Мир закона

К. Т. Жармаганбетова — Баишев Университетінің «Құқық және жалпы бі­лім беру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы, заң ғылымдарының магистрі Жармаганбетова К. Т. — старший преподаватель кафедры «Права и обще­об­ра­зовательных дисциплин» Баишев Университет, магистр юридических наук Zharmaganbetova K.T. — Senior Lecturer of the Department of «Law and General Education», Baishev University, Master of Law ӘОЖ 343.2

ҚЫЛМЫСТЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАРДЫҢ КӨПТІГІ ИНСТИТУТЫНЫҢ БЕЛГІЛЕРІНІҢ ЗАҢДЫҚ СИПАТТАМАСЫ

ЮРИДИЧЕСКАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА ПРИЗНАКОВ ИНСТИТУТА МНОЖЕСТВЕННОСТИ УГОЛОВНЫХ ПРАВОНАРУШЕНИЙ

LEGAL CHARACTERISTICS OF SIGNS OF THE INSTITUTE OF MULTIPLICITY OF CRIMINAL OFFENSES

ТҮЙІН Мақалада жетекші қазақстандық және ресейлік ғалымдардың көзқарасы бойын­ша қылмыстық құқық бұзушылықтардың көбею институты белгілерінің бірнеше рет және көпше болу белгілерін анықтау туралы заңдық сипаттамасы берілген. АННОТАЦИЯ В статье дается юридическая характеристика признаков института множест­вен­ности уголовных правонарушений с точки зрения ведущих казахстанских и рос­сийских ученых об опре­делении признаков неоднократности и множест­вен­ности. ANNOTATION The article provides a legal description of the features of the institute of multiple criminal offenses from the point of view of leading Kazakh and Russian scientists on the definition of the features of multiple and numerous offenses. Түйінді сөздер: қылмыс, көптік, заңнама, кодекс, кәдімгі құқық, жеті жарғы. Ключевые слова: преступление, множественность, законодательство, ко­декс, обычное право, жеты жаргы. Keywords: crime, plurality, legislation, code, customary law, jargon tokens. Қазақ қоғамы мен мемлекеттілігінің қалыптасуы баяу қарқынмен жүрді. Ұзақ уақыт бойы, 1917 жылы Кеңес өкіметі орнағанға дейін, Қазақстанда қазақтардың әдет­тегі құқығы қолданылды, ол үш дереккөзге негізделді: билер сотының прак­тикасы, отбасы-неке, азаматтық-құқықтық, қылмыстық-құқықтық және басқа да қатынастарды реттейтін билер съезінің ережелері[1]. Қылмыстар мен жазалар туралы ережелер негізінен меншік, өмір және ден­саулық қатынастарына қатысты болды. Қылмыстардың көптігі мәселесі бойынша қазақтардың әдеттегі құқығында нақты реттеу болған жоқ. Қазақстанның Ресейге қосылуымен Ресейдің құқықтық жүйесі қазақтардың әдеттегі құқығының дамуына тікелей ықпал ете бастады. Т. М. Күлтелеев былай дейді: «Кәдімгі құқықтың қыл­мыстық-құқықтық нормаларының өзгеруіне ресейлік қылмыстық құқық, сондай-ақ белгілі дәрежеде мұсылман құқығы – шариғат елеулі әсер етті»[2]. Сонымен қатар, кеңестік ғылымның бір бөлігі бола отырып, отандық қыл­мыс­тық құқықтың қазіргі заманғы доктринасы барынша дамыды. Жоғарыда айтыл­ған­дарға байланысты қазақтардың әдеттегі құқығының көздеріне талдау жасауға қажеттілік туындайды. Қазақтардың әдеттегі құқығының көне ескерткіші – «Жеті жарғы» – «Тәуке хан ордасы» (1680-1718). Оның қолжазба нұсқасы табылған жоқ, бірақ мазмұны XIX ғасырдағы орыс шенеуніктері Н. И. Гордековтың, Г. Гавердовскийдің, А. Лев­шиннің, Г. Спасскийдің, Я. Гурландтың және басқалардың жазбаларынан белгілі болды. «Жеті жарғы» қылмыстық-құқықтық мәселелерін регламенттеу тыйым са­лын­ған іс-әрекеттер мен оларды жасағаны үшін жаза белгілеуден тұрды. «Жеті жарғы» қылмыстың келесі түрлерін анықтады: кісі өлтіру, мертігу, зорлау, ұрып-соғу, қор­лау, перзенттік құрмет, ұрлау, неке адалдығын бұзу, қан құю ережелерін сақтамау. Бұл құқықтық ескерткішті талдау онда мүліктік қылмыстар мен жеке адамға қарсы қылмыстарға қатысты қарастырылған қылмыстардың жиынтығын жасағаны үшін жазаның белгіленгенін көрсетеді. «Ұрлық пен кісі өлтіруді жасаған адам екі қыл­мыс үшін төлейді», — деді Тауке хан. Шет елдердің қылмыстық заңнамасында қылмыстардың көптігін дамыту үрдіс­терін анықтау, осы мәселені реттеуде отандық қылмыстық заңнаманы объективті бағалау, оның оң және теріс жақтарын анықтау мақсатында заңнамаға салыстырмалы талдау жүргізу қажет. Қазақстан Республикасы басқа мемлекеттермен, жақын және алыс шетел деп аталатын елдермен тұрақты саяси, экономикалық және мәдени байланыста, бұл біздің мемлекетіміздің геосаяси орналасуына да, әлеуметтік-экономикалық қажеттілігіне де байланысты. Н.Ә. Назарбаев: «…Біз жалпы әлемдік өркениет басып алған жолдармен жүретінімізді түсінуіміз керек».[3] Ұзақ уақыт бойы таяу шет елдер мен Қазақстан одақтас республикалар бола оты­рып, бірыңғай орталықтандырылған басқару және бірыңғай құқықтық жүйеге ие бол­ды. КСРО ыдырағаннан кейін бұрынғы республикалар сыртқы және ішкі саясаттың аса маңызды мемлекеттік мәселелерін шешуде бұрынғы ынтымақтастығын сақтап қалуға шешім қабылдады, соның салдарынан Тәуелсіз Мемлекеттер достастығы құрылды. Бірлескен шешім жаңа қылмыстық-құқықтық жүйені қалыптастыру мәсе­ле­сін айналып өтпеді. Сонымен, 1996 жылғы 17 ақпанда ТМД-ға қатысушы мемлекет­тер­дің Парламентаралық ассамблеясының жетінші пленарлық отырысында Модель­дік Қылмыстық кодекс әзірленді, ол әрбір мемлекеттің өзінің қылмыстық заңнамасын әзірлеуіне негіз болды. Біздің ойымызша, ТМД елдерінің қылмыстық заңнамасын дамытудың дұрыс үрдісі тұрғысынан Ресей Федерациясының, Қырғызстан, Өзбекс­тан, Әзірбайжан және Молдова Республикаларының қылмыстық кодекстері ең құнды болып табылады. Осылайша, Ресейдің қылмыстық заңнамасы қылмыстардың көптігінің тек екі түрін – қылмыстардың жиынтығы мен қайталануын анықтайды, бұл мәселені ішкі қылмыстық заңмен реттеудегі тиісті айырмашылықтарды анықтайды. Қылмыстар­дың көптігінің мұндай жүйесі Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде белгіленгенге қарағанда анағұрлым сәтті болып көрінеді. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде қылмыстардың көпті­гі­нің мазмұны екі аспектіде айқындалады: қылмыстарды саралау қағидалары және жаза тағайындаудың арнайы қағидалары. Қылмыстарды саралау ережесі ҚР ҚК-нің 12-бабында «қылмыстардың бірнеше рет жасалуы», ҚР ҚК-нің 13-бабында «қылмыстардың жиынтығы», ҚР ҚК-нің 14-бабында «қылмыстардың қайталануы деп бекітілген. Қылмыстардың көптігінің көрсетілген компоненттері бір-біріне қатысты өза­ра байланысты және өзара байланысты жағдайлар болып табылады, яғни кейбір ережелерді қолдану, әдетте, басқаларды қолдануға әкеледі. Сонымен бірге, қыл­мыс­тардың көптігінің осы элементтерін түсіну оның қылмыстық-құқықтық түсінігі мен жалпы белгілерін түсінбестен мүмкін емес. Бірінші тәсілге сәйкес қылмыстардың көптігі шектеулі белгілермен сипат­та­лады, кейде зерттелетін ұғым жалғыз белгімен анықталады: адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы. Екінші тәсіл әртүрлі белгілерді (жойылмаған немесе алынбаған соттылықтың болуы, ескіру мерзімінің ескіруі және т.б.) қамтитын қылмыстардың көптігін не­ғұр­лым кеңейтілген түсіндіруді білдіреді. Осылайша, ғалымдардың осы тұжы­рымдама туралы пікірталасы негізінен оның білдіру формасына қатысты болды. Біздің ойымызша, кез-келген құбылыс ұғымы оны толық сипаттайтын және оны басқа құбылыстан ажыратуға мүмкіндік беретін ең аз қажетті белгілерді қамтуы керек. Сонымен қатар, бір ғана тұжырымдама зерттелетін құбылыстың бүкіл мәнін аша алмайды, тек жалпы формальды түсінік береді. Қылмыстардың көптігі ұғымын анықтауда И.И. Роговтың, Г.И. Баймурзин­нің, В.Ф. Шмелевтің пікірінше, «көбейту дегеніміз – адамның қылмыстық қудалаудың ескіру мерзімі аяқталмаған немесе соттылығы жойылмаған немесе қылмыстық қудалау заңға сәйкес тоқтатылмаған екі немесе одан да көп қылмыс жасауы»[4]. Көптіктің мұндай түсіндірмесі: Әлеуметтік белгі кем дегенде екі қылмыс жасаумен байланысты іс-әрекеттің әлеумет­тік қауіптілігінің жоғарылауын, сотталғанға дейін де, одан кейін де тұл­ғаның тұрақты қоғамға қарсы қасиеттерін, түзету жолына барғысы келмеуін, адам­ның кәсіби қылмыстық мамандануының болуын білдіреді. нақты қылмыс­тарды жасау бойынша белгілі бір теориялық білім мен практикалық дағдылар және т.б. Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасында көпше түрлерін бөлу кри­терий­леріне талдау жүргіземіз. Қылмыстардың сапалық сипаттамасы олардың сәйкестігімен, біркелкілігімен және гетерогенділігімен анықталады. Заң шығарушының қылмыстарды бірнеше рет бөлуі бірдей қылмыстар жасау арқылы анықталған бағытталған қылмысты есепке алу мақсатымен анықталады. Қылмыстық құқық ғылымында бірдей, біртекті және гетерогенді қылмыстарға қатысты бірыңғай көзқарас қалыптасты. Жалпыға бірдей қылмыстар – бұл құрамның барлық белгілеріне сәйкес келетін, яғни Қылмыстық кодекстің сол бабында көзделген қылмыстар деп санауға болады. Біртекті қылмыстар –бұл бірдей тікелей объектілерге қол сұғатын әрекеттер (ҚР ҚК 12-б.2-Б.). Тиісінше, гетерогенді қылмыстар – бұл әртүрлі қол сұғушылық объек­ті­леріне қол сұғатын әрекеттер. Біздің ойымызша, сапалық сипаттаманы қыл­мыс­тардың көптігінің формаларын бөлу критерийі ретінде пайдалану толығымен дұрыс емес, өйткені ол гетерогенді қылмыстармен салыстырғанда бірдей және бір­тектес қылмыстардың әлеуметтік қауіптілігінің стереотипін жасайды. Сонымен қатар, жасалған әрекеттің қоғамдық қауіптілігін қылмыстық-құқықтық бағалау, ең алдымен, жасалған әрекеттердің ауырлық дәрежесіне (ҚР ҚК 11-бабы), содан кейін олардың сапалық сипаттамасына негізделетіні жалпыға мәлім. Өз алдына бөлек тарау ретінде «Қылмыстың көптігі» 1974 жылғы кеңестік қылмыстық құқықтың Жалпы бөлімінде, оқулықтарда  көріне бастады. 1974 жылға дейін қылмыстың қайталануы туралы оқулықтардың түрлі тарауларында қарас­ты­рыл­ды. Одан әрі қылмыстық құқықтың дербес институты ретіндегі көптік ұғы­мына ғылыми және оқулық әдебиеттерінде көп көңіл аударылды. Алғаш рет «Қылмыстың көптігі» Модельді кодексте (12-тарау) пайда болды және бірнеше мәрте жасалуды, жиынтықты, қайталануды, қауіпті қайталануды және аса қауіпті қайталануды анықтайтын баптар қосылды[5]. Тәуелсіз мемлекеттер достастығына қатысушы көптеген елдердегі сияқты Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық заңнамасы да қылмыстың көптігін дербес бөліммен ерекшелемейді, ал қылмыстың көптігі қылмыстың бір­не­ше мәрте жасалуы, қылмыстардың жиынтығы және қылмыстың қайталануы ретінде қылмыс бөлімінде қарастырылады. Қылмыстың көптігі ұғымы қылмыстық құқық ғылымымен зерттеліп, адамның екі және одан да көп қасақана қылмыс жасаған жағдайын қарастаруды міндет етеді. Қылмыстық құқық ғылымында әзірше қылмыстың көптігі ұғымын біртұтас көз­қараспен түсіндіретін анықтама жоқтың қасы. Мәселен, А.М. Яковлевтің пікі­рін­ше, «қылмыстық әрекеттің көптігі ұғымы қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы, жиынтығы, қайталануы ұғымдарынан нақты орын алады»[6]. Дегенмен, атап өту керек, бұл айтылғындарда қылмыстың көптігі құбылысының сандық белгілері ғана ашылып, оның елеулі сапалы белгілері, мазмұны мен көлемі ашылмайды. Г.Ф. Поленов қылмыстың көптігі ұғымын «адамның екі және одан да көп дербес қылмысты құрайтын бірнеше әрекет жасауы» деп анықтайды. Г.Т. Ткешелидзе, П.С. Дагель және Г.Г. Криволапов қылмыстың көптігін бір адамның «екі және одан көп» немесе «бірнеше қылмыс» жасау оқиғасы ретінде сипаттайды. Белгілі бір адамның ғана екі және одан да көп немесе бірнеше қылмыс жасауы деп көрсету қылмыстық әрекеттің көптігінің елеулі белгісі ретінде дұрыс та және қажетті де болып табылады, өйткені қылмыстың көптігі осынысымен көрініп, білінеді. Дегенмен, бұл жерде егер тек қана көрсетілген белгілермен шектеліп қалатын болсақ, онда қарастырып отырған ұғымның анықтамасы дәл және толық емес болып қалар еді. Әңгіме мынада, адамның іс жүзінде жасаған екі және одан да көп қылмыстық әрекеттері – қылмыстың көптігі қылмыстық-құқықтық ұғыммен қамтыла бермейді. Қылмыстың көптігіне В.Н. Кудрявцев басқаша түсінік береді. Оның пікірі бойынша, «қылмыстың көптігі жасалған қылмыстың бәрі Ерекше бөлімнің жалғыз қылмысты қарастыратын бір ғана нормасымен қамтыла алмайтындығымен сипатталады». Алайда, жасалған іс-әрекет Ерекше бөлімнің бір нормасымен қамтылмаған болса, көптіктің мұндай белгісі олардың барлық түріне бірдей тән болмайды, тек қана қылмыстық заңның түрлі баптарына жататын және қылмыстың жиынтығы ұғымымен қамтылатын жағдайда ғана қамтылады. Айтып өту қажет, кейінен В.Н. Кудрявцев қарастырып отырған белгіні шығарып тастаған. Б.А. Куринов қылмыстың көптігі деп соттылығы жойылған және қылмыстық ізге түсу мерзімі ескермеген жағдайдағы адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауын таныды. Б.В. Здравосмыслов қылмыстық көптігі ұғымына мынадай анықтама береді: «қылмыстың көптігі деп, адамның сот белгілеген үкімімен бұрынғы сотталғанына қарамастан, екі және одан да көп қылмыстық әрекеті танылады». Б.Ж. Жүнісов қылмыстың көптігін «адамның бұрын сотталғанына қара­мас­тан, егер сотталған болса, ең кем дегенде екі заңдық зардабының бірі жойылған жағдайда немесе қылмыстық ізге түсуді болдырмайтын жағдайдағы екі немