестерді онлайн байланыспен де алуға болады.
6. Дәлелдемелер жинаңыз. Қудалаудың барлық жағдайларын жазып алы­ңыз: қоқан-лоқы көрсеткен хат алмасудың скриншоттарын алыңыз, қоңы­рау­ларды жа­зып алыңыз. Полицияға хабарлаңыз, әсіресе егер қудалаушы заңды бұзса (зат­тарды бүлдірсе, көшеде шабуыл жасаса). Полиция онымен «әңгімелесумен» ғана шектелсе де, ол өзінің бақылауда екенін білетін болады.
7. Келіссөздерге қатыспаңыз. Мүмкіндігінше жәбірлеушімен байланыс жасама­ңыз. Хабарламаларға жауап бермеңіз және жеке кездесуге келіспеңіз.
8. Әлеуметтік желілердегі постарыңызды шектеңіз. Ол арқылы құқық бұзу­шы сіздің орналасқан жеріңізді анықтай алады.

Келесі не?

Сіздің жағдайыңыздан шығу жолын болжау мүмкін емес. Әр жағдай –  әртүр­лі. Кейбір ерлі-зайыптылардың бір-біріне деген көзқарасын қайта қарастыру үшін дағдарыстан бір рет өту жеткілікті. Егер екі серіктес қарым-қатынасты сақ­тап, психологпен жұмыс істеуге келіссе – бұл мүмкін.

 

ҚҰРМЕТТІ АЗАМАТТАР!

2014 жылғы 05 шілдедегі №235-V ҚРЗ, Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Қазақстан Республикасының Кодексінде төмендегілер үшін жауапкершілік көз­дел­геніне назарларыңызды аударамыз:

73-бап. Отбасы-тұрмыстық қатынастар аясындағы құқыққа қарсы әрекеттер

1. Құқық бұзушымен отбасы-тұрмыстық қатынастардағы адамдарға сый­ла­маушылық көрсетiлiп, былапыт сөйлеу, қорлап тиiсу, кемсiту, үй тұрмы­сын­дағы заттарды бүлдiру және олардың тыныштығын бұзатын, жеке тұр­ғын үйде, пәтер­де немесе өзге де тұрғынжайда жасалған басқа да әрекеттер, егер бұл әрекеттерде қылмыстық жазаланатын іс-әрекет белгiлерi болмаса, –

ескерту жасауға не бес тәулiкке дейiнгi мерзiмге әкiмшiлiк қамаққа алуға әкеп соғады.

2. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген, әкiмшiлiк жаза қолда­ныл­ғаннан кейiн бiр жыл iшiнде қайталап жасалған әрекеттер –

он тәулiкке дейiнгі мерзiмге әкiмшiлiк қамаққа алуға әкеп соғады.

3. Осы баптың екiншi бөлiгiнде көзделген, осы Кодекстiң 50-бабының екінші бөлiгiне сәйкес әкiмшiлiк қамаққа алу қолданылмайтын адамдар жасаған әрекет­тер –

бес айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

Ескертпе. Осы Кодекстің мақсаты үшін отбасы-тұрмыстық қатынастар деп ерлi-зайыптылар, бұрынғы ерлi-зайыптылар, бiрге тұратын немесе бiрге тұрған адам­дар, жақын туыстар, ортақ баласы (балалары) бар адамдар арасындағы қатынастар түсiнiледi.

73-1-бап. Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру

1. Денсаулықтың қысқа мерзімге бұзылуына немесе жалпы еңбек қабі­летін тұрақты түрде болмашы жоғалтуға әкеп соққан, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру –

он бес айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға не он бес тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға алып келеді.

1-1. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, құқық бұзушымен отба­сы­лық-тұрмыстық қатынастарда тұратын адамға қатысты жасалған әрекеттер –

ескерту жасауға немесе он бес тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға алып келеді.

2. Осы баптың бірінші және (немесе) 1-1-бөліктерінде көзделген, әкім­ші­лік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекеттер –

жиырма тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға алып келеді.

3. Осы баптың екінші бөлігінде көзделген, осы Кодекстің 50-бабының екінші бөлігіне сәйкес әкімшілік қамаққа алу қолданылмайтын адамдар жасаған әрекеттер –

қырық айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға алып келеді.

73-2-бап. Ұрып-соғу

1. Тән ауруына ұшыратқан, бiрақ денсаулыққа жеңіл зиян келтiруге әкеп соқпаған ұрып-соғу немесе өзге де күш қолдану әрекеттерiн жасау –

он айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға не он тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға алып келеді.

