Мир закона

МРНТИ 10.77.51

УДК 343.3/7

Токубаев Зайрулла Сембаевич — Қазақстан Республикасы ІІМ Б. Бейсенов атындағы Қарағанды академиясының қылмыстық құқық және криминология ка­федрасының профессоры, заң ғылымдарының докторы, профессоры (Қазақстан Республикасы, Қарағанды қ.);

Сапаш Мерхат Амангельдыулы — Қазақстан Республикасы ІІМ М. Есбу­латов атындағы Алматы академиясының доктаранты, құқық магистрі, полиция майоры (Қазақстан Республикасы, Алматы қ.)

КРИПТОВАЛЮТАЛАРДЫ ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ: ОТАНДЫҚ ЖӘНЕ ШЕТЕЛДІК ТӘЖІРИБЕ

Түйін. Мақалада қылмыстық құқық бұзушылық субъектісі ретінде криптова­лю­талардың өзекті мәселесі қарастырылады. Криптовалюталарды құқықтық рет­теудің белгілі бір ерекшеліктері бар бірқатар шет елдердің заңнамасы талданады. Атап айтқанда, криптовалютаны пайдалана отырып жасалған құқық бұзушы­лықтар үшін қылмыстық жауаптылықты реттейтін Қазақстан Республикасы мен бірқатар шет мемлекеттердің қылмыстық заңнамасының нормалары.

Авторлар өз жұмыстарында негізінен диалектикалық және салыстырмалы-құқықтық әдістерге, логикалық, жүйелік-құрылымдық, формальды-құқықтық, тео­риялық талдау әдістері сияқты басқа ғылыми зерттеу әдістерін қолдана отырып назар аударды.

Қылмыстық заңнаманы жетілдіру мақсатында Қазақстанда криптовалю­та­ларды пайдалану үшін қауіпсіз орта құруға ықпал ететін заңнамалық және прак­тикалық сипаттағы шаралар ұсынылады, бұл өз кезегінде криптовалюталарды пай­далануға байланысты теріс пайдаланулармен тиімді күресуге және азаматтар мен мемлекеттің мүдделерін қорғауға мүмкіндік береді.

Түйінді сөздер: қылмыстық құқық бұзушылықтар, криптовалюта айналымы саласы, криптовалюталарды пайдалана отырып алаяқтық, цифрлық активтер, ки­берқылмыс, компьютерлік қылмыстық құқық бұзушылықтар, ақпараттық қауіп­сіздік саласы, криптовалюта.

Токубаев Зайрулла Сембаевич — профессор кафедры уголовного права и криминологии Карагандинской Академии МВД РК им. Б. Бейсенова, доктор юриди­ческих наук, профессор (Республика Казахстан, г. Караганды);

Сапаш Мерхат Амангельдыулы — докторант Алматинской академии МВД РК им. М. Есбулатова, магистр права, майор полиции (Республика Казахстан, г. Алматы)

ОСОБЕННОСТИ УГОЛОВНОГО ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ КРИПТОВАЛЮТЫ: ОТЕЧЕСТВЕННЫЙ И ЗАРУБЕЖНЫЙ ОПЫТ

Аннотация. В статье рассмотрена актуальная на сегодня проблема крипто­ва­лют как предмета уголовного правонарушения. Анализируется законодательство ряда зарубежных стран, которые имеют определенные особенности правового ре­гулирования криптовалют. А именно нормы уголовного законодательства Респуб­лики Казахстан и ряда иностранных государств, регулирующие уголовную ответ­ст­венность за правонарушения, совершенные с использованием криптовалюты.

В своей работе авторы сосредоточились в основном на диалектическом и срав­нительно-правовом методах, используя и другие методы научного исследования, такие как логический, системно-структурный, формально-юридический, теорети­ческий методы анализа.

В целях совершенствования уголовного законодательства предлагаются меры законодательного и практического характера, которые будут способствовать соз­данию безопасной среды для использования криптовалют в Казахстане, что в свою очередь позволит эффективно бороться со злоупотреблениями, связанными с ис­пользованием криптовалют и защищать интересы граждан и государства.

