Мир закона

МРНТИ 10.81.55

УДК 343.9

Айдарова А. А. — Alikhan Bokeikhan University, заң факультетінің докто­ранты (Қазақстан Республикасы, Семей қ.);

Сабитов С. М. — Alikhan Bokeikhan University, заң факультетінің қыл­мыс­тық-құқықтық пәндер кафедра­сының меңгерушісі, PhD докторы (Қазақстан Республикасы, Семей қ.);

Байгундинов Е. Н. — Alikhan Bokeikhan University, PhD докторы (Қазақстан Республикасы, Семей қ.)

АДАМ САУДАСЫНЫҢ ҚҰРБАНДАРЫН АНЫҚТАУДЫҢ ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Түйін. Адам саудасы көңіл қоюды талап ететін маңызды мәселелердің бірі бо­лып табылады. Адам саудагерлері жезөкшелер үйі, фабрикалар, ауыл шаруашы­лы­ғы, балық аулау және тау-кен өндірісі сияқты жерлерде ерлердің, әйелдер мен ба­ла­лардың мәжбүрлі еңбегін құлдық қанау және сол арқылы пайда табу үшін күш­теу, алдау және мәжбүрлеу әрекеттері негізінде жүзеге асырылады. Адам саудасы қа­зіргі уақытта жаһандық жауап беруді қажет ететін жаһандық мәселе ретінде та­ныл­ды және көптеген елдер адам саудасы мен адам саудагерлерін жазалаудың ал­дын алуға және жолын кесуге бағытталған негізгі халықаралық құжаттарға мүше ре­тінде қосылды. Алайда, тиімді алдын алу, заңдарды орындау және адам сауда­сы­ның құрбандарына берілген қорғаныс пен көмек көптеген елдерде шындыққа жанаспайды.

Мақаланың мақсаты — персонал мамандары адам саудасына қатысты мифтер мен фактілер арасындағы айырмашылықты түсінетінін және олардың білімі кейін­гі қызмет көрсетуге әсер ететінін анықтау.

Әлеуметтік жұмыстың құндылықтарына сүйене отырып, мақалада шекара қыз­меттерінің, полиция қызметкерлерінің, үкіметтік емес ұйымдардың қызметкер­ле­рінің, әлеуметтік қызметкерлердің қызметіне баға беріледі және адам сауда­сы­ның құрбандарына жақсы қызмет көрсету үшін қызмет көрсетуді және құрбандар­ды анықтауды күшейту ұсынылады. Адам саудасын азайтудағы жаһандық тенден­циялар, күш-жігер мен шектеулер талқыланады. Қазіргі уақытта адам саудасының құр­бандарын сәйкестендіру ауыртпалығы шекара қызметтеріне, құқық қорғау ор­ган­дарының қызметкерлеріне жүктеледі. Сонымен қатар, күнделікті өмірде адам сау­дасының құрбандарын дәл анықтау және одан кейін қызмет көрсету адам сау­дасына қатысты кең таралған мифтерге кедергі келтіруі мүмкін.

Түйінді сөздер: адам саудасы, құлдық, ықтимал құрбаны, сауда құрбаны, адам саудасыныың алдын алу, мигранттар.

Айдарова А. А. — докторант юридического факультета Alikhan Bokeikhan University (Республика Казахстан, г. Семей);

Сабитов С. М. — заведующий кафедрой уголовно-правовых дисциплин юридического факультета Alikhan Bokeikhan University, доктор PhD (Республика Казахстан, г. Семей);

Байгундинов Е. Н. — доктор PhD Alikhan Bokeikhan University (Республика Казахстан, г. Семей)

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ АНАЛИЗА ЖЕРТВ ТОРГОВЛИ ЛЮДЬМИ

Аннотация. Торговля людьми является серьезной проблемой. Торговцы людь­ми используют силу, обман и принуждение для эксплуатации и получения прибыли от принудительного труда и рабства мужчин, женщин и детей в таких местах, как публичные дома, фабрики, сельское хозяйство, рыболовство и добыча полезных ископаемых. Торговля людьми в настоящее время признана глобальной проблемой, требующей глобального реагирования, и большинство стран присое­ди­нились в качестве участников к ключевым международным документам, пред­наз­наченным для предотвращения и пресечения торговли людьми и наказания торговцев людьми. Однако эффективная профилактика, обеспечение соблюдения законов, а также защита и помощь, предусмотренные для жертв торговли людьми, не являются реальностью во многих странах.

Цель статьи — определить, понимают ли специалисты по работе с персоналом разницу между мифами и фактами, относящимися к торговле людьми, и влияют ли их знания на последующее предоставление услуг.

Основываясь на ценностях социальной работы, в статье дается оценка дея­тель­ности пограничных служб, передовых сотрудников полиции, сотрудников не­правительственных организаций, социальных работников, и предлагается усилить предоставление услуг и идентификацию жертв, чтобы лучше оказывать помощь жертвам торговли людьми. Также обсуждаются глобальные тенденции, усилия и ограничения в сокращении торговли людьми, бремя идентификации жертв тор­гов­ли людьми, которые в настоящее время ложатся на пограничные службы, сотруд­ни­ков правоохранительных органов. Тем более, что точной идентификации жертв тор­говли людьми в быту и последующему предоставлению услуг могут препят­ст­вовать распространенные мифы, связанные с торговлей людьми.

Ключевые слова: торговля людьми, рабство, потенциальная жертва, жертва торговли, предотвращение торговли людьми, мигранты.

Aidarova A. A. — doctoral student of the legal faculty of Alikhan Bokeikhan University (Republic of Kazakhstan, Semey);

Sabitov S. M. — head of the department of criminal law disciplines of the faculty of law of Alikhan Bokeikhan University, PhD (Republic of Kazakhstan, Semey);

Baigundinov E. N. — doctor of PhD of Alikhan Bokeikhan University (Republic of Kazakhstan, Semey)

ACTUAL PROBLEMS OF ANALYSIS OF VICTIMS OF HUMAN TRAFFICKING

Annotation. Human trafficking is a serious problem. Traffickers use force, deception and coercion to exploit and profit from the forced labor and slavery of men, women and children in places such as brothels, factories, agriculture, fishing and mining. Human trafficking is now recognized as a global problem requiring a global response, and most countries have joined as participants in key international instruments designed to prevent and suppress human trafficking and punish traffickers. However, effective prevention, law enforcement, and protection and assistance provided for victims of human trafficking are not a reality in many countries.

The purpose of the article is to determine whether a human resources specialists understand the difference between myths and facts related to human trafficking, and whether their knowledge affects the subsequent provision of services.

Based on the values of social work, the article assesses the activities of border services, advanced police officers, employees of non-governmental organizations, social workers, and proposes to strengthen the provision of services and identification of victims in order to better assist victims of human trafficking. They also discuss global trends, efforts and restrictions in reducing human trafficking, the burden of identifying victims of human trafficking, which currently falls on border services, law enforcement officers. Moreover, the accurate identification of victims of human trafficking in everyday life and the subsequent provision of services may be hindered by widespread myths related to human trafficking.

Keywords: human trafficking, slavery, potential victim, victim of trafficking, prevention of human trafficking, migrants.

Кіріспе. Адам саудасы әлемнің барлық континентінде кездесетін ауқымды ха­лық­аралық мәселеге айналған. Адамдарды саудалау сексуалды қанау, еңбек қа­науы, еріксіз неке құру, мәжбүрлі түрде қайыршылықпен айналысу, органдарды алу және балаларды солдат ретінде қолдану мақсатында жүзеге асырылады. Адам саудасының құрбанына айналғандардың нақты санын анықтау мүмкін емес, оған себеп — бұл құбылыстың жасырын, жоғары латентті болуы. Жалпы санақ бойын­ша адам саудасының құрбандарының саны миллиондардан асады. БҰҰ мәліметі бойынша әлем да 50 млн астам адам заманауи құлдықта жүр. Бүгінгі таңда 28 млн адам мәжбүрлі еңбектің құрбанына айналған болса, 22 млн адам өз еркінен тыс некеге отырған[1].

Мәжбүрлі еңбектің 86 пайызы жеке секторларда қолданылады, оның 23 пайы­зы — «мәжбүрлі коммерциялық сексуалды қанау». Зорлық-зомбылықпен пайда­ла­ну фактілері әлемнің барлық мемлекеттерінде тіркелген. Кез келген мемлекетте ха­лық өкілі адам саудасының құрбаны болуы мүмкін. Сонымен қатар, мәжбүрлі ең­бек жағдайларының жартысынан көбі және барлық мәжбүрлі некенің төрттен бір бөлігі табыс деңгейі орташадан жоғары елдерге тиесілі. Басқа ересек жұмыс­шыларға қарағанда мигранттар үш есе жиі «құл» болады[2].

