Мир закона

Жармаганбетова К. Т. — Баишев Университетінің «Құқық және жалпы білім беру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы, заң ғылымдарының магистрі

Жармаганбетова К. Т. — старший преподаватель кафедры «Права и общеобразовательных дисциплин» Баишев Университет, магистр юридических наук

Zharmaganbetova K. T. — senior lecturer of the Department of «Law and general education», Baishev University, master of Law

УДК 343.2

АҚПАРАТТАНДЫРУ ЖӘНЕ БАЙЛАНЫС САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР ҮШІН ҚЫЛМЫСТЫҚ ЖАУАПТЫЛЫҚ ТУРАЛЫ ЗАҢНАМАНЫҢ ДАМУ ТАРИХЫ

ИСТОРИЯ РАЗВИТИЯ ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВА ОБ УГОЛОВНОЙ ОТВЕТСТВЕННОСТИ ЗА УГОЛОВНЫЕ ПРАВОНАРУШЕНИЯ В ОБЛАСТИ ИНФОРМАТИЗАЦИИ И СВЯЗИ

HISTORY OF THE DEVELOPMENT OF LEGISLATION ON CRIMINAL LIABILITY FOR CRIMINAL OFFENSES IN THE FIELD OF INFORMATIZATION AND COMMUNICATION

Түйінді сөздер: компьютер, қылмыс, интернет желісі, ақпараттандыру және байланыс саласындағы қылмыстардың алдын алу.

Ключевые слова: компьютер, преступление, сеть интернет, профилактика преступлений в сфере информатизации и связи.

Keywords: computer, crime, Internet, crime prevention in the field of information and communication.

Мемлекет пен қоғамның саяси және құқықтық құбылыстар ретінде дамуы әрқашан осы дамуды анықтайтын нақты анықталған тарихи және аумақтық факторларда жүзеге асырылады. Сонымен қатар, мемлекет, қоғам және адам үшін тәуекелдер, қоғам мен мемлекеттің барабар дамуы үнемі өзгеріп отырады. Қазіргі заманғы әлемдік үрдістер бүгінде XXI ғасырда Қазақстанның ұлттық қауіпсіз­дігіне төнетін қатерлердің жаңа форматтарының туындағанын білдіреді, көп жағ­дайда 2008 жылы басталған әлемдік қаржы-экономикалық жүйедегі қарқынды ре­цес­сия осы процестердің катализаторына айналды. Қаржы-экономикалық жүйе­нің батыстық моделі елеулі күйзелістерге ұшырап, шексіз пайда табуға бағыт­тал­ған және оның негізінде гуманистік құндылықтары жоқ мерканти­лизм­нің түпкілікті екенін көрсетеді. Осыған байланысты жаһандық, либерализм, муль­ти­мәдениеттілік, космополитизм және т.б. батыстық құндылықтар үлкен күш сынағына ұшырайды.

Әлемдік қоғамдастық, белгілі бір дәрежеде инерция бойынша, батысқа қа­рап, осы мәселелерді шешудің жаңа рецептерін алуға үміттеніп, қазіргі әлемдік тәртіптің өсіп келе жатқан дағдарыстық мазмұнын толық түсінбейтіндігін көрсе­те­ді. Сонымен қатар, мұны көрсететін көрсеткіштер өте көп. Еуропадағы мульти­мәдениеттілік қайтарылмаудың сыни белгісінің шекарасынан өтті және норве­гия­лық шабуылдар мұны дәлелдеді. Германияда 2010 жылы жүргізілген социология­лық өлшеулерге сәйкес радикалды ұлтшылдықтың және мүмкін фашизмнің де өсу тенденциялары бар екені белгілі болды. Либерализмнің шексіз бостандық­та­ры бүгінде Еуропада күшті әлеуметтік ыдырауға әкелді. Нидерландыда есірткіні қолдану бостандығы, Еуропаның көптеген елдерінде бір жынысты некенің өркен­деуі, порнографиялық және поп-мәдениеттің таралуы әлеуметтік капиталды тө­мен­детеді, жас ұрпақты қарыздық жағдайға душар ететін тұтынушылық мәдениет және басқа да көптеген әлеуметтік-мәдени проблемалар бүгінде батыстық құнды­лықтардың күрделі жүйелік дағдарысы туралы айтады. Осылайша, қаржы-эконо­микалық дағдарыс бүгінгі күні айқын болған рухтар дағдарысының туындысы болып табылады.