Ключевые слова: уголовные правонарушения, сфера оборота криптовалют, мошенничество с использованием криптовалют, цифровые активы, кибер­преступ­ность, компьютерные уголовные правонарушения, сфера информационной без­опасности, криптовалюта.

Tokubaev Zairulla Sembaevich — professor of the department of criminal law and criminology of the Karaganda Academy of the Ministry of internal affairs of the Republic of Kazakhstan named after. B. Beisenov, doctor of law, professor (Republic of Kazakhstan, Karaganda);

Sapash Merhat Amangeldyuly — doctoral student of the Almaty Academy of the Ministry of internal affairs of the Republic of Kazakhstan named after. M. Esbulatov, master of laws, police major (Republic of Kazakhstan, Almaty)

FEATURES OF CRIMINAL LAW REGULATION OF CRYPTOCURRENCY: DOMESTIC AND FOREIGN EXPERIENCE

Annotation. The article addresses the contemporary issue of cryptocurrency as a subject of criminal offense. It analyzes the legislation of a number of foreign countries, which have specific features in the legal regulation of cryptocurrency. The authors focus on the criminal legislation of the Republic of Kazakhstan and several foreign countries that regulate criminal liability for offenses committed using cryptocurrency.

In their work, the authors mainly use dialectical and comparative-legal methods, along with other research methods such as logical, system-structural, formal-legal, and theoretical methods of analysis.

To improve criminal legislation, the authors propose legislative and practical measures that will contribute to creating a safe environment for the use of cryptocurrency in Kazakhstan. This, in turn, will allow for effective combat against abuses related to cryptocurrency usage and protect the interests of citizens and the state.

Keywords: criminal offenses, cryptocurrency circulation, fraud using cryptocur­rency, digital assets, cybercrime, computer-related crimes, information security, cryptocurrency.

 

Кіріспе. Заманауи ақпараттық технологиялар қаржылық операцияларды же­ңіл­детуге және электронды төлем жүйелерінің дамуында маңызды рөл атқарды. Бұрынғы ақша есеп айырысу тәсілдері электронды төлем жүйелеріне орын берді. Осындай құралдардың бірі — криптовалюта, ол өзінің мобильдігі, сақтау құралы ре­тінде ыңғайлылығы, пайдаланудағы жеңілдігі мен әр түрлі нүктелердегі субъек­тілер арасында қозғалыстың жылдамдығы арқасында барған сайын танымал болуда және болашақта байлықты сақтау үшін тиімді құралға айналуы мүмкін[1].

Криптовалюта, физикалық көрінісі жоқ цифрлық валюта ретінде, оның жалпы нарық көлемі 2025 жылға қарай 2,84 триллион долларды құрайтынын көрсетеді[2].

Сондай-ақ, криптовалюталардың кең таралуы олардың пайдаланылуымен байланысты құқыққа қарсы әрекеттердің көбеюіне әсер етуде. Пайдаланушылар арасындағы жоғары анонимдік және қолданудың латентті сипаты криптовалютаны қылмыстық құқық бұзушылықтардың танымал объектісіне айналдыруда.

Материалдар мен әдістер. Зерттеу материалдары мақаланы жазу барысында Қа­зақстан Республикасы мен бірқатар шетел мемлекеттерінің криптовалютаны пайдалану арқылы жасалатын құқық бұзушылықтардың криминалдық жауапкер­ші­лігін реттейтін қылмыстық заңнамалық нормалары болды.

Автор өз жұмысында негізінен диалектикалық және салыстырмалы-құқықтық таным әдістеріне сүйенді. Сондай-ақ, зерттеудің объектісі мен пәнінің сипатына байланысты логикалық, жүйелі-құрылымдық, формальды-құқықтық, теориялық талдау әдістері сияқты басқа да жекелеген ғылыми зерттеу әдістері қолданылды.

