Мир закона

ҒТАМА 10.21.63

ӘОЖ 342.743:336.22

Казиев Т. И. — М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің құ­қықтық пәндер кафедрасының оқытушысы (Қазақстан Республикасы, Орал қ.);

Усенко М. С. — М. Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан университетінің құқықтық пәндер кафедрасының оқытушысы, бизнес және баскару магистрі. (Қазақстан Республикасы, Орал қ.)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТАРЫНЫҢ ТӨЛЕМ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН ҚАЛПЫНА КЕЛТІРУ ЖӘНЕ БАНКРОТТЫҚ МӘСЕЛЕЛЕРІ БОЙЫНША «САЛЫҚ ЖӘНЕ БЮДЖЕТКЕ ТӨЛЕНЕТІН БАСҚА ДА МІНДЕТТІ ТӨЛЕМДЕР ТУРАЛЫ» ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ КОДЕКСІНЕ (САЛЫҚ КОДЕКСІ) ӨЗГЕРІСТЕР МЕН ТОЛЫҚТЫРУЛАР ЕНГІЗУ ТУРАЛЫ» ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢЫНЫҢ ЖОБАСЫНА КЕЙБІР ҰСЫНЫСТАР

Түйін. Мақалада еліміздің қолданыстағы заңнамасын, банкроттық және төлем қабілеттілігін қалпына келтіру саласындағы қолда бар жарияланымдар мен әде­биет­терді зерделеу негізінде Қазақстан Республикасында банкроттық және төлем қабілеттілігін қалпына келтіру институтын құқықтық реттеудің өзекті мәселелері қаралды.

Зерттеу объектісі Қазақстан Республикасының «Оңалту және банкроттық ту­ра­лы» Заңды, Жоғарғы Соттың 2015 жылғы 2 қазандағы №5 «Оңалту және банк­роттық туралы заңнаманы қолдану практикасы туралы» нормативтік қаулысын, төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және азаматтардың банкроттығы мәселелері бойынша Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар енгізуді көздейтін заң жобасын ескере отырып, банкроттық және төлем қабілеттілігін қалпына келтіру саласындағы заңгер-ғалымдардың ұстанымдары болып табылады.

Салыстырмалы-құқықтық талдау негізінде ғылыми мақалада Қазақстан Рес­пуб­ликасында азаматтардың төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банк­рот­тық рәсімдерін енгізуге қатысты мәселелер қаралды.

Жүргізілген талдау қорытындылары бойынша Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі әзірлеген «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы «Қазақстан Республикасының кодексіне (Салық кодексі) Қа­зақ­стан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банк­роттық мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасына ұсыныстар енгізілді.

Түйінді сөздер: банкроттық; төлем қабілеттілігі; қалпына келтіру; салық; заңнама; банкроттық рәсімі; берешек; қайта құрылымдау; жеке тұлға.

Казиев Т. И. — преподаватель кафедры правовых дисциплин Западно-Казахстанского университета им. М. Утемисова (Республика Казахстан, г. Уральск);

Усенко М. С. — преподаватель кафедры правовых дисциплин Западно-Казахстанского университета им. М. Утемисова, магистр бизнеса и управления (Республика Казахстан, г. Уральск)

НЕКОТОРЫЕ ПРЕДЛОЖЕНИЯ В ПРОЕКТ ЗАКОНА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН «О ВНЕСЕНИИ ИЗМЕНЕНИЙ И ДОПОЛНЕНИЙ В КОДЕКС РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН «О НАЛОГАХ И ДРУГИХ ОБЯЗАТЕЛЬНЫХ ПЛАТЕЖАХ В БЮДЖЕТ (НАЛОГОВЫЙ КОДЕКС)» ПО ВОПРОСАМ ВОССТАНОВЛЕНИЯ ПЛАТЕЖЕСПОСОБНОСТИ И БАНКРОТСТВА ГРАЖДАН РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН»

Аннотация. В статье рассмотрены актуальные вопросы правового регулиро­ва­ния института банкротства и восстановления платежеспособности в Республике Казахстан на основе изучения действующего законодательства страны, имею­щих­ся публикаций и литературы в области банкротства и восстановления платеже­спо­собности.

Объектом изучения являются позиции учёных-юристов в области банкротства и восстановления платежеспособности с учётом Закона «О реабилитации и банк­ротстве», нормативного постановления Верховного суда от 2 октября 2015 года № 5 «О практике применения законодательства о реабилитации и банкротстве», про­екта Закона, предусматривающего внесение изменений и дополнений в Нало­говый кодекс по вопросам восстановления платежеспособности и банкротства граждан.

На основе сравнительно-правового анализа в научной статье рассмотрены во­просы, касающиеся внедрения в Республике Казахстан процедуры восстановления платежеспособности и банкротства граждан.

По итогам проведённого анализа внесены предложения в проект Закона «О внесении изменений и дополнений в Кодекс Республики Казахстан «О налогах и дру­гих обязательных платежах в бюджет (Налоговый кодекс)» по вопросам вос­становления платежеспособности и банкротства граждан Республики Казахстан», разработанного Министерством финансов Республики Казахстан.