Статистикаға сәйкес, 2019 жылы Қазақстанда адам саудасы құрбандарының саны 120 адамды құрады — 85 ер адам және 35 әйел, 2020 жылы 141 адам — 99 ер адам және 42 әйел, 2021 жылы 200 адам болды, олардың ішінде 166 ер адам және 34 әйел. 2022 жылдың жеті айында бұл көрсеткіш 102 адамды құрады, оның 94-і ерлер және 8-і әйел[3].

Адам саудасының соңғы он жылдықта қарқынды артуының көптеген тұрақты себептері бар. Қазіргі әлемдік жағдай сұраныс пен ұсыныстың ұлғаюына алып кел­ді. Адам саудасының шапшаң таралуының кейбір себептеріне жаһандану мен әлем­дік экономиканың өсуі, аймақтық шиеленістер мен климаттың өзгеруі де кіре­ді. Жаһандану үрдісі экономикалық және демографиялық теңсіздіктің күшеюіне, кедейлік пен ауылдық қауымның маргиналдануына, көлік шығындарының төмен­деуі мен секс туризмнің ұлғаюына алып келді. Әлемдік экономиканың өсуінен өн­ді­рушілер арзан тауарлар мен қызметтерді іздейтін тұтынушыларды қанағаттан­ды­ру мақсатында және бәсекелестікті сақтап қалу үшін жұмыс күшін қанауға тәуел­ділігі артты. Қырғи қабақ соғыс аяқталғаннан кейін аймақтық қақтығыстар­дың күшеюі осал адамдар мен босқындардың көбеюіне әкелді. Олардың кейбі­реу­лері көтерілісшілер топтары өздерінің әскери операцияларын қаржыландыру үшін пайдаланған және әлі де қолданады. Климаттың өзгеруі теңіз бойындағы халық­тар­дың осал топтарын тіршілік ету көзін іздеу мақсатында қалаларға және таулы аймақтарға қоныс аударуына себеп болды[4]. Сұраныс пен ұсыныстың артуы салда­рынан жергілікті және трансұлттық қылмыстық топтардың бизнесінің өркендей түсті. Олар адам саудасы қауіп-қатері төмен және пайдасы орасан зор қызмет еке­нін түсінді. Бүгінгі таңда адам саудасы есірткі және қару жарақ саудасымен қатар, кірісі мол трансұлттық қылмыстылықтың нысанына айналған. Адам саудасының тыйылмай, жылдан жылға артуының тағы бір себебі қылмыстық топтардың бел­сен­ді қылмыстық іс әрекеттерін жүзеге асыруына құқық қорғау органдары қызмет­кер­лерінің қатысуы мен өкілетті тұлғалардың жемқорлығы болып табылады.

Халықаралық қауымдастық мүшелері адам саудасымен күресуге бағытталған стратегия құрып, оны жүзеге асыруға кірісті. Бұл стратегиялар адам саудасын алдын алу, құрбандарды қорғау және қылмыскерлерді қылмыстық қудалауға ба­ғыт­талған[5].

Қазақстан Республикасының соттарына келіп түскен істерді негізге ала оты­рып, адам саудасының негізгі нысандары жыныстық қанау мақсатында және құл еңбегін пайдалану мақсатында сауда жасау, аз дәрежеде — бала асырап алу мақ­сат­ында балаларды сату болып табылады. Адам саудасы жоғары латентті қылмыс­тар қатарына жатады. Қылмыстың бұл түрін анықтаудағы басты мәселе – адам сауда­сының құрбандарын анықтау[6].

Адам саудасы бойынша ситуацияны, адам саудасының құрбаны мен қылмыс­кер­ді дұрыс анықтау күрделі мәселе болғанымен, адам саудасының құрбанына айналған тұлғаларға ерекше құқықтарын қамтамасыз етуде шешуі мәнге ие.

Талқылау. Адам саудасының құрбандарын қорғау, оларға көмек көрсету және қолдау үшін оларды дұрыс сәйкестендіру қажет. Адам саудасының құрбан­да­рының статусы заңсыз мигранттардың статусына қарағанда өзгеше мәнге ие болады. Егер адам саудасы құрбандарын дұрыс сәйкестендірмесе, олар тиісті кө­мек пен қажетті қорғану құқығынан айрылады, ол өз кезегінде қайта саудалануға алып келуі мүмкін. Сәйкестендірудің болмауы немесе дұрыс сәйкестендірілмеу қаупінің себептері құрбандардың өзіне немесе сәйкестендіруді жүзеге асыратын құзыретті органдардың қателігінен орын алуы мүмкін. Осылайша, адам сауда­сы­ның құрбаны болған адамды дұрыс анықтау мақсатында, халықаралық және аймақ­тық құқықтық құжаттар мемлекеттерден сәйкестендіру кезінде қателіктерді болдырмауды қамтамасыз ету үшін бірқатар шаралар қабылдауды талап етеді.

Адам саудасын анықтауда туындайтын қиындықтардың себептері әртүрлі. Мысалы, адам саудасының құрбандары өздерінің құрбанға айналғанын түсінбеуі салдарынан дер кезінде шағымданбауы мүмкін, ал қылмыс құрбанына айналғанын түсінген уақытта өздерінің мемлекеттегі тұрақсыз статусына байланысты, жергі­лік­ті заңдарды бұзғанын сезініп, жауаптылыққа тартылу қаупінен қорыққандық­тан, жергілікті билік өкілдеріне сенім артпауынан көмек сұраудан бас тартады.

Билік өкілдері тарапынан адам саудасы концепциясын түсінбеуі, міндеттеме мен ресурстардың болмауы, белсенді тергеу жүргізуге және объектілерге (мысалы, жезөкшелер үйлері) рейдтер жасауға, сондай-ақ құқық қорғау органдарының қыз­мет­керлері арасында сыбайлас жемқорлықтың болуы құрбанға көмек көрсету мә­се­лесін тудырады. Сонымен қатар, адам саудасы құрбандарының еркін жүріп-тұруы, мүмкіндігі бола тұра жұмыс орнынан қашып кетпеуі құқық қорғау органда­рының қызметкерлері тарапынан қанау құрбандарын анықтауда қате түсініктер қалыптастыруы мүмкін.

Адам саудасының құрбандарын анықтауда заңсыз мигранттар мен қылмыскер арасындағы айырмашылықтарды нақтылау қажет. 2008 жылғы 4 маусымдағы № 38-ІV ҚР Заңымен ратификацияланған, Бас Ассамблеяның 2000 жылғы 15 қара­ша­дағы 55/25 қарарымен қабылданған Біріккен Ұлттар Ұйымының Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын Мигранттарды құр­лық, теңіз және әуе арқылы заңсыз әкелуге қарсы хаттамасының 3 (а) бабына сәй­кес: «мигранттарды заңсыз әкелу» тікелей немесе жанама қандай да бір қаржылық немесе өзге де материалдық пайда алу мақсатында қандай да бір Қатысушы мемлекетке оның азаматы болып табылмайтын немесе оның аумағында тұрақты тұрмайтын кез келген адамның заңсыз кіруін қамтамасыз етуді білдіреді»^[7].

Мигранттарды заңсыз әкелудің негізгің үш элемент құрайды: 1) өзге тұлғаның заң­сыз кіруіне көмек көрсету; 2) қатысушы мемлекет; 3) қаржылық немесе өзге де ма­териалдық пайда алу мақсаты. Теориялық тұрғыда адам саудасы мен заңсыз ми­грант­тарды әкелу арасында үш негізгі айырмашылықты атап өтуге болады. Бұл айыр­машылықтар адамды қанау элементтерімен, трансұлттылық және екі қылмыс арасын­дағы байланысқа байланысты болады. Әдетте, заңсыз әкелген мигрант не­ме­се делдал контрабандашыға ақшаны белгіленген пунктке келгеннен кейін неме­се дейін береді. Контрабандашы мен заңсыз әкелінген мигрант арасында шекараны заң­сыз кесіп өт­кеннен кейін, яғни белгіленген пунктке жеткеннен кейін байланыс үзіледі. Контра­бан­дашыда заңсыз әкелінген мигрантты келгеннен соң қанау ниеті бол­майды. Кері­сін­ше, адам саудасының мақсаты үнемі құрбанды қылмыскер тара­пы­нан қанауға ұшырату болып саналады. Себебі адамды саудалаушылардың негіз­гі материалдық табыс көзі адамды қанау арқылы жүзеге асырылады. Екіншіден, ми­грант­тарды заңсыз әкелу трансұлттық сипатқа ие, себебі мигранттарды заңсыз әке­лу­дің немесе соған байланысты әрекеттердің мақсаты әрқашан адамның бір елден екін­ші елге заңсыз кіруіне немесе сол елде болуына ықпал ету болып табыла­ды. Ми­гранттарды заңсыз әкелуге қарағанда адам саудасы шекарадан асу арқылы не­месе бір мемлекеттің ішін­де болуы мүмкін. Үшінші айырмашылық, заңсыз кел­ген ми­грант тарапынан өзге елге заңсыз кіруге өзінің келісім болады. Ал адам сау­да­сы­ның құр­бандарының басым көпшілігі өз келісімін бермейді, немесе адам сату­шы­лар тара­пынан қорқыту, алдау арқылы алынған келісім болады, әдетте ол келі­сім­нің күшін жояды.

Жоғарыда көріп отырғанымыздай, теориялық тұрғыдан иммигранттарды заң­сыз әкелу мен адам саудасы арасында айырмашылықтар бар және оларды атап өту­ге болады. Алайда, іс жүзінде екі қылмысты ажырату әлдеқайда қиын болуы мүм­кін. Мұның бірнеше себептері бар. Олардың бірі-адам саудасының құрбаны болған адам өз маршрутын заңсыз әкелінген адам ретінде бастауы мүмкін, және адам сау­дагерлері күдік тудырмау мақсатында заңсыз шекараны өткеннен кейін өз қыз­меті­нің өтеуін талап етеді. Кейде қылмыскерлердің алғашқы мақсаты контрабандалық жолмен шекараны өткізу болса, кейін тиімді сәтті пайдаланып қалу мақсатында және қаржылық жағынан мол пайдаға кенелу мақсатында контрабандашылар адам саудагеріне және адамды қанаушыға айналып жатады.

Жоғарыда аталған мәселелер көптеген елдерде адам саудасының құрбандары сәйкестендірлмейді, немесе халықаралық сауда объектісіне айналған тұлғаларды заңсыз мигранттар, заңсыз жұмысшылар немесе заңсыз әкелінген мигранттар ре­тін­де қате сәйкестендіруге әкеледі. Адам саудасының құрбандарын дұрыс сәйкес­тен­дірмеу оның құрбан ретінде қолдана алатын құқықтарына шектеу қояды.

Егер адам саудасының құрбаны болған адам қылмыскер, заңсыз немесе заңсыз әкелінген иммигрант ретінде мүлде анықталмаса немесе қате анықталмаса, бұл адамның өзіне тиесілі құқықтарды жүзеге асыру қабілетіне тікелей әсер етеді. Қыс­қаша айтқанда, адам саудасының құрбандарын тез және дәл анықтай алмау мұндай адамдарға берілген кез-келген құқықты жалған етеді[8].

Халықаралық құқық адам саудасының құрбандарына заңсыз әкелінген ми­грант­тарға қарағанда жеңілдіктер мен құқықтар көлемі кеңірек берілген. Адам сау­дасының құрбандарына берілетін құқықтарға, атап айтқанда, олар орналасқан мем­лекеттің жедел қолдау құқығы және одан әрі қанау мен залалдан қорғау, қауіпсіз және ерікті түрде оралу құқығы, сондай-ақ жеткілікті және тиісті қаражат алу құ­қы­ғы кіреді.

Халықаралық және өңірлік құқықтық актілер қатысушы мемлекеттерге адам саудасының құрбандарын анықтау жөнінде шаралар қабылдауға міндеттеме жүк­тей­ді. Бұл шараларға қатысушы мемлекеттер немесе ұлттық ұйымдар арасындағы ынтымақтастық, шекараларды анықтау, Ұлттық нұсқаулар мен рәсімдерді дайын­дау және дамыту кіреді. Алайда, жүктелген міндеттемелер кейде екі жағы болады және мемлекеттердің одан әрі тәжірибесі олардың өте шектеулі нәтиже беретін­дігін көрсетеді.

Қазақстан Республикасында адам саудасының құрбандарына көмек көрсету­дің мемлекеттік жүйесі бар. Бұл жүйе шегінде тек адам саудасының құрбаны ре­тін­де сәйкестендірілген адамға ғана көмек көрсету бойынша қызметтер топтамасы қаржыландырылады. Аталған жүйе ықтимал құрбандарды анықтау және оларды сәй­кес­тендіру бойынша жұмыс көлемін қаржыландырмайды. Адам саудасының құр­бандарына көмек көрсететін үкіметтік емес ұйымдар (ҮЕҰ) құрбандарды анық­тау бойынша шараларды өз күштерімен жүргізеді, дегенмен жобалық қаржылан­ды­руға тәуелділік толық қызмет жасауға кедергі келтіреді.

Қазақстан Республикасы «Адам саудасының құрбандарына арнаулы әлеу­мет­тік қызметтер көрсету стандарты» адам саудасының құрбандарын сәйкестендіру, оларға көрсетілетін әлеуметтік, психологиялық және құқықтық көмек көрсетудің түрлері мен процедурасы анықталған[9].

Біріккен Ұлттар Ұйымының Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы кон­вен­циясын толықтыратын Адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алу мен жолын кесу және ол үшін жазалау туралы хаттамасы (әрі қарай Хат­тама) шекарада ақпарат алмасуды, оқытуды және сәйкестендіруді қажет етеді. Хат­та­маның 10-бап(1)(a) сәйкес халықаралық шекаралардан кіру/шығу құжатта­рын­сыз немесе басқа адамдардың құжаттарымен өтетін немесе өтуге тырысатын адамдар адамдарды сатушы немесе осындай сатудың құрбандары болып табы­лады[10]. Шекаралық бақылауға келетін болсақ, 11-баптың 1-бөлігінде «қатысушы елдер адам саудасының алдын алу және анықтау үшін қажет болуы мүмкін шек­аралық бақылауды барынша күшейтеді» делінген.

Іс жүзінде шекарашылар құрбандарды анықтау міндетін қиын деп санайды және көптеген құрбандар анықталмағанын мойындайды. Себептердің бірі – шек­ара­дағы көптеген құрбандар бір күні олар баратын елдегі адам саудасының құр­ба­ны болатынын білмейді, сондықтан олар өз жағдайына шағымдану үшін шекара­шы­ларға жүгінбейді. Шекарашылар адамдардың қанауға ұшыраған белгілерін анық­тай алады, бірақ қандай да бір қанау болғанға дейін адам саудасының құр­бан­дары немесе ықтимал құрбандары шекарада ұсталған жағдайларда оларды анықтау өте қиын. Шекара қызметкерлері ықтимал адам саудасының құрбандарымен қа­рым-қатынас орнату уақыты өте шектеулі және шекара қызметкерлері барлығы­мен сөйлесе бермейді[11].

Бүгінде Қазақстанда мемлекеттік және халықаралық ұйымдардың қолдауы­мен еліміздің әртүрлі өңірлерінде адам саудасына қарсы күрес жөніндегі үкіметтік емес ұйымдар жұмыс істейді, Адам саудасының құрбандарына арналған баспа­на­лар құрылуда, онда оларға жан-жақты көмек көрсетіледі. Осындай ҮЕҰ «Родник» орталығының базасында 2006 жылдан бастап адам саудасының құрбандарына айнал­ған 149 адамға еліне оралуға, заң көмегі, медициналық және психологиялық көмек көрсетілген[12].

Қазақстанда адам саудасының құрбандарын анықтау бойынша нәтижелі көр­сеткіштерге Үкіметтік емес ұйымдар жетіп отыр. Адам саудасының құрбандары құқық қорғау қызметкерлеріне қарағанда ҮЕҰ мүшелеріне сенімі мол екенін атап өткен.

Аймақтық құқықтық актілер сонымен қатар Адам саудасын алдын алуда құр­бандармен немесе ықтимал құрбандармен байланыста болуы мүмкін тиісті өкілет­ті тұлғаларға көмек көрсету үшін әдістемелік нұсқаулықтарды ұсынудың маңыз­ды­лығын көрсетеді.

Тиісті лауазымды тұлғаларға құқық қорғау органдарының, миграциялық және әлеуметтік қызметтердің қызметкерлері, елшіліктер мен консулдықтардың қыз­мет­керлері және шекарашылар кіреді. Алайда, іс жүзінде әлемнің әр түкпірінен келген бақылаушылар әлі де тұрақты және мамандандырылған дайындықтың жоқ­ты­ғын атап өтеді, бұл қызметкерлердің құрбандарды тез және дәл анықтау қабі­лет­ін айтарлықтай төмендетеді. Сонымен қатар, біздің ойымызша, адам сауда­сының құрбандарын анықтауда жедел жәрдем қызметкерлерінің атқаратын рөлі зор. Жедел жәрдем қызметкерлері уақытылы және дер кезінде ықтимал адам сауда­сының құрбандарын анықтап, оларға қатысты тиісті шешім қабылдау бойынша дайындықтары болуы керек.

Бұдан басқа, өңірлік құқықтық актілер қатысушы мемлекеттерден өздерінің құзыретті органдарының бір-бірімен немесе қолдаушы ұйымдармен ынтымақ­та­суын қамтамасыз етуді талап етеді. Соңғысы, мысалы, психологтар немесе мемле­кеттік сектордың немесе коммерциялық емес ұйымның әлеуметтік қызметкерлері болуы мүмкін. Мұндай қолдау ұйымдарымен ынтымақтастық маңызды шара бо­лып табылады, әсіресе дайындықтың болмауына байланысты полиция немесе сот қызметкерлері адам саудасының құрбанын заңсыз әкелінген немесе заңсыз ми­грант­тан ажырата алмаса, құрбандарды анықтауға және дұрыс қорғауға көмектесе алмайды.

Жәбірленушінің мәртебесін ресми түрде анықтау — бұл уақытты қажет ететін процесс (апталар немесе айлар). Осылайша, қылмыстық қудалаудың орнына адам құқықтарын қорғау тәсіліне сүйене отырып, Еуропалық адам саудасы конвен­ция­сы мен ЕО-ның Адам саудасына қарсы Заңы шектеулі мәнге ие, өйткені олар адам­ның осалдығын анықтауға мүмкіндік бергенімен, олар заңсыз әкелінген мигрант­тар арасындағы айырмашылықты анықтауға көмектеспейді.

Қорытынды. Адам саудасының құрбандарын тез және дәл анықтау олардың ұлттық және халықаралық құқықтарға сәйкес тиісті құқықтарға, көмекке, қолдауға және қорғауға ие болуын қамтамасыз ету үшін өте маңызды.

Сондықтан халықаралық және өңірлік құқықтық актілерде адам саудасы қыл­мысын әшкерелеу бойынша мемлекеттердің күш-жігерін жеңілдетуге және күшей­туге бағытталған бірқатар шаралар көзделген. Бұл шараларға ресми қызметтермен немесе қолдау ұйымдарымен ынтымақтастық, жәбірленушілермен байланыста бо­луы мүмкін қызметкерлерді және басқа адамдарды арнайы даярлау, заңнамалық және басқа да шаралар (құралдар, нұсқаулықтар, индикаторлар және т.б.) қабыл­дау, сондай-ақ шекаралық бақылау кіреді. Алайда құрбандарды анықтау маңызды мәселе болып қала береді. Мемлекеттердің, халықаралық ұйымдардың және аза­мат­тық қоғам мүшелерінің үлкен күш-жігеріне қарамастан, адам саудасы әлі де көрінбейтін қылмыс болып табылады.

Сәйкестендірудің төмен деңгейінің көптеген себептері бар, соның ішінде бір жа­ғы­нан алдыңғы қатардағы қызметкерлердің хабардар болмауы мен ресурс­та­рының жеткіліксіздігі, екінші жағынан, жәбірленушілердің сыбайлас жемқорлық пен құзыретті органдардың серіктестігі туралы түсінігі. Егер адам құқық қорғау ор­ган­дарының қызметкерлері, шекарашылар, ҮЕҰ қызметкерлері сияқты жедел әре­кет ету қызметтеріне жүгінуге жеткілікті сенімділікке ие болмаса және өзін құр­бан ретінде тани алмаса, оның ешқашан адам саудасының құрбаны ретінде анық­талмау және ешқашан тиісті қолдау мен қорғаныс қызметіне жіберілмеу қаупі жоғары.

Жылдам және дәл сәйкестендіру мәселесін шешу үшін келесідей шешімдер ұсынылды. Баратын елдерді, транзит елдерін, сондай-ақ шыққан елдерді құзыретті органдардың белсенді анықтауы үшін көбірек күш салу қажет.