Талқылау және нәтижелері. Бүгінгі күні Қазақстанда цифрлық ақшалар саласындағы тиісті нормативтік база қалыптасқан. «Блокчейн», «цифрлық актив», «цифрлық майнинг», «цифрлық токен» ұғымдарының алғаш рет «Ақпараттандыру туралы» заңда бекітілгенін атап өткен жөн және цифрлық активтер айналымының құқықтық режимі анықталған[3].

Криптовалюталарды құқықтық реттеу саласындағы маңызды жетістіктердің арасында 2023 жылғы 6 ақпанда қабылданған Қазақстан Республикасы Заңы «Қа­зақстан Республикасындағы цифрлық активтер туралы» ерекше орын алады[4].

Криптовалюталарды заңнамалық реттеу саласындағы оң аспектілерді атап өт­сек, криптовалюталармен байланысты қылмыстар үшін қылмыстық жауапкерші­лікке қатысты ережелердің әлі күнге дейін анық емес екендігі және мұқият зерт­теуді талап етері жөнінде айту қажет.

Криптовалюталармен байланысты қылмыстық құқық бұзушылықтар үшін қылмыстық жауапкершілік көбінесе құқық қолдану тәжірибесінде ҚР ҚК-нің 214-бабына сәйкес заңсыз кәсіпкерлік ретінде біліне алады. Сонымен қатар, цифрлық активтердің таралуына қарай, олар наркотиктердің заңсыз айналымы (ҚР ҚК 297-бабы), заңсыз жолмен алынған ақшаларды және (немесе) басқа мүлікті легали­за­циялау (ақша жуу) (ҚР ҚК 218-бабы), алаяқтық (ҚР ҚК 190-бабы) және терроризм­ді немесе экстримизмді қаржыландыру, терроризмге немесе экстримизмге басқа да көмектер (ҚР ҚК 258-бабы) сияқты қылмысты іс-әрекеттердің нысанына айна­лу­да[5].

Сонымен қатар, криптовалюталарға қатысты пайдалануды реттейтін нақты құқықтық нормаларды құру қажет, сондай-ақ нақты қылмыстар үшін қылмыстық жауапкершілікті қарастыру керек. Осы орайда криптовалюталарды қолданумен жасалатын әрекеттер үшін қылмыстық жауапкершілікті реттеу жөніндегі шетелдік тәжірибені қарастыру қажет.

Қазіргі уақытта шетелдік елдерде виртуалды валютаны құқықтық реттеу сая­си, экономикалық, құқықтық және технологиялық даму ерекшеліктеріне байла­ныс­ты айтарлықтай ерекшеленеді. Криптовалютаға құқықтық мәртебе анықталған жоқ, бірақ кейбір мемлекеттерде (Ұлыбритания, Германия, Австралия) ол толық­қан­ды төлем құралы ретінде және тіпті инвестициялық актив ретінде пайда­ла­ны­лады[6].

Алайда, шетелдік елдердің заңнамаларында, соның ішінде қылмыстық заңда­рында криптовалюта айналымымен байланысты азаматтардың заңды мүдделерін бұзу бойынша қылмыстық жауапкершілік туралы нормалар жоқ, сонымен қатар криптовалютаның айналымын шектеуге бағытталған құқықтық кедергілер жоқ, егер қандай да бір шектеулер болса, олар жалпы қылмыстыққа қарсы күреске қа­тысты, криптокриминалдықтың ерекшеліктерін ескермей[7].

Міне, АҚШ-та криптовалюталар қаржылық активтер ретінде қарастырылады, және оларды пайдалану әртүрлі заңдарға, соның ішінде бағалы қағаздар туралы заң­дарға және сыбайлас жемқорлыққа қарсы практикаға бағынады. Сонымен қатар, криптовалюталармен байланысты алаяқтық, ақша жуу және салықтан жал­тару қылмыстық жауапкершілікке тартуға әкелуі мүмкін.