Ключевые слова: банкротство; платежеспособность; восстановление; налог; законодательство; процедура банкротства; задолженность; реструк­туризация; физическое лицо.

Kaziyev T. I. — lecturer of the department of legal disciplines of the West Kazakhstan University named after M. Utemisov (Republic of Kazakhstan, Uralsk);

Ussenko M. S. — lecturer of the department of legal disciplines of the West Kazakhstan University named after M. Utemisov, master of business and management (Republic of Kazakhstan, Uralsk)

SOME PROPOSALS TO THE DRAFT LAW OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN «ON AMENDMENTS AND ADDITIONS TO THE CODE OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN «ON TAXES AND OTHER MANDATORY PAYMENTS TO THE BUDGET (TAX CODE)» ON THE RESTORATION OF SOLVENCY AND BANKRUPTCY OF CITIZENS OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN»

Annotation The article deals with topical issues of legal regulation of the institution of bankruptcy and restoration of solvency in the Republic of Kazakhstan based on the study of the current legislation of the country, available publications and literature in the field of bankruptcy and restoration of solvency.

The object of study is the positions of legal scholars in the field of bankruptcy and restoration of solvency, taking into account the Law “On rehabilitation and bankruptcy”, the regulatory decree of the Supreme court of October 2, 2015 No. 5 “On the practice of applying legislation on rehabilitation and bankruptcy”, the draft Law providing for amendments and additions to the Tax code on the restoration of solvency and bankruptcy of citizens.

Based on a comparative legal analysis, the scientific article discusses issues related to the introduction of the procedure for restoring solvency and bankruptcy of citizens in the Republic of Kazakhstan.

Based on the results of the analysis, proposals were made to the draft Law “On amendments and additions to the code of the Republic of Kazakhstan “On Taxes and other mandatory payments to the Budget (Tax code)” on the restoration of solvency and bankruptcy of citizens of the Republic of Kazakhstan”, developed by the Ministry of finance of the Republic of Kazakhstan.

Keywords: bankruptcy; solvency; recovery; tax; legislation; bankruptcy procedure; debt; restructuring; individual.

 

Кіріспе. Қазақстан Республикасының банкроттық туралы заңнамасының та­ри­хы 1992 жылдан бастап есептеледі, сол кезде кәсіпорынның төлем қабілет­сіз­ді­гінің жай-күйіне байланысты іс-шараларды реттейтін заң алғаш рет қабылданған.

Кейінірек, зерделеніп отырған институттың дамуына байланысты, Қазақстан­да­ғы кәсіпорындарды таратуға және оңалтуға байланысты рәсімдерді реттейтін үш заң қабылданды, олардың әрқайсысы алдыңғысының күшін жойды. Заңдарға он­даған өзгерістер мен толықтырулар енгізілді.

«Оңалту және банкроттық туралы» Қазақстан Республикасының Заңының соң­ғы редакциясы 2014 жылғы 7 наурызда қабылданданған болатын.

Жоғарыда атап көрсетілген Қазақстан Республикасының заңын дұрыс қолда­нуын қамтамасыз ету үшін, оны қолдану практикасы Қазақстан Республикасы Жо­ғарғы Сотының 2015 жылғы 2 қазандағы №5 қаулысымен регламенттелген, сон­дай-ақ оған Қазақстан Республикасының Парламенті қабылдаған өзгерістер мен толықтырулар енгізілген[I].

Банкроттық туралы соңғы заңның түбегейлі айырмашылықтары процедура­лар­дың назарын кәсіпорынды таратудан қарызды қайта құрылымдау немесе кәсіп­орынды оңалту арқылы кәсіпорынның қарызын реттеу жөніндегі іс-шараларға ауыс­тыру болды.

Кәсіпорынның банкроттық рәсімі кәсіпорынның берешектерін реттеудің түп­кілікті актісі болып табылады[1].

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасының талаптарына сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттығы тәртібін регламенттейтін тиісті нормалар, сон­дай-ақ жеке тұлғаның төлем қабілетсіздігі кезінде туындайтын құқықтық қаты­нас­тарды реттейтін нормалар көзделмеген.

«Оңалту және банкроттық туралы» Қазақстан Республикасының Заңына сәй­кес, бұл рәсім келесі істерге қолданылады:

• қазыналық кәсіпорындар мен мекемелерден;
• жинақтаушы зейнетақы қорларынан;
• банктерден;
• жарғылық капиталына мемлекет қатысатын банктерден;
• сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдардан;
• басқа, дара кәсіпкерлер мен заңды тұлғалардың берешегін қайта құры­лым­дау, оңалту және банкроттық, сондай-ақ банкроттық рәсімін қозғамай оларды тара­ту туралы.

Берешекті қайта құрылымдау, оңалту, дара кәсіпкерлер мен заңды тұлға­лар­дың банкроттығы, сондай-ақ оларды банкроттық рәсімін қозғамай тарату туралы істерді сот жоғарыда көрсетілген заңда белгіленген ерекшеліктермен азаматтық сот ісін жүргізудің жалпы қағидалары бойынша қарайды[II].