Жаһандану процестері қазіргі заманғы құндылықтардың болашағы жоқ еке­нін және оларды ауыстыру үшін әлі жаңа және әмбебап ештеңе ойлап таппаған жағдайда, болашақта жаһандық масштабта рухани, мәдени және өркениеттік бас­тауларға жаппай оралуды күту керек, олар идеологиялық босаң жағдайда жалғыз тірек болады. Мәдени-өркениеттік ренессанс қазірдің өзінде халықаралық қаты­настардың жаңа форматын қалыптастырып жатыр. Егер бұрын адамзат геосаясат пен геоэкономика дәуірінен өтсе, жаңа жағдайда геокультура үлкен рөл атқа­ра­тын болады. Жаңа әлемдік тәртіптің қалыптасуы, ең алдымен, жеке басын іздеудің қарқынды өсуімен бірге жүруі мүмкін. Осыған байланысты өсіп келе жатқан ұлттық және діни сәйкестілік геокультуралық аң терісі мен технологиясы қалыптасатын маңызды факторларға айналады[1].

Тиісінше, тұтастай алғанда қауіпсіздік, атап айтқанда ақпараттық қауіпсіздік, ең алдымен, белгілі бір қоғамдағы әлеуметтік қатынастар жүйесін анықтайтын мәдени құндылықтарда көрінетін ұлттық бірегейліктің қорғалу жағдайын қам­та­масыз етуге арналған.

Адамзат XVII ғасырдың алғашқы, қарабайыр есептеу құрылғыларынан кез-келген ақпаратты жинауға, сақтауға, өңдеуге, беруге және беруге қабілетті электронды компьютерлердің (компьютерлердің) үлкен жадымен (қазіргі стан­дарт­тар бойынша) өте жылдам жұмыс істейтін құрылғыларды пайдалануға көшу­ге көп уақыт кетті. 1974 жылы нарықта шағын және салыстырмалы түрде арзан дербес компьютерлердің пайда болуы, олардың жетілуіне қарай шағын және үл­кен компьютерлер арасындағы шекаралар бұлдырай бастады, шексіз адамдар то­бы­ның қуатты ақпараттық ағындарына қосылуға мүмкіндік берді. Ақпаратқа қол жетімділікті бақылау, оның қауіпсіздігі және сапасы туралы мәселе туын­да­ды. Ұйымдастыру шаралары, сондай-ақ бағдарламалық және техникалық қорғау құ­рал­дары жеткілікті тиімді болмады. Санкцияланбаған араласу мәселесі жоғары дамыған технологиялар мен ақпараттық желілері бар елдерде ерекше өткір бол­ды. Қосымша қауіпсіздік шараларына жүгінуге мәжбүр болған олар құқықтық, со­ның ішінде қылмыстық-құқықтық қорғау құралдарын белсенді қолдана бастады[2].

Осындай салдардың алдын алу жөніндегі шаралар да барабар болуға тиіс. Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің жақсы ұйымдастырылған мемлекет­тік жүйесі ғана қазіргі жағдайда ақпараттық қатерлерге тиімді қарсы тұра алады, ол Қазақстан Республикасының барлық мемлекеттік органдары, мемлекеттік емес құрылымдары мен азаматтарының толық өзара іс-қимылы кезінде жүзеге асырылуға тиіс[3].

«Қазақстан — 2030» бағдарламасындағы негізгі басым міндеттердің бірі ұлт­тық қауіпсіздікті нығайту деп аталды, оның құрамдас бөліктерінің бірі ақпарат­тық қауіпсіздік және қылмысқа қарсы күрес болып табылады[4].

Қазақстан Республикасының ақпараттық саладағы ұлттық мүдделерін сырт­қы және ішкі сипаттағы қауіп-қатерлерден қорғау Қазақстан Республика­сы­ның ақпараттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету жөніндегі қызметтің негізгі мазмұнын құрайды[5].