Америка Құрама Штаттарының Қылмыстық кодексінің 223-бабына сәйкес «мүлік» түсінігі құнды болып табылатын объектілердің кең спектрін қамтиды. Бұл термин жылжымайтын және жылжымалы мүлікті, сондай-ақ материалдық және материалдық емес активтерді, шарттық міндеттемелерден туындайтын құқық­тар­ды және басқа мүліктік мүдделерді немесе талаптарды қамтиды. Қылмыстық заң­нама аясында бұл термин заңсыз мүлікке заңсыз иелік ету, алаяқтық әрекеттер, қоқан-лоқы көрсету, ұрланған мүлікті сатып алу және қызметтерді ұрлау сияқты барлық ұрлық формаларына қолданылады[8].

Криптовалютаның құқықтық мәртебесі Америка Құрама Штаттарында бірың­ғай емес. Мысалы, Вашингтон штатында криптовалюта «ақша» ретінде классифи­ка­цияланса, Нью-Йорк штатында ол құжатсыз бағалы қағаздар ретінде қарасты­ры­лады. Дегенмен, криптовалюта заңды мүлік түрі ретінде мойындалып, сондықтан ұрлықтар мен басқа да мүлік қылмыстарының объектісі бола алады[9].

Германияда криптовалюталар да заңды төлем құралы ретінде мойындалады, алайда онымен операциялар салық салуға жатады. Криптовалюталарды пайдалану арқылы жасалатын алаяқтық әрекеттер мен басқа да заңсыз қызметтер елдің қылмыстық заңдарына сәйкес жазаланады[10].

Германияның Қылмыстық кодексіне сәйкес, мүлікті қорғаудың қылмыстық-құқықтық механизмдері екі негізгі мүліктік қатынастар тобына бөлінеді: бірінші топ материалдық объектілермен байланысты қатынастар, ал екінші топ міндет­те­мелік құқық қатынастарымен байланысты материалдық емес активтерге қатысты. Бұл жүйе азаматтық құқықтың жалпы қабылданған принциптеріне негізделген және екі негізгі санатқа бөлінеді: бірінші санат мүлікке қарсы қылмыстарды, мы­салы, ұрлық, бөтен мүлікті иемдену, тонау, сондай-ақ зорлық-зомбылықпен ұрлау; екінші санат мүлікке қарсы іс-қимылдардың жалпы топтарын қамтиды, соның ішінде: қоқан-лоқы көрсету, алаяқтық, компьютерлік алаяқтық және сенімді теріс пайдалану сияқты әрекеттер.

Германияның заңнамаcы қаржылық ресурстардың заңсыз айналымы және тер­ро­ризмді қаржыландырумен байланысты әрекеттерді реттеу контексінде ерекше қызығушылық тудырады. Неміс заңнамасында криптовалюталарға қатысты, та­быс­тарды заңдастырумен байланысты қылмыстар контексінде, нақты нормалар жоқ екенін атап өткен жөн, алайда заң шығарушылар криптовалюталарды ақша жуу процесінде қолданудың туындайтын қаупін атап көрсетеді[11].

Жапониядағы криптовалютаға қатысты қылмыстық-құқықтық бағалау да назар аударуға тұрарлық: 2017 жылдан бастап криптовалюталар заңды төлем құ­ралы ретінде танылып, салықтан босатылды. Осылайша, қылмыстық-құқықтық сая­сат олардың басқа фидуциарлық ақша түрлерімен қатар қарастырады[12].

Қытайда, керісінше, криптовалюта пайдалануға қатал шектеулер қойылған — мемлекеттік органдар оның айналымына толық тыйым салды, және осындай әре­кеттерге қатысу қылмыстық жауапкершілікке әкеледі[13].

Ресей Федерациясында криптовалюталар заңды төлем құралы ретінде қарас­ты­рылмайды, және олардың айналымы сәйкес заңнамамен реттеледі. Криптовалю­та­лармен заңсыз операциялар жасау және алаяқтық әрекеттер жасау үшін қыл­мыстық жазалар қарастырылған.

Сингапур криптовалюталар мен блокчейн технологиясына прогрессивті көз­қа­растың үлгісі болып табылады, алайда, оған қарамастан, ақша жуу және терро­ризм­ді қаржыландыруға қарсы қатаң шараларды жүзеге асырады. Криптова­лю­талармен байланысты заңсыз схемаларға қатысу қылмыстық жауапкершілікке әке­луі мүмкін[14].

Осылайша, шетелдік мемлекеттер криптовалюталарды қасақана әрекеттер үшін қолданудың туындататын әлеуетті қауіптерін түсінеді. Дегенмен, қазіргі уақытта криптовалютаны қолдану контексінде қылмыстық-құқықтық нормаларды әзірлеу үшін негіз бола алатын біртұтас халықаралық акт жоқ.

Шетелдердегі заң шығарушылар криптовалютаның айналымын реттеуге ұм­тыла отырып, аталмыш қаржылық активтердің мынадай ерекшеліктеріне ерекше назар аударады: 1) олар құн мен экономикалық құндылықтың көрінісі болып та­бы­лады; 2) тек цифрлық форматта ғана өмір сүреді; 3) заңды төлем құралы болып табылмайды; 4) олар төлем құралдары ретінде қарастырылуы мүмкін, бірақ тек же­ке немесе заңды тұлғалар арасындағы белгілі бір келісімдер (шарттар) шең­берінде[15].

Әртүрлі елдердің қылмыстық кодексін талдау халықаралық заң шығарушы­лардың криптовалюта иелерінің мүліктік мүдделерін қорғау үшін өздерінің қыл­мыстық заңнамасының нормаларын қолдану мүмкіндігін танитынын көрсетеді. Олар криптовалютаны физикалық көрінісі жоқ түрлі мүлік ретінде қарастырады.

Сонымен қатар, кейбір мемлекеттердің қылмыстық заңдарында компьютерлік қылмыстардың құрамдас элементтерін қамтитын нормалар бар. Сонымен бірге, криптовалютаның айналымына қатысты ерекшеліктер олардың жою, блоктау, бұр­малау немесе компьютерлік ақпаратты көшіру сияқты әрекеттермен байланыс­ты­рылмайтынын көрсетеді.

Қорытынды. Криптовалюталар шындығында қаржы және экономика сала­сындағы ең жаңа феномен болып табылады, бұл қазіргі құқықтық жүйелерге үлкен сынақтар тудырады. Қазақстандағы құқықтық реттеу тек технологиялардың қазір­гі жай-күйін ғана емес, сонымен қатар олардың динамикалық дамуын да ескеруі маңызды. Төменде криптовалюталарды заңнамалық өзгерістер мен реттеу кезінде ескерілуі мүмкін бірнеше негізгі аспектілер көрсетілген:

1. Криптовалюталардың статусын анықтау. Криптовалюта не екенін және оған қандай құқықтық статус берілетінін анық көрсету қажет. Бұл азаматтық құқықтың объектісі, төлем құралы немесе актив ретінде болуы мүмкін.
2. Криптовалюталармен операцияларды реттеу. Криптовалюталарды әртүрлі салаларда, соның ішінде қаржылық қызметтер мен саудада пайдалану үшін нақты ережелерді енгізу, зұлымдықтарды болдырмауға және тұтынушыларды қорғауға көмектеседі.
3. Алмасу және салық салу. Криптовалюталармен операцияларға арналған ашық салық жүйесін және криптовалюталармен жұмыс істейтін айырбастау пунктері мен платформалар үшін ережелерді жасау заңсыз операциялардың алдын алуда маңызды болып табылады.
4. АҚШ-тың ақшаны жуу және терроризмді қаржыландырумен күрес. Қазіргі ақша жуу және қылмыстық жолмен алынған табыстарды терроризмді қаржылан­дырумен күресу шараларын криптовалюталық операциялардың ерекшеліктеріне сәйкес бейімдеу керек.
5. Құқықтық жауапкершілік. Криптовалюталармен байланысты құқық бұзу­шылықтарға, оның ішінде алаяқтық, кибершабуылдар және басқа да құқық бұзу­шылықтарға қарсы күрес үшін қылмыстық заңнаманы әзірлеу және күшейту.
6. Білім беру және ақпараттандыру. Азаматтар мен құқық қорғау органдары арасында криптовалюталармен байланысты қауіптер мен мүмкіндіктер туралы ақпараттандыру деңгейін арттыру маңызды.