2022 жылғы 5 қаңтарда елдегі әлеуметтік-экономикалық ахуал мәселелері жөн­ін­дегі кеңесте Қазақстан Республикасының Президенті Қ. К. Тоқаев жеке тұлғалардың банкроттығы туралы заңды әзірлеуге кірісуді тапсырды.

Мақсаты. Зерттеудің мақсаты «Салық және бюджетке төленетін басқа да мін­детті төлемдер туралы» Қазақстан Республикасының кодексіне (Салық кодексі) өз­герістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жо­ба­сына ұсыныстар әзірлеу болып табылады.

Міндет қою. Мақаланың тақырыбын зерттеу үшін келесі міндеттер қойы­ла­ды:

• Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына кел­ті­ру және банкроттығы мәселелері бойынша Салық кодексіне өзгерістер мен толық­ты­рулар енгізуін қарастыратын Қазақстан Республикасы Заңының жобасына тал­дау жасау;
• жеке тұлғалардың банкроттығы және азаматтардың төлем қабілеттілігін қал­пына келтіру мәселелері бойынша халықаралық тәжірибеге жалпы сипаттама беру;
• талданып отырған заң жобасы идеяларының құқық теориясының жалпы қа­былданған тәсілдерімен арақатынасын зерттеу.

Əдістер мен материалдар. Зерттеу барысында құқықтық, логикалық, құры­лым­дық, салыстырмалы құқықтық, сонымен қатар заңнамалық және құқықтық актілерінің нормаларын ашып түсіндірудің əдістері қолданылды.

Мақалада Қазақстанның жəне өзгеде елдердің қолданыстағы заңнамасы, «Оңал­ту және банкроттық туралы» Қазақстан Республикасының Заңы, «Оңалту және банкроттық туралы заңнаманы қолдану практикасы туралы» Қазақстан Рес­публикасы Жоғарғы Сотының нормативтік қаулысы, «Оңалту және банкроттық туралы «Қазақстан Республикасының Кодексіне өзгерістер мен толықтырулар ен­гізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы «Қазақстан Республикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттығы мәсе­ле­лері бойынша «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі) ережелері талданған.

Талқылау. Жеке тұлғалардың банкроттығы тетігін әзірлеу жеке тұлғалардың банктердегі және микроқаржы ұйымдарындағы, оның ішінде коллекторлардан өн­діріп алуға берілген кредиттері бойынша проблемалық берешекті реттеу жөнінде шаралар қабылдауды көздейді.

Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігі Салық кодексіне өзгерістер мен толықтырулар көздейтін заң жобасын әзірлеген.

Тұтастай алғанда, заң жобасының өзі «Қазақстан Республикасы азамат­та­ры­ның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттығы туралы» заң жоба­сына ілеспе болып табылады және оны іске асыру үшін әзірленді.

Өз құрылымы бойынша талданатын заң жобасы өзінің тұжырымдамасында көзделген нормалардың жобаларын қамтиды.

Тұжырымдамаға сәйкес келмейтін өзге ережелер жоқ және Заң жобасында бе­кі­тілген тұжырымдамаға сәйкес нормалар, өзгерістер мен толықтырулар көз­дел­ген.

Заң жобасында Салық кодексінің мынадай сипаттағы 30, 117 және 616-бапта­рына түзетулер енгізу көзделген:

• қаржы басқарушыларына салықтық құпияны құрайтын азаматтың мүлкі (активтері) және міндеттемелері туралы мәліметтерді алу құқығын беру;
• Қазақстан Республикасы азаматының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру, соттан тыс немесе сот банкроттығы рәсімдерін қолдану кезінде өсімпұл есептеуді тоқтата тұру және қайта бастау;
• борышкер-жеке тұлғаның, сондай-ақ қаржы басқарушысының соттарында мемлекеттік баж төлеуден босату.

Заң жобасы мәтінінің мазмұны мен жазылу стиліне қойылатын талаптар, негі­зі­нен, «Құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабының талаптарына сәйкес келеді.

Сонымен қатар, талданып жатқан Қазақстан Республикасы Заңы жобасының жоғары деңгейдегі нормативтік құқықтық актілерге және өзге де заңнамалық актілерге сәйкестігіне жүргізілген талдау онда толық ашылмаған терминдер бар екенін көрсетті.

Мәселен, «Құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабының 3-тармағына сәйкес заңның мәтіні және әдеби тіл нормалары, оның тер­минологиясы және заң техникасы сақтала отырып жазылады.

Оның ережелері барынша қысқа болуға, нақты және әртүрлі түсіндіруге жат­пайтын мағынаны қамтуға тиіс.

Нормативтік құқықтық актінің мәтінінде мағыналық және құқықтық жүкте­месі жоқ декларативтік сипаттағы ережелер қамтылмауы тиіс[III].