1-1. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, құқық бұзушымен отбасы­лық-тұрмыстық қатынастарда тұратын адамға қатысты жасалған әрекеттер –

ескерту жасауға немесе он тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға алып келеді.

2. Осы баптың бірінші және (немесе) 1-1-бөліктерінде көзделген, әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекеттер –

он бес тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға алып келеді.

3. Осы баптың екінші бөлігінде көзделген, осы Кодекстің 50-бабының екінші бө­лігіне сәйкес әкімшілік қамаққа алу қолданылмайтын адамдар жасаған әрекет­тер –

отыз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға алып келеді.

73-3-бап. Жала жабу

1. Жала жабу, яғни басқа адамның абыройы мен қадiр-қасиетiне нұқсан келтiретiн немесе оның беделiн түсiретiн көрiнеу жалған мәлiметтер тарату –

жеке тұлғаға бір жүз алпыс айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айып­пұл салуға немесе он бес тәулік мерзімге әкімшілік қамаққа алуға, лауазым­ды адамға бес жүз елу айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға не жиырма тәу­лік мерзімге әкімшілік қамаққа алуға алып келеді.

2. Көпшiлiк алдында немесе бұқаралық ақпарат құралдарын немесе телеком­муникациялар желілерін пайдалана отырып жасалған дәл сол іс-әрекет –

жеке тұлғаға бір жүз сексен айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айып­пұл са­луға немесе жиырма тәулік мерзімге әкімшілік қамаққа алуға, лауаз­ым­ды адам­ға алты жүз елу айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға не жиырма бес тәулік мерзімге әкімшілік қамаққа алуға алып келеді.

3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген, адамды сыбай­лас жемқорлық, ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасады деп айып­таумен ұштасқан іс-әрекеттер –

жеке тұлғаға екі жүз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл са­лу­ға немесе жиырма бес тәулік мерзімге әкімшілік қамаққа алуға, лауазымды адамға жеті жүз елу айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға не отыз тәулік мерзімге әкімшілік қамаққа алуға алып келеді.

200-бап. Қазақстан Республикасы заңнамасының алкоголь өнімін өткізу жөніндегі талаптарын бұзу

1. Жиырма бір жасқа дейінгі адамдарға алкоголь өнімін өткізу –

лицензияның қолданысын тоқтата тұрып, жеке тұлғаларға – он, шағын кәсіп­кер­лік субъектілеріне – қырық, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – сек­сен, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне бір жүз жиырма айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, әкімшілік жаза қолда­ныл­ғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекет –

лицензиядан айыра отырып, жеке тұлғаларға – жиырма, шағын кәсіп­кер­лік субъектілеріне – сексен, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – бір жүз қырық, ірі кә­сіп­керлік субъектілеріне бір жүз сексен айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

3. Мейрамханаларда, барларда және дәмханаларда, сондай-ақ жолау­шылар тасымалдайтын әуе кемелерінде, жолаушылар тасымалдайтын теңіз көлігі кеме­ле­рінде, жолаушылар пойыздарының вагон-мейрамханаларында өткiзудi қоспа­ғанда, алкоголь өнiмiн:

– сағат 23-тен келесі күнгі сағат 8-ге дейiн;

– этил спиртінің көлемді үлесі отыз пайыздан асатындарын сағат 21-ден ке­лесі күнгі сағат 12-ге дейін бөлшек сауда арқылы өткiзу –

лицензияның қолданысын тоқтата тұрып, жеке тұлғаларға – он, шағын кәсіп­кер­лік субъектілеріне – қырық, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – сек­сен, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне бір жүз жиырма айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

4. Осы баптың үшінші бөлігінде көзделген, әкімшілік жаза қолда­ныл­ғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекет –

лицензиядан айыра отырып, жеке тұлғаларға – жиырма, шағын кәсіп­керлік субъектілеріне – сексен, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – бір жүз қырық, ірі кәсіп­керлік субъектілеріне бір жүз сексен айлық есептік көрсет­кіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

204-бап. Белгiленбеген орындарда сауда жасау

1. Жергiлiктi атқарушы орган белгiлегеннен тыс орындарда сауда жасау –

ескерту жасауға немесе бес айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айып­пұл салуға әкеп соғады.

2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, әкімшілік жаза қолда­ныл­ғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекет –

он айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

386-бап. Жасыл екпелерді күтiп-ұстау және қорғау қағидаларын бұзу

Облыстардың, республикалық маңызы бар қалалардың және астананың жер­гi­лiктi өкiлдi органдары белгiлейтін жасыл екпелердi күтiп-ұстау және қорғау қағидаларын бұзу –

ескерту жасауға немесе жеке тұлғаларға – он бес, шағын кәсiпкерлiк субъек­тiле­рiне немесе коммерциялық емес ұйымдарға – отыз, орта кәсіпкер­лік субъек­тілеріне – елу, iрi кәсiпкерлiк субъектiлерiне бір жүз елу айлық есептік көрсеткіш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

434-бап. Ұсақ бұзақылық

1. Ұсақ бұзақылық, яғни қоғамдық орындарда былапыт сөйлеу, жеке тұл­ға­ларға қорлап тиiсу, тұрғын үй-жайларды қорлау және айналасындағыларға сыйламау­шылықты бiлдiретiн, қоғамдық тәртiптi және жеке тұлғалардың тыныш­тығын бұзатын басқа да осындай әрекеттер –

бес айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға не он тәулiкке дейiнгi мерзiмге әкiмшiлiк қамаққа алуға әкеп соғады.

2. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген, әкiмшiлiк жаза қолда­ныл­ғаннан кейiн бiр жыл iшiнде қайталап жасалған әрекеттер –

он бес тәулiкке дейiнгi мерзiмге әкiмшiлiк қамаққа алуға әкеп соғады.

3. Осы баптың екiншi бөлiгiнде көзделген, осы Кодекстiң 50-бабының екіншi бөлiгiне сәйкес әкiмшiлiк қамаққа алу қолданылмайтын адамдар жа­са­ған әрекеттер –

жиырма айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға әкеп соғады.

437-бап. Тыныштықты бұзу

1. Жеке тұлғалардың қалыпты демалысы мен тыныштығына кедергі кел­ті­ретін, сағат 22-ден таңғы 9-ға дейін тыныштықты бұзу, оның ішінде тұрғынжайда және оның сыртында шұғыл қажеттілікпен байланысы жоқ шу шығаратын жұ­мыс­тарды жүргізу, сол сияқты тұрғын ғимараттарда және тұрғын үй құрылысы аумақтарында орналасқан ойын-сауық орындарының жұмыс күндері сағат 22-ден таңғы 9-ға дейін, демалыс және мереке күндері сағат 23-тен таңғы 10-ға дейін тыныштықты бұзуы –

жеке тұлғаларға – бес, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне немесе ком­мерция­лық емес ұйымдарға – жиырма, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – отыз, ірі кәсіп­керлік субъектілеріне бір жүз айлық есептік көрсеткіш мөл­шерінде айыппұл салуға алып келеді.

2. Әкiмшiлiк жаза қолданылғаннан кейiн бiр жыл iшiнде қайталап жасалған дәл сол әрекет –

жеке тұлғаларға – он, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне немесе коммер­циялық емес ұйымдарға – қырық, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – алпыс, ірі кә­сіп­керлік субъектілеріне бір жүз елу айлық есептік көрсеткіш мөл­шерінде айып­пұл салуға алып келеді.

440-бап. Алкогольдік ішімдіктерді iшу немесе қоғамдық орындарға ма­саң күйде келу

1. Жергiлiктi атқарушы орган алкогольдік ішімдіктерді құйып сатуға рұқ­сат еткен сауда және қоғамдық тамақтандыру ұйымдарынан басқа, көше­лер­де және басқа да қоғамдық орындарда алкогольдік ішімдіктерді iшу немесе қоғамдық орындарға адамның қадiр-қасиетiн және қоғамдық имандылықты қорлайтын масаң күйде келу –

бес айлық есептік көрсеткіш мөлшерiнде айыппұл салуға алып келеді.

2. Он сегіз жасқа толмаған адамдардың қоғамдық орындарға масаң күйде келуі, сол сияқты олардың алкогольдік ішімдіктерді ішуі –

ата-анасына немесе оларды алмастыратын адамдарға бес айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға алып келеді.

3. Осы баптың бірінші және екінші бөліктерінде көзделген, әкімшілік жаза қолданылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасаған әрекеттер –

он айлық есептік көрсеткіш мөлшерiнде айыппұл салуға не бес тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға алып келеді.