Әдебиеттер тізімі

1. Рабство в наши дни: 50 млн человек принуждают к труду или браку // https://news.un.org/ru/story/2022/09/1431301. Жүгіну күні: 01.02.2023.
2. 50 млн человек в мире принуждают к труду или браку. Международная Информационное Агенство Kazinform // https://www.inform.kz/ru/50-mln-chelovek-v-mire-prinuzhdayut-k-trudu-ili-braku_a3978044. Жүгіну күні: 01.02.2023.
3. Махсутов Р. Как пресечь факты торговли людьми? / Юридическая газета. № 92 (3693) // https://www.gazety.kz/i/Archive/307.pdf. Жүгіну күні: 01.02.2023.
4. For a thorough analysis of the root causes of human trafficking, see Louise Shelley, Human Trafficking: A Global Perspective (Cambridge University Press, 2010) 37-58.
5. US Department of State, 3Ps: Prosecution, Protection, and Prevention // https://www.state.gov/404. Жүгіну күні: 01.02.2023.
6. Агыбаева Л. Рабство XXI века // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id =38624273&pos=6;-108#pos=6;-108. Жүгіну күні: 01.02.2023.
7. 2008 жылғы 4 маусымдағы № 38-ІV ҚР Заңымен ратификацияланған, Бас Ассамблеяның 2000 жылғы 15 қарашадағы 55/25 қарарымен қабылданған Біріккен Ұлттар Ұйымының Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвенциясын толықтыратын Мигранттарды құрлық, теңіз және әуе арқылы заңсыз әкелуге қарсы хаттамасы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z080000038_. Жүгіну күні: 01.02.2023.
8. Права человека и торговля людьми. Изложение фактов № 3 ООН. — Нью-Йорк-Женева, 2014. С. 15 // https://www.ohchr.org/sites/default/files/ Documents/ Publications/ FS36_ru.pdf
9. Адам саудасының құрбандарына арнаулы әлеуметтік қызметтер көрсету стандарты // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1600013543. Жүгіну күні: 01.02.2023.
10. Біріккен Ұлттар Ұйымының Трансұлттық ұйымдасқан қылмысқа қарсы конвен­ция­сын толықтыратын Адамдарды, әсіресе әйелдер мен балаларды сатудың алдын алу мен жолын кесу және ол үшін жазалау туралы хаттаманы ратификациялау туралы Қазақстан Республикасы 2008 жылғы 4 маусымдағы № 37-IV Заңы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z080000037_ Жүгіну күні: 01.02.2023.
11. International Organization for Migration, Identification and Protection Schemes for Victims of Trafficking in Persons in Europe: Tools and Best Practices (IOM, December 2005) 14.
12. Бекирова А. В Казахстане большинство жертв торговли людьми вербуется для трудовой эксплуатации // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31183018&pos=3;-53#pos=3;-53 Жүгіну күні: 01.02.2023.

References

1. Rabstvo v nashi dni: 50 mln chelovek prinuzhdayut k trudu ili braku // https://news.un.org/ru/story/2022/09/1431301. data obrashcheniya: 01.02.2023.
2. 50 mln chelovek v mire prinuzhdayut k trudu ili braku. Mezhdunarodnaya Informatsionnoye Agenstvo Kazinform // https://www.inform.kz/ru/50-mln-chelovek-v-mire-prinuzhdayut-k-trudu-ili-braku_a3978044. data obrashcheniya: 01.02.2023.
3. Makhsutov R. Kak presech’ fakty torgovli lyud’mi? / Yuridicheskaya gazeta. № 92 (3693) // https://www.gazety.kz/i/Archive/307.pdf. data obrashcheniya: 01.02.2023.
4. For a thorough analysis of the root causes of human trafficking, see Louise Shelley, Human Trafficking: A Global Perspective (Cambridge University Press, 2010) 37-58.
5. US Department of State, 3Ps: Prosecution, Protection, and Prevention // https://www.state.gov/404. data obrashcheniya: 01.02.2023.
6. Agıbaeva L. Rabstvo XXI veka // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id =38624273&pos=6;-108#pos=6;-108. data obrashcheniya: 01.02.2023.
7. Protokol protiv nezakonnogo vvoza migrantov nazemnym, morskim i vozdushnym putem, dopolnyayushchiy Konventsiyu Organizatsii Ob»yedinennykh Natsiy protiv transnatsional’noy organizovannoy prestupnosti, ratifitsirovannyy Zakonom RK ot 4 iyunya 2008 goda № 38-IV, prinyatyy rezolyutsiyey General’noy Assamblei ot 15 noyabrya 2000 goda 55/25 // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z080000038_. data obrashcheniya: 01.02.2023.
8. Prava cheloveka i torgovlya lyud’mi. Izlozheniye faktov № 3 OON. — N’yu-York-Zheneva, 2014. S. 15 // https://www.ohchr.org/sites/default/files/ Documents/ Publications/ FS36_ru.pdf
9. Standart okazaniya spetsial’nykh sotsial’nykh uslug zhertvam torgovli lyud’mi // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/V1600013543. data obrashcheniya: 01.02.2023.
10. Zakon Respubliki Kazakhstan ot 4 iyunya 2008 goda № 37-IV «O ratifikatsii Protokola o preduprezhdenii i presechenii prodazhi i nakazanii za neye lits, osobenno zhenshchin i detey, dopolnyayushchikh Konventsiyu Organizatsii Ob»yedinennykh Natsiy protiv transnatsional’noy organizovannoy prestupnosti» // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z080000037_ data obrashcheniya: 01.02.2023.
11. International Organization for Migration, Identification and Protection Schemes for Victims of Trafficking in Persons in Europe: Tools and Best Practices (IOM, December 2005) 14.
12. Bekirova A. V Kazakhstane bol’shinstvo zhertv torgovli lyud’mi verbuyetsya dlya trudovoy ekspluatatsii // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31183018&pos=3;-53#pos=3;-53 data obrashcheniya: 01.02.2023.