Атап айтқанда, жоғарыда көрсетілген заң жобасының 616-бабы 26-2 және 26-3 тармақшаларының жобаларында «азаматтар» деген термині оның толық емес вариациясында негізсіз қолданылады деп пайымдаймыз.

Сондықтан, Қазақстан Республикасы Заң жобасының Қазақстан Респуб­ли­ка­сы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге және банкроттыққа ба­ғытталғанын ескере отырып, «азаматтар» терминінің орнына «Қазақстан Рес­пуб­ликасы азаматтарының» деген сөздерді қолдану қажет деп санаймыз.

Осы ғылыми мақаланың тақырыбы бойынша талқылауды жалғастыра отырып заң техникасынан санды көрсеткіштерге және әрі қарай ғылыми бағытына көше отырып статистиканың деректерін зерделеу нәтижелеріне сүйенетін болсақ, онда несиелік бюроның мәліметтеріне сәйкес, бүгінде 1 миллионнан астам азамат не­сиені өтеу мерзімін бұзуға жол берген. Бірқатар азаматтардың коммуналдық тө­лем­дер бойынша (20,5 миллиард теңгеге 2,9 миллион адам), салықтар бойынша (20,0 миллиард теңгеге 791,1 мың адам) берешегі бар, сондай-ақ борышкерде мү­лік­тің болмауына байланысты қайтарылған 4 миллиард теңге сомасына 142 мың атқарушылық құжат бар[IV].

Сонымен қатар, ғылыми зерттеу шегінде Қазақстан Республикасы азамат­та­ры­ның төлем қабілеттілігін қалпына келтіруді заңнамалық реттеу бойынша ша­ралар қабылдануы жөнінде өзекті халықаралық тәжірибесі талқыланды.

Шетел мемлекеттерінің заңнамасында жеке тұлғалардың банкроттығының екі моделі қарастырылады: ағылшын-американдық және континенталды.

Біріншісі міндеттемелерден автоматты түрде босатумен сипатталады және борышкер үшін тиімдірек.

Екіншісі несие берушілердің максималды қанағаттануын қамтамасыз етеді және төлем жоспарын ұстанатын немесе қарызды ішінара жабатын адал борыш­керлер үшін ғана тартымды[2].

Кейбір елдер өз заңнамасында барлық модельдерді бір уақытта біріктіреді.

Жеке тұлғалардың банкроттық терминологиясы тұрғысынан шет елдердің заңнамасында әртүрлі анықтамалар мен тәсілдер қолданылады.

АҚШ-тың құқықтық саласында банкроттық (bankruptcy, insolvency, financial distress) жеке және заңды тұлғалардың дәрменсіздігін білдіреді.

Бұл елде бұл заң күрделі құрылымға ие. Борышкердің кірісіне байланысты бап таңдалады. Жеке тұлғалар үшін әдетте АҚШ банкроттық Кодексінің 7-ші (тарату немесе тікелей банкроттық) және 13-ші (қайта құру) тараулары қолданылады[3].

Францияда «жеке тұлғалардың банкроттығы» термині cessation des paiements болып табылады, бұл сөзбе-сөз төлемдерді тоқтатуды білдіреді және төленетін қарыздарды өтеу үшін бос ақшасы жоқ борышкердің жағдайы ретінде түсініледі.

Германия заңнамасында «банкроттық» ұғымы қасақана қылмысты тек дәр­мен­сіздіктің қылмыстық-құқықтық нысаны аясында сипаттау үшін қолданылады. Осы уақытта несие берушілер алдындағы міндеттемелерін орындай алмайтын бо­рышкерге қатысты «дәрменсіздік» термині қолданылады.

Босатылуға жатпайтын борыштарға заң ережелерін елемеуге байланысты не­ме­се өрескел немқұрайлылық негізінде зұлым ниетпен жасалған қоғамдық тәртіп­тің барлық бұзушылықтары үшін ақы төлеуге қойылатын талаптар жатады[4].

Ресей Федерациясында жеке тұлғаларды банкроттау рәсімі 2015 жылы пайда болды. Ресей заңнамасына сәйкес, оны кез келген азамат бастай алады, оның ұйым­дар мен жеке тұлғалар алдындағы жалпы қарызы 500 мың рубльден асады, ал мер­зімі үш айға жетті.

Жеке тұлға, егер оның міндеттемелерді орындауға кедергі келтіретін жағ­дай­ла­ры болса, өзін банкрот деп жариялай алады. Мысалы, жұмыстан босату, ауыр ауру, мүлікке зиян келтіру және т.б.

Ресейде банкроттықты рәсімдеудің екі әдісі бар: сот арқылы және соттан тыс тәртіпте.

Сот арқылы борышкер мемлекеттік баж салығын 300 рубль және қаржы мен­еджеріне оның жұмысы үшін 25 мың рубль төлеуі керек⁸.

Канадада өзін банкрот деп жариялау үшін азаматтың несие берушілер алдын­да кемінде 1000 доллар қарызы болуы керек және өз міндеттемелерін орындай ал­мауы керек.

Канададағы банкроттық тұжырымдамасы жеке тұлға өзіне тиесілі барлық нәр­сені өзінің қамтамасыз етілмеген қарыздарын жою үшін банкроттық туралы іс басқарушысына береді.

Жеке тұлғалардың төлем қабілетсіздігі туралы жаңа еуропалық заңдардың бірі — Литва. Литва оны 2013 жылы енгізді.

Литва Заңы банкроттықты және берешекті жеке рәсімдер ретінде қайта құры­лым­дауды қарастырмайды. Литва заңы, ең алдымен, сот мақұлдаған жоспарды орындау арқылы жеке тұлғаның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру мақсатын көздейді және бұл процедура заңды тұлғаның қарызын қайта құрылымдауды еске түсіреді.

Борышкерге кейінге қалдыру беріледі, мүлікті ішінара жою арқылы орын­далатын міндеттемелер қысқартылады. Борышкердің жоспарды соттың қарауына бермеуі немесе соттың жоспарды бекітуден бас тартуы банкроттық іс жүргізуді тоқтатуға әкеп соғады[5].

Жоғарыда көрсетілген халықаралық тәжірибесімен қатар, ғылыми зерттеу барысында халықаралық ұйымдарының сараптамалық көрсеткіштеріне назар ауда­ру мақсатқа лайықты деп санаймыз.

Сөйтіп, Дүниежүзілік банк жыл сайын елдердің инвестициялық тартымды­лы­ғына бағалау жүргізеді, оның критерийлерінің бірі – елдегі банкроттық рәсімінің жай-күйі. Банкроттық рәсімінің тиімділігі бойынша жетекші орынды Жапония алады. Ондағы несие берушілер әр доллардан 92,1 цент қайтарады, ал рәсім орташа есеппен 7 айға созылады.

Қазақстанда көрсеткіштер Жапонияға қарағанда төмен, бірақ Тәуелсіз Мемле­кет­тер Достастығының көптеген елдерімен салыстырғанда айтарлықтай жоғары және банкроттықтың орташа ұзақтығы 1,5 жылды құрайды, ал кредиторлар әр доллардан 38,9 цент алады. Осы көрсеткіштерді ескере отырып, Қазақстан банк­рот­тық тиімділігі өлшемі бойынша 190 елдің ішінде 37-ші орында тұр. Салыстыру үшін Ресей — 55, Беларусь — 72, Қырғызстан — 82, Өзбекстан — 91 орын. Бұл сан­дар Қазақстандағы банкроттық рәсімінің жеткілікті дәрежеде жетілген ин­сти­тут екенін айғақтайды[6].

Банкроттық мәселелеріне арналған ғылыми және аналитикалық жарияла­ным­дардың басым көпшілігінде шаруашылық жүргізуші субъектілермен — заңды және жеке тұлғалармен байланысты аспектілер зерттеушілердің назарында.

Мысалы, тиісті құбылыстың мәнін анықтау тәсілдерін сыни тұрғыдан түсіну негізінде В. Капустин банкроттықты оны басқарудың теріс нәтижелеріне байла­нысты және төлем қабілеттілігін қалпына келтіру мүмкіндігін болдырмайтын, белгіленген тәртіппен заңды түрде танылған кәсіпкерлік субъектінің қаржылық жағдайы ретінде түсіндіруді ұсынады[7].

В. Капустин шаруашылық жүргізуші субъектілер болып табылмайтын жеке тұлғаларды және жеке тұлғалардың-кәсіпкерлердің кәсіпкерлік қызметпен байла­нысты емес операциялар нәтижесінде туындаған үмітсіз берешегін нормативтік-құқықтық реттеудің қолданылу аясынан алып тастайды. Әзірлеуші орган ұсынған тәсіл тұтастай алғанда В. Капустин сипаттаған тәсілге сәйкес келеді, соңғысы төлем қабілеттілігін қалпына келтіру мүмкіндігін жоққа шығарады. Ал әзірлеуші орган ұсынған тәсіл белгілі бір шарттарды орындау кезінде азаматтардың төлем қабілеттілігін қалпына келтіруді қарастырады⁷.

Әзірлеуші органның таңдалған тәсілі неғұрлым сындарлы және тиімді деп есептеген жөн, өйткені төлем қабілеттілігін қалпына келтіру рәсімнің өте маңызды бөлігі болып табылады, ол қаржы институттары мен өзге де кредиторлар үшін азаматтардың банкроттығы кезінде шығын алу тәуекелімен байланысты мән-жайлар құруды көздемейді.

И. Троц та осындай көзқарастарды ұстанады, оның пікірін ғылыми жұмыста Т. А. Жадан, О. В. Мелень және Н. В. Якименко-Терещенко банкроттықтың сырт­қы себептерін экономикалық, саяси, демографиялық және табиғи факторлар топ­та­рына бөлу; сыртқы себептердің ішінде өндіріспен, басқарумен, жоспарлаумен, ұйымдастырумен байланысты факторларды бөліп көрсету және бақылау[8].

Бұл зерттеуде сыртқы себептердің арасында әлеуметтік факторлар ескеріл­ме­ген, ал ішкі себептер, осы автордың көзқарасы бойынша, басқару функцияларын тиімсіз орындау және тиісті өндірістік кемшіліктер аясында, бұл кәсіпкер емес жеке тұлғалардың банкроттығы проблемаларымен байланысты.

Бұл тәсіл басқару функцияларын тиімсіз орындау тұрғысынан әзірлеуші ор­ганның идеяларымен де байланысты. Тиімді басқару үшін әзірлеуші орган қаржы менеджерінің функциясын және оның азаматтардың төлем қабілеттілігін қалпына келтіруге бағытталған өкілеттіктерін енгізеді.

О. Завидивскаяның тұтынушылық-жеке тұлғалар тұрғысынан банктік тұрғын үй ипотекалық несиелендіруді талдауға арналған мақаласында қарыз қаражатын тарту туралы шешім қабылдаудағы достар мен туыстардың пікірлері мен ком­мер­циялық банктердің тарифтік саясатының шешуші рөлі көрсетілген[9].

Бұл жағдай қарыз міндеттемелерінің пайда болу фактісіне әсер ететін сыртқы фактор деп санаймыз, бірақ төлем қабілетсіздігі себептерінің пайда болуына емес, оған жұмысынан немесе басқа табыс көзінен айырылу, ауру және т. б. факторлар жатады.

М. В. Телюкина төлем қабілетсіздігі критерийіне екі көзқарасты анықтайды, оның пікірінше, ол мүлдем қарама-қайшы болып саналады және төлем қабілет­сіз­дігі критерийін немесе төлем қабілетсіздігі критерийін заңнамалық түрде мой­ын­дауда көрінеді[10].

Сонымен бірге, С. А. Карелина мен И. В. Фролов құқық қолдану тәжірибесін­де туындауы мүмкін қиындықтарды азаматтың төлем қабілетсіздігі мен азаматтың төлем қабілетсіздігі өлшемдерінің арақатынасымен атап өтеді, өйткені «азаматтың дәрменсіздігінің құқықтық құрылымын, банкроттық белгілерінің бірі ретінде, жағ­дайға байланысты әр түрлі қолдану керек»[11].

Осылайша, азаматтың төлем қабілетсіздігін алып тастаудың құқықтық құ­ры­лымы, оған сәйкес, егер борышкер жақын арада берешекті өтей алады, креди­тор­лармен есеп айырыса алады және міндетті төлемдерді төлеу жөніндегі міндетін орын­дай алады деп болжауға негіз болса (орындау мерзімі келді), мұндай борыш­кер банкрот деп таныла алмайды.

М. В. Телюкина, С. А. Карелина және И. В. Фроловтың сипатталған тәсілде­рін әзірлеуші органның идеяларымен салыстыра отырып, олардың сәйкес келуі және төлемге қабілетсіз азамат үшін де, кредиторлар үшін де ең аз шығындармен жағдайды шешуге жағдай жасау ниеті туралы қорытынды жасауға болады¹¹.

Сонымен қатар, біз құқықтық әдебиеттерде төлем қабілетсіздігінің айқын (ашық) және жасырын сипатын анықтайтын көзқарас қалыптасқандығына жеке тоқталу қажет деп санаймыз.

О. А. Москалева бұл айырмашылықтарға назар аударды, ол борышкер өз мін­дет­темелерін тек жаңа ақша түсімдері арқылы (мысалы, жаңа қарыздар, аванстар немесе сыртқы қаржылық көмек арқылы) орындаған кезде жасырын төлем қабілет­сіздігі пайда болады, осылайша тек әл-ауқат Елесі сақталады. Алайда, мұндай тү­сім­дер тоқтаған немесе кешіктірілген кезде төлем қабілетсіздігі ашық болады¹¹.

Төлем қабілетсіздігінің жоғарыда көрсетілген айқын және жасырын сипаты Қазақстан Республикасының азаматтары үшін де тән.

Алайда, әзірлеуші орган бұл тәсілді зерттемеді және пысықтамады, дегенмен, біздің ойымызша, ол мұқият назар аударуға лайық, өйткені төлем қабілетсіздігінің жасырын сипатын дамыту кезінде азаматтар үшін қолайсыз жағдайлар қалып­та­са­ды, бұл болашақта азаматтың төлем қабілеттілігіне қатысты жағдайды ушықтыруы мүмкін.

Жаңа қарыздар есебінен борыштық міндеттерді орындау, сайып келгенде, аза­маттың төлем қабілетсіздігіне және кейіннен банкроттыққа әкелуі мүмкін.

Қорытынды. Банкроттық процестерін реттеу тәжірибесін талдау негізінде келесі қорытынды жасауға болады:

1. Төлем қабілетсіздігі туралы қазіргі заманғы заңнама мемлекеттің экономи­ка­лық стратегиясының маңызды элементі болып табылады. Қолданыстағы мо­дель­дердің басты айырмашылығы-банкроттық туралы заңнаманың нақты макроэко­но­ми­калық мақсаттары қандай және осы мақсаттарға жету үшін қандай механизмдер қолданылады.
2. Заңнаманы әзірлеу және жетілдіру кезінде жұмыс істеп тұрған кәсіп­орын­дарды сақтау үшін ең жоғары жағдайлар жасау мен кредиторлардың құқықтарына қысым жасау дәрежесі арасында ақылға қонымды теңгерім табылуға тиіс.

Жеке тұлғаның банкроттық институты көптеген елдердің нарықтық эконо­ми­касының институционалдық жүйесінің дәстүрлі элементі болып табылады.

Салық кодексінде борышкердің банкроттық рәсімінде өтем алмаған креди­тор­лар үшін жеңілдіктер көзделген. Банкроттық рәсімі аяқталғаннан кейін кредитор талаптардың төленбеген бөлігін корпоративтік табыс салығын есептеу мақсатында шегерімге жатқызуға және қосылған құн салығы бойынша салық салынатын айна­лымға түзету жүргізуге құқылы¹⁰.

Әзірленіп жатқан «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлем­дер туралы (Салық кодексі)» Қазақстан Республикасының Кодексіне Қазақстан Рес­публикасы азаматтарының төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банк­рот­тығы мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» Қазақстан Республикасы Заңының жобасы шеңберінде Қазақстан Республикасының Қаржы министрлігіне ескі қарыздар және сол арқылы азаматтардың кредиторлар алдын­да­ғы қарызының өсуіне ықпал ететін жағдайларды жою мақсатында жаңа қарыз­дар алу мүмкіндігін болдырмайтын тетіктерді пысықтау және заң жобасына тиісті нормаларды енгізу ұсынылады.

Осы аспектіде заң жобасы О. А. Москалеваның ескі қарыздарды өтеу үшін жаңа қарыздар алу мүмкіндігін болдырмау тұрғысынан ғылыми көзқарасына қа­тысты қосымша пысықтауды талап етеді.

Бұдан әрі, әзірлеуші орган «Салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы (Салық кодексі)» Қазақстан Республикасы кодексінің 616-бабын мынадай мазмұндағы 26-2 және 26-3 тармақшалармен толықтыруын ұсынады:

«26-2) қаржы басқарушылары — Қазақстан Республикасының төлем қабі­лет­тілігін қалпына келтіру және азаматтардың банкроттығы туралы заң­на­масында көзделген өз өкілеттіктері шегінде төлем қабілеттілігін қалпына кел­ті­ру немесе сот банкроттығы рәсімдері мүддесінде талап қоюлар берген кезде;

26-3) талапкерлер (борышкерлер) – Қазақстан Республикасының төлем қа­бі­лет­тілігін қалпына келтіру және азаматтардың банкроттығы туралы заңна­ма­сында көзделген төлем қабілеттілігін қалпына келтіру немесе сот банкроттығы рәсімдерін қолдану туралы талап қоюлар бойынша;».

Бұл ұстаным тұтастай алғанда «Құқықтық актілер туралы» 2016 жылғы 6 сәуір­дегі №480-V ҚРЗ Қазақстан Республикасы Заңының 24-бабының 3-тармағына қайшы келмейді.

Сонымен бірге, заң нормаларының күші қолданылатын адамдар тобы нақты­лан­бағанын атап өту қажет. «Азаматтарға» деген сөзді «Қазақстан Респуб­лика­сының азаматтарына» деген сөздермен ауыстырып және мынадай редакцияда жазуды ұсынамыз:

«26-2) қаржы басқарушылары — Қазақстан Республикасының төлем қабі­лет­тілігін қалпына келтіру және Қазақстан Республикасы азаматтарының банк­роттығы туралы заңнамасында көзделген өз өкілеттіктері шегінде төлем қабілеттілігін қалпына келтіру немесе сот банкроттығы рәсімдері мүддесінде талап қоюлар берген кезде;

26-3) талапкерлер (борышкерлер) — Қазақстан Республикасы азаматтары­ның төлем қабілеттілігін қалпына келтіру және банкроттығы туралы Қазақ­стан Республикасының заңнамасында көзделген төлем қабілеттілігін қалпына кел­тіру немесе сот банкроттығы рәсімдерін қолдану туралы талап қоюлар бой­ынша;».

Әдебиеттер тізімі

1. Кекчебаев Е., Сыздыкова Д. Банкротство в Казахстане: закон, причины, признаки, ана­лиз, модели, процедура, реабилитация и ликвидация предприятия, услуги сопро­вож­дения, 21.07.2020 // https://marketingcenter.kz/20/bankrotstvo.html (жүгінген күні: 18.04.2022).
2. Цветкова Г. С. Институт банкротства физических лиц: мировой опыт и российская практика // Российское предпринимательство. — 2016. — Т. 17. — №15. — Б. 1727-1738.
3. US Code, Chapter 7, Section 11 // https://uscode.house.gov/view.xhtml?path=/ prelim@title11/chapter7&edition=prelim (Access data: 21.04.2022).
4. Байменова М. В Казахстане появится закон о банкротстве физлиц: какой опыт у других стран, 17.01.2022 // https://lsm.kz/bankrotstvo-fizlic-info (жүгінген күні:21.04.2022).
5. Афанасьева Е. Г., Бумажкина А. В. Банкротство физических лиц: зарубежный опыт. (Реферативный обзор) // Государство и право. — 2016. — № 24. — Б. 103-111. // https://cyberleninka.ru/article/n/2016-01-024-bankrotstvo-fizicheskih-lits-zarubezhnyy-opyt-referativnyy-obzor (жүгінген күні: 21.04.2022).
6. Тлеулин И. Банкротство в Казахстане: инструмент возврата или списания долгов? // https://forbes.kz/life/observation/bankrotstvo_v_kazahstane_instrument_vozvrata_ili_spisa­niya_dolgov/ (жүгінген күні: 21.04.2022).
7. Капустін В. В. Банкрутство: генезис, сутність і поняття в умовах сьогодення // Порівняльно-аналітичне право. — 2013. — № 3-2. — Б. 165-168.
8. Zhadan T. A., Melen O. V., Yakimenko-Tereshchenko N. V. Bankruptcy of the enterprise: the essence of the concept and the main risk factors of its arising in the hotel and restaurant business // Економіка та управління підприємствами. — 2019. — № 37. — Б. 243-251.
9. Завидівська О. І. Оцінка банківського житлового іпотечного кредитування в Україні з позицій інтересів споживачів // Вісник соціально-економічних досліджень. — 2012. — Ч. 2, Вип. 3 (46). — Б. 159-165.
10. Телюкина М. В. Основы конкурсного права. — М.: Волтерс Клювер, 2004. Б. 305.
11. Карелина С. А., Фролов И. В. Актуальные проблемы законодательного регулирования отношений в сфере банкротства граждан // Предпринимательское право. Приложение к журналу. — 2015. — № 4. — Б. 2-7.

 References

1. Kekchebayev Ye., Syzdykova D. Bankrotstvo v Kazakhstane: zakon, prichiny, priznaki, analiz, modeli, protsedura, reabilitatsiya i likvidatsiya predpriyatiya, uslugi soprovozhdeniya, 21.07.2020 // https://marketingcenter.kz/20/bankrotstvo.html (zhügíngen küní: 18.04.2022).
2. Tsvetkova G. S. Institut bankrotstva fizicheskikh lits: mirovoy opyt i rossiyskaya praktika // Rossiyskoye predprinimatel’stvo. — 2016. — T. 17. — №15. — B. 1727-1738.
3. US Code, Chapter 7, Section 11 // https://uscode.house.gov/view.xhtml?path=/prelim@title11/chapter7&edition=prelim (Access data: 21.04.2022).
4. Baymenova M. V Kazakhstane poyavitsya zakon o bankrotstve fizlits: kakoy opyt u drugikh stran, 17.01.2022 // https://lsm.kz/bankrotstvo-fizlic-info (zhügíngen küní:21.04.2022).
5. Afanas’yeva Ye. G., Bumazhkina A. V. Bankrotstvo fizicheskikh lits: zarubezhnyy opyt. (Referativnyy obzor) // Gosudarstvo i pravo. — 2016. — № 24. — B. 103-111. // https://cyberleninka.ru/article/n/2016-01-024-bankrotstvo-fizicheskih-lits-zarubezhnyy-opyt-referativnyy-obzor (zhügíngen küní: 21.04.2022)
6. Tleulyn Y. Bankrot·stvo v Kazakhstane: ynstrument vozvrata yly spysanyya dolhov? // https://forbes.kz/life/observation/bankrotstvo_v_kazahstane_instrument_vozvrata_ili_spisa¬niya_dolgov/ (zhühinhen küni: 21.04.2022).
7. Kapustin V. V. Bankrut·stvo: henezys, sutnistʹ i ponyattya v umovakh sʹohodennya // Porivnyalʹno-analitychne pravo. — 2013. — № 3-2. — B. 165-168.
8. Zhadan T.A., Melen O. V., Yakimenko-Tereshchenko N. V. Bankruptcy of the enterprise: the essence of the concept and the main risk factors of its arising in the hotel and restaurant business // Ekonomika ta upravlinnya pidpryyemstvamy. — 2019. — № 37. — B. 243-251.
9. Zavydivsʹka O. I. Otsinka bankivsʹkoho zhytlovoho ipotechnoho kredytuvannya v Ukrayini z pozytsiy interesiv spozhyvachiv // Visnyk sotsialʹno-ekonomichnykh doslidzhenʹ. — 2012. — CH. 2, Vyp. 3 (46). — B. 159-165.
10. Telyukyna M. V. Osnovy konkursnoho prava. — M.: Volters Klyuver, 2004. B. 305.
11. Karelyna S. A., Frolov Y. V. Aktualʹnye problemy zakonodatelʹnoho rehulyrovanyya otnoshenyy v sfere bankrot·stva hrazhdan // Predprynymatelʹskoe pravo. Prylozhenye k zhurnalu. — 2015. — № 4. — B. 2-7.