Өз уақытында XIX ғасыр өндіріс ғасыры, XX ғасыр басқару ғасыры деп аталды, ал XXI ғасыр ақпарат ғасыры деп аталады. Бүгінде барлығы жеке тұлға үшін де, мемлекет және жалпы қоғам үшін де ақпараттың маңыздылығын артты­рудың куәгерлері болып табылады. Өмірдің барлық салаларында ақпарат рөлінің артуы көптеген факторларға байланысты, ең алдымен экономиканың ақпараттық секторының қалыптасуы, маңыздылығы жағынан тең, кейде ресурстық әлеуеті жағынан өнеркәсіп, ауыл шаруашылығы және қызметтер сияқты дәстүрлі бөлім­шелерден асып түседі. Экономистер ақпаратты тауар, нарықтық қатынастардың объектісі ретінде қарастырады, ал заңгерлер ақпараттық қауіпсіздікті құқықтық қам­тамасыз ету мәселесін шешеді.

Осыған байланысты Қазақстан Республикасында Қазақстан Республика­сы­ның мемлекеттік органдары іске асыратын бірқатар құқықтық, ұйымдасты­рушы­лық және практикалық шаралар қабылданды. Бұдан басқа, қылмыстық, қылмыс­тық іс жүргізу және өзге де заңнамаларды халықаралық-құқықтық стандарттарға, оның ішінде ақпараттық қауіпсіздік мәселелеріне сәйкестендіретін одан әрі жетілдіруге бағытталған заңнамалық шаралар кешені қабылданды[6].

Ақпараттық қауіпсіздік саласындағы халықаралық шарттар: Қазақстан Рес­публи­касы Үкіметінің 2012 жылғы 28 мамырдағы № 692 қаулысымен мақұл­дан­ған Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қатысушы мемлекеттердің ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынтымақтастығы туралы келісім; Қа­зақс­тан Республикасы Үкіметінің 2009 жылғы 12 маусымдағы қаулысымен ма­құл­данған Шанхай Ынтымақтастық Ұйымына мүше мемлекеттердің үкіметтері арасындағы Халықаралық ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынтымақтастық туралы келісім;  Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006 жылғы 6 қаңтардағы N 10 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Үкіметі мен Беларусь Республикасының Үкіметі арасындағы ақпаратты қорғау саласын­дағы ынтымақтастық туралы келісім, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 9 қыркүйектегі № 947 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы­ның Үкіметі мен Ресей Федерациясының Үкіметі арасындағы құпия ақпаратты өзара қорғау туралы келісім және т.б.

Ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз етудің құқықтық негізі, ең алдымен, 1995 жылғы 30 тамыздағы Қазақстан Республикасының Конституциясы болып табылады, онда мемлекеттік органдардың, қоғамдық бірлестіктердің, лауазымды адамдар мен бұқаралық ақпарат құралдарының әрбір азаматқа оның құқықтары мен мүдделеріне қатысты құжаттармен, шешімдермен және ақпарат көздерімен танысу мүмкіндігін қамтамасыз ету міндеті бекітілген. Қазақстан Республикасы­ның Конституциясында әркімнің заң жүзінде тыйым салынбаған кез келген тәсілмен еркін ақпарат алуға және таратуға құқығы бар екендігі көрсетіледі. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік құпиялары болып табылатын мәліметтер тізбесі заңмен белгіленеді[7].

Ақпараттық қауіпсіздік саласындағы қатынастар кодталған келесі норматив­тік актілермен де реттеледі: Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі (Ерек­ше бөлім), Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі, Қазақстан Республи­ка­сының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодексі, Қазақстан Республика­сы­ның Қылмыстық кодексі, Қазақстан Республикасының кеден ісі туралы Кодексі [8].

Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде қызметтік және коммер­ция­лық құпияға, электрондық цифрлық қолтаңбаға қатысты нормалар қамты­лады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінде (Ерекше бөлім) Ақ­па­рат­тық қызметтің осындай түрі бекітіледі.

Ақпараттық қауіпсіздік саласындағы қатынастарды құқықтық реттеу құры­лы­мы ақпараттық қауіпсіздік талаптарын негізге ала отырып, құқықтық реттеу объектілерінің қорғалуы мәселелеріне назар аударады.

Ақпараттық қауіпсіздік туралы заңнамада ақпараттық саладағы объектілерді құқықтық қорғаудың үш негізгі бағытын бөліп көрсетуге болады:

• азаматтар мен ұйымдардың ар-намысын, қадір-қасиетін және іскерлік беделін; жеке тұлғаның рухани және зияткерлік даму деңгейін; адамгершілік және эстетикалық мұраттарды; қоғам дамуының тұрақтылығы мен орнықты­лы­ғын; мемлекеттің ақпараттық егемендігі мен тұтастығын зиянды, қауіпті, сапасыз ақпараттың, дұрыс емес, жалған ақпараттың, дезинформацияның әсер ету қаупі­нен, жеке адамның өмірі, қоғам мен мемлекеттің дамуы үшін қауіптілік туралы ақпаратты жасырудан, ақпаратты тарату тәртібін бұзудан қорғау;
• ақпарат пен ақпараттық ресурстарды, ең алдымен қолжетімділігі шектеулі (құпияның барлық түрлері, оның ішінде жеке құпия), сондай-ақ ақпараттық жүйе­лерді, ақпараттық технологияларды, байланыс және телекоммуникация құрал­дарын бөгде адамдардың санкцияланбаған және заңсыз әсер ету қаупінен қорғау;
• ақпараттандыру жағдайында ақпараттық құқықтар мен бостандықтарды қор­ғау (ақпаратты өндіру, тарату, іздеу, алу, беру және пайдалану құқығы; Зият­кер­лік меншік құқығы; ақпараттық ресурстарға және құжатталған ақпаратқа, ақпараттық жүйелер мен технологияларға меншік құқығы).

Компьютерлік техниканың қалыпты жұмыс істеуінің қылмыстық бұзушы­лық­тарымен күресудің негізгі құралы қылмыстық заңнама болуы керек еді[9].

2014 жылы Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық кодексі қабыл­данды. ҚР ҚК жаңа кодексін әзірлеушілер қылмыстық-құқықтық қорғау объектісі туралы ұқсас түсініктерге бағдарлана отырып, компьютерлік қол сұғушылық­тар­ды «ақпараттандыру және байланыс саласындағы қылмыстық құқық бұзушылық­тар» тарауларының біріне біріктірді, онда барлық іс-әрекеттер, компьютердің жұ­мы­сына араласу орнын тапты[10].

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, Қазақстан Республикасында ақпараттық қауіпсіздікті дамытудың принциптері мен негізгі бағыттарын анық­тайтын негізгі саяси және құқықтық акт 2016 жылға дейінгі Қазақстан Респуб­ли­касының ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасы болып табылады, Қазақстан Республикасының ақпараттық қауіпсіздік тұжырымдамасы ақпараттық салада қоғам мен мемлекеттің мүдделерін қамтамасыз ету, сондай-ақ азаматтың консти­ту­ция­лық құқықтарын қорғау мақсатында әзірленді. Тұжырымдама Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі даму стратегиясының негізгі ережелеріне жауап береді. Ұлттық қауіпсіздіктің құрамдас бөлігі ретінде ақпараттық қауіп­сіздікті қамтамасыз ету негізгі ұзақ мерзімді басымдықтардың бірі болып айқын­далған «барлық қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының жақ­саруы». Тұжырымдама ағымдағы жағдайды бағалауға негізделген және мем­лекеттік саясатты, ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы мем­лекет­тік органдар қызметінің перспективаларын айқындайды. Тұжырымдама Қазақстан Республикасының Конституциясына және Қазақстан Республикасы­ның «Қазақстан Республикасының Ұлттық қауіпсіздігі туралы», «Мемлекеттік құпиялар туралы», «Терроризмге қарсы іс-қимыл туралы», «Электрондық құжат жә­не электрондық цифрлық қолтаңба туралы», «Ақпараттандыру туралы», «Тех­ни­калық реттеу туралы», «Лицензиялау туралы», «Бұқаралық ақпарат құралдары туралы», «Байланыс туралы» Заңдарына сәйкес әзірленді. Тұжырымдаманы әзірлеу кезінде ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы қолда бар халықаралық тәжірибе, атап айтқанда, АҚШ, Ұлыбритания, Канада, Ресей Феде­ра­циясы, Үндістан, Эстония ескерілді. Тұжырымдамада заңнамалық, норма­тив­тік-әдістемелік, ұйымдастырушылық, технологиялық және кадрлық қамтамасыз етуді қамтитын ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету мәселелерін іске асы­рудың халықаралық тәжірибеге сәйкес келетін кешенді тәсілі орындалған. Тұжырымдама ережелеріне 2010 жылғы 1 маусымдағы «Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің үкіметтері арасындағы Халықаралық ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынтымақтастық туралы келісімді ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасының Заңымен ратификация­лан­ған Шанхай ынтымақтастық ұйымына мүше мемлекеттердің үкіметтері арасын­дағы Халықаралық ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынты­мақтастық туралы келісім бойынша Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына қаты­сушы мемлекеттердің ақпараттық қауіпсіздікті қамтамасыз ету саласындағы ынтымақтастық тұжырымдамасының негізгі бағыттары енгізілген.

Ақпараттандыру және байланыс саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы іс-қимыл бойынша барлық қажетті нормативтік актілер Қазақстанда осылайша қабылданған.

 

ТҮЙІН

Мақалада ақпараттандыру және байланыс саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық жауапкершілік туралы заңнаманы дамытудың отандық тарихы, сонымен қатар, шетелдердің заңнамасы бойынша ақпарат­тан­дыру және байланыс саласындағы қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін қыл­мыс­тық жауапкершілік мәселелері қарастырылады. Ақпараттандыру және бай­ланыс саласындағы құқық бұзушылықтарға қарсы іс-қимыл бойынша отандық нормативтік-құқықтық актілерге құқықтық талдау жүргізіледі.

 АННОТАЦИЯ

В статье рассматривается отчечественная история развития законодательства об уголовной ответственности за уголовные правонарушения в области информа­ти­зации и связи. А также вопросы уголовной ответственности за уголовные пра­во­нарушения в области информатизации и связи по законодательству зарубеж­ных стран. Проводится правовой анализ отечественных нормативно-правовых актов по противодействию правонарушениям в сфере информатизации и связи.

ANNOTATION

The article deals with the domestic history of the development of legislation on criminal liability for criminal offenses in the field of informatization and communication. As well as questions of criminal liability for criminal offenses in the field of informatization and communication under the legislation of foreign countries. The legal analysis of domestic normative legal acts on counteraction to offenses in the field of informatization and communication is carried out.

1. [1]      Махмутов А. Концепция национальной безопасности Казахстана в контексте сов­ре­мен­ных внешнеполитических реалий // Материалы круглого стола «Внешне­полити­ческие перспективы и новые концепты международной стратегии Казахстана». Институт мировой экономики и политики при Фонде Первого Президента Республики Казахстан — Лидера Нации. 2012. 12 марта // URL:iwep.kz/index.
2. [2]      Волеводз А. Г. Противодействие компьютерным преступлениям: правовые основы международного сотрудничества. — М.: ООО Издательство Юрлитинформ, 2001. — 496 с.
3. [3]      Ақпараттық қауіпсіздік // . Қазақстан Республика сы Ұлттық қауіпсіздік комитетінің ресми сайты https://www.gov.kz/memleket/entities/knb?lang=kk.
4. [4]      «ҚАЗАҚСТАН – 2030 Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы» Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы (Астана қ. 1997 ж. 10 қазан) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30088903.
5. [5]      Исабаев Б. Информационная безопасность в Республике Казахстан: политико-правовой уровень обеспечения // Известия вузов. — 2010. — № 5. — С. 239-241.
6. [6]      Нурпеисова А. К. Правовые аспекты информационной безопасности в РК // Вестник Карагандинского юридического института МВД РК. — 2011. — № 3. — С. 17-21.
7. [7]      Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз (2019.23.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=51005029#activate_doc=2.
8. [8]      Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі (Жалпы бөлім) (2021.16.01. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=51006061#activate_doc=2.
9. [9]      Ма ксимов В. Ю. Компьюте рные преступления (Вирусный а спе кт). — Ста врополь: кіта п ба спа сы, 1999.
10. [10]     Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3 шілдедегі № 226-V Қылмыстық кодексi (2020.30.12. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31575294#activate_doc=2.