441-бап. Қазақстан Республикасының заңнамасымен тыйым салу белгіленген орындарда темекі бұйымдарын, оның ішінде қыздыры­латын темекісі бар бұйым­дарды, қорқорға арналған темекіні, қорқор қоспасын, темекі қыздыруға арналған жүйелерді, тұтынудың элект­рондық жүйелерін және оларға арналған сұйық­тық­тарды тұтынуға тыйым салуды бұзу

1. Осы баптың 1-2-бөлігінде көзделген жағдайды қоспағанда, Қазақстан Респуб­ликасының заңнамасымен тыйым салу белгіленген орындарда темекі бұйым­дарын, оның ішінде қыздырылатын темекісі бар бұйымдарды, қор­қорға арналған темекіні, қорқор қоспасын, темекі қыздыруға арналған жүйе­лер­ді, тұты­нудың электрондық жүйелерін және оларға арналған сұйықтық­тарды тұтыну –

жеке тұлғаларға он бес айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға алып келеді.

1-2. Әуе кемесінің бортында темекі бұйымдарын, оның ішінде қыз­ды­ры­латын темекісі бар бұйымдарды, қорқорға арналған темекіні, қорқор қос­пасын, темекі қыздыруға арналған жүйелерді, тұтынудың электрондық жүйе­лерін және оларға арналған сұйықтықтарды тұтыну –

жеке тұлғаларға елу айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға алып келеді.

2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, әкімшілік жаза қолда­ныл­ғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекет –

жеке тұлғаларға жиырма айлық есептiк көрсеткiш мөлшерiнде айыппұл салуға алып келеді.

3. Жұмыс берушiнiң темекі бұйымдарын, оның ішінде қыздырылатын те­ме­кісі бар бұйымдарды, қорқорға арналған темекіні, қорқор қоспасын, те­мекі қыз­дыруға арналған жүйелерді, тұтынудың электрондық жүйелерін және оларға ар­налған сұйықтықтарды бұл үшiн арнайы айқындалмаған орын­дарда тұтынатын адамдарға шаралар қолданбауы –

лауазымды адамдарға, шағын кәсіпкерлік субъектілеріне немесе коммер­ция­лық емес ұйымдарға – жиырма бес, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – қырық, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне алпыс айлық есептiк көрсеткiш мөл­шерiнде айыппұл салуға алып келеді.

441-1-бап. Автомобиль көлік құралында кәмелетке толмаған адам­дар болған кезде оларда темекі бұйымдарын, оның ішінде қызды­ры­латын темекісі бар бұйым­дарды, қорқорға арналған темекіні, қорқор қоспасын, темекі қыздыруға арналған жүйелерді, тұтынудың элект­рондық жүйелерін және оларға арналған сұйықтықтарды тұтынуға тыйым салуды бұзу[13]

1. Автомобиль көлік құралында кәмелетке толмаған адамдар болған кез­де оларда темекі бұйымдарын, оның ішінде қыздырылатын темекісі бар бұйым­дар­ды, қорқорға арналған темекіні, қорқор қоспасын, темекі қыз­дыруға арналған жүйелерді, тұтынудың электрондық жүйелерін және оларға арналған сұйықтық­тар­ды тұтыну –

жеке тұлғаларға он айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға алып келеді.

2. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген, әкiмшiлiк жаза қолда­ныл­ғаннан кейiн бiр жыл iшiнде қайталап жасалған әрекет –

жеке тұлғаларға жиырма айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салу­ға алып келеді.

442-бап. Кәмелетке толмағандардың заңды өкілдерінің еріп жүруін­сіз түнгі уақытта ойын-сауық мекемелерінде немесе тұрғынжайдан тыс жерде болуы

1. Кәмелетке толмағандардың түнгі уақытта заңды өкілдерінің еріп жүруінсіз сағат 22-ден таңғы 6-ға дейін ойын-сауық мекемелерінде болуы –

заңды өкілдеріне үш айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

2. Кәмелетке толмағандардың заңды өкілдерінің еріп жүруінсіз тұрғын­жай­дан тыс жерде сағат 23-тен таңғы 6-ға дейін болуы –

заңды өкілдеріне ескерту жасауға әкеп соғады.

3. Осы баптың бірінші және екінші бөліктерінде көзделген, әкімшілік жаза қол­данылғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекеттер –

заңды өкілдеріне жеті айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

449-бап. Қоғамдық орындарда тиісу

1. Қоғамдық орындарда заттарды өзгеше тәсілмен сатып алу, сату, айыр­бас­тау немесе иемдену мақсатында кәсіпкерлік субъектісі болып табыл­майтын адам жасаған, сондай-ақ бал ашу, қайыршылық, сексуалдық сипатта қызметтер көрсе­ту не өзге де қызметтер көрсетуді күштеп таңу мақсатында тиісу, яғни мазалап өтініш білдіру –

жеке тұлғаларға ескерту жасауға не бес айлық есептік көрсеткіш мөл­шерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

2. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, әкімшілік жаза қолда­ныл­ғаннан кейін бір жыл ішінде қайталап жасалған әрекеттер –

он айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға не бес тәулікке дейінгі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға әкеп соғады.

3. Осы баптың бірінші бөлігінде көзделген, шетелдік не азаматтығы жоқ адам жасаған әрекеттер –

бес айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға не бес тәулікке дейін­гі мерзімге әкімшілік қамаққа алуға не Қазақстан Республикасының шегінен әкімшілік жолмен шығарып жіберуге әкеп соғады.

505-бап. Қалалар мен елдi мекендердiң аумақтарын абаттандыру қағи­да­ларын бұзу, сондай-ақ қалалар мен елді мекендер инфрақұ­рылымы объек­ті­лерін бұзу, жасыл екпелерін жою және бүлдіру

1. Қалалар мен елдi мекендердiң аумақтарын абаттандыру қағидаларын бұзу, сондай-ақ қалалар мен елді мекендер инфрақұрылымы объектілерін бұзу, жасыл екпелерін жою және бүлдіру –

ескерту жасауға немесе жеке тұлғаларға – жиырма, шағын кәсiпкерлiк су­бъек­тi­лерiне немесе коммерциялық емес ұйымдарға – отыз, орта кәсіп­керлік су­бъек­тілеріне – қырық, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне бір жүз айлық есептік көр­сеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

2. Осы баптың бiрiншi бөлiгiнде көзделген, әкiмшiлiк жаза қолда­ныл­ғаннан кейiн бiр жыл iшiнде қайталап жасалған әрекеттер –

жеке тұлғаларға – отыз, шағын кәсiпкерлiк субъектiлерiне немесе ком­мер­ция­лық емес ұйымдарға – қырық, орта кәсіпкерлік субъектілеріне – елу, ірі кәсіпкерлік субъектілеріне үш жүз айлық есептік көрсеткіш мөлшерінде айыппұл салуға әкеп соғады.

1. [1]      Стандартты операциялық рәсімдердің (СОР) тізбесі // Учаскелік полиция инспекторларының жұмысына арналған нұсқаулық. — Нұр-Сұлтан, 2020. Б. 5-8.
2. [2]      «Құқық бұзушылықтардың профилактикасы туралы» 2010 жылғы 29 сәуірдегі № 271-IV Қазақстан Республикасының Заңы (06.10.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/document/
3. [3]      «Құқық бұзушылықтардың профилактикасы туралы» Қазақстан Республи­касының 2010 жылғы 29 сәуірдегі № 271-IV Заңының 25-бабы (06.10.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/document/
4. [4]      «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» 2009 жылғы 4 желтоқсандағы № 214-IV Қазақстан Республикасы Заңының 20-бабы (07.07.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен // https://online.zakon.kz/document/
5. [5]      «Құқық бұзушылықтардың профилактикасы туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 29 сәуірдегі № 271-IV Заңының 26-бабы (06.10.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/document/
6. [6]      «Құқық бұзушылықтардың профилактикасы туралы» Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 29 сәуірдегі № 271-IV Заңының 27-бабы (06.10.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/document/
7. [7]      «Құқық бұзушылықтардың профилактикасы туралы» 2010 жылғы 29 сәуірдегі № 271-IV Қазақстан Республикасы Заңының 28-бабының 1-бөлігі (06.10.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/document/
8. [8]      «Құқық бұзушылықтардың профилактикасы туралы» 2010 жылғы 29 сәуірдегі № 271-IV Қазақстан Республикасы Заңының 28-бабының 2-бөлігі (06.10.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/document/
9. [9]      Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 5 шілдедегі № 235-V әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі (07.07.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен // https://online.zakon.kz/
10. [10]     «Құқық бұзушылықтардың профилактикасы туралы» 2010 жылғы 29 сәуірдегі № 271-IV Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабының 1-бөлігі (06.10.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/document/
11. [11]     Дюсенова А. Принятие мер в ситуации бытового насилия. — Актобе, 2009. Б. 24.
12. [12]     «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» 2009 жылғы 4 желтоқсандағы № 214-IV Қазақстан Республикасы Заңының 20-бабы (07.07.2020 ж. жағдай бойынша өзгерістермен және толықтырулармен // https://online.zakon.kz/document/
13. [13]     Кодекс 441-1-баппен толықтырылды-ҚР 07.07.20 ж. № 361-VI Заңымен.