Құқықтық базаны жақсарту және оның халықаралық практикамен сәйкестігі Қазақстанда криптовалюталарды пайдалану үшін қауіпсіз орта құруға көмектеседі, бұл өз кезегінде криптовалюталарды пайдалануымен байланысты құқық бұзушы­лық­тарға тиімді қарсы күресуге және азаматтар мен мемлекеттің мүдделерін қор­ғауға ықпал етеді.

 

Әдебиеттер тізімі

1. Ulanov V. L., Ulanova, E. Y. Impact of external factors on national energy security // Journal of Mining Institute. — 2019. — № 238. — Р. 474-478.
2. Цены на криптовалюты, графики и капитализация. Топ 100 криптовалют мира // http://coinmarketcap.com. Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
3. «Ақпараттандыру туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2015 жылғы 24 қарашадағы // http://10.61.42.188/kaz/docs/Z1500000418 Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
4. «Қазақстан Республикасындағы цифрлық активтер туралы» Қазақстан Республикасының Заңы 2023 жылғы 6 ақпандағы // http://10.61.42.188/kaz/docs/Z2300000193 Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
5. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi 2014 жылғы 3 шiлдедегі // http://10.61.42.188/kaz/docs/K1400000226 Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
6. Vasilenko N., Khaikin M., Lapinskas A. Ways of achieving the institutional equilibrium in the context of an emerging single digital space // Studies in Computational Intelligence. — 2019. Р. 38-42. DOI:10.1007/978-3-030-13397-9_61
7. Пинкевич Т. В. Зарубежный опыт противодействия преступной деятель­нос­ти с использованием криптовалюты // Научный портал МВД России: Международ­ное сотрудничество и зарубежный опыт. — 2020. — № 3(51). — С. 87-93.
8. Семенова Е. В. Анализ правового регулирования криптовалюты в отдель­ных странах (на примере Японии, США и России) // Инновационная экономика: перспективы развития и совершенствования. — 2017. — № 8 (26). — С. 140-148.
9. Муксинова А. Ф. Законодательное регулирование цифровой валюты в рос­сийском, международном и зарубежном законодательстве // Вестник Сибирского юридического института МВД России. — 2021. — № 4 (45). — С. 95-103.
10. Уголовный кодекс Федеративной Республики Германии от 13 ноября 1998 г. // https://constitutions.ru/ Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
11. Долгиева M. M. Зарубежный опыт правового регулирования отношений в сфере оборо­та криптовалюты // Lex Russica. — 2018. — № 10. — С. 120-126.
12. Шарапов Р. Д., Минин Р. В., Капаева Е. О. Криптовалюта: уголовно-пра­во­вой аспект // Юридическая наука и правоохранительная практика. — 2018. — № 2 (44). — С. 40-45.
13. Уведомление о предотвращении рисков, связанных с биткойнами Китай­ской комиссией по регулированию ценных бумаг // URL:http://www.csrc.gov.cn/pub/newsite/flb/flfg/bmgf/zh/gfxwjfxq/201401/t20140122_242972.html Жүгінген уақыты: 05.01.2025.
14. Печегин Д. А. К вопросу о правовом регулирова­нии криптовалют в Гер-мании // Журнал зарубеж­ного законодательства и сравнительного правоведения. — 2019. — № 6. — С. 21-33.
15. Шайдуллина В. К. Правовое регулирование оборота криптовалюты: зару­беж­ный опыт // Общество: политика, экономика, право. — 2018. — № 4. — С. 79-86.

References

1. Ulanov V. L., Ulanova, E. Y. Impact of external factors on national energy security // Journal of Mining Institute. — 2019. — № 238. — Р. 474-478.
2. Tseny na kriptovalyuty, grafiki i kapitalizatsiya. Top 100 kriptovalyut mira // http://coinmarketcap.com. Zhugingen uakyty: 01/05/2025.
3. «Akparattandyru turaly» Kazakhstan Republikasynyn Zany 2015 zhylgy 24 karashadagy // http://10.61.42.188/kaz/docs/Z1500000418 Zhugingen uakyty: 01/05/2025.
4. «Kazakhstan Republicasyndagy tsifrlyk activter turaly» Kazakhstan Respublikasynyn Zany 2023 zhylgy 6 akpandagy // http://10.61.42.188/kaz/docs/Z2300000193 Zhugingen uakyty: 01/05/2025.
5. Kazakhstan Republikasynyn Kylmystyk codexi 2014 zhylgy 3 shildedegi // http://10.61.42.188/kaz/docs/K1400000226 Zhugingen uakyty: 01/05/2025.
6. Vasilenko N., Khaikin M., Lapinskas A. Ways of achieving the institutional equilibrium in the context of an emerging single digital space // Studies in Computational Intelligence. — 2019. Р. 38-42. DOI:10.1007/978-3-030-13397-9_61
7. Pinkevich T. V. Zarubezhnyy opyt protivodeystviya prestupnoy deyatel’nosti s ispol’zovaniyem kriptovalyuty // Nauchnyy portal MVD Rossii: Mezhdunarod¬noye sotrudnichestvo i zarubezhnyy opyt. — 2020. — № 3(51). — S. 87-93.
8. Semenova Ye. V. Analiz pravovogo regulirovaniya kriptovalyuty v otdel’nykh stranakh (na primere Yaponii, SSHA i Rossii) // Innovatsionnaya ekonomika: perspektivy razvitiya i sovershenstvovaniya. — 2017. — № 8 (26). — S. 140-148.
9. Muksinova A. F. Zakonodatel’noye regulirovaniye tsifrovoy valyuty v rossiyskom, mezhdunarodnom i zarubezhnom zakonodatel’stve // Vestnik Sibirskogo yuridicheskogo instituta MVD Rossii. — 2021. — № 4 (45). — S. 95-103.
10. Ugolovnyy kodeks Federativnoy Respubliki Germanii ot 13 noyabrya 1998 g. // https://constitutions.ru/ ZHügíngen uakˌyty: 05.01.2025.
11. Dolgiyeva M. M. Zarubezhnyy opyt pravovogo regulirovaniya otnosheniy v sfere oborota kriptovalyuty // Lex Russica. — 2018. — № 10. — S. 120-126.
12. Sharapov R. D., Minin R. V., Kapayeva Ye. O. Kriptovalyuta: ugolovno-pravovoy aspekt // Yuridicheskaya nauka i pravookhranitel’naya praktika. — 2018. — № 2 (44). — S. 40-45.
13. Uvedomleniye o predotvrashchenii riskov, svyazannykh s bitkoynami Kitayskoy komissiyey po regulirovaniyu tsennykh bumag // URL:http://www.csrc.gov.cn/pub/newsite/flb/flfg/bmgf/zh/gfxwjfxq/201401/t20140122_242972.html Zhugingen uakyty: 01.05.
14. Pechegin D. A. K voprosu o pravovom regulirovanii kriptovalyut v Germanii // Zhurnal zarubezhnogo zakonodatel’stva i sravnitel’nogo pravovedeniya. — 2019. — № 6. — S. 21-33.
15. Shaydullina V. K. Pravovoye regulirovaniye oborota kriptovalyuty: zarubezhnyy opyt // Obshchestvo: politika, ekonomika, pravo. — 2018. — № 4. — S.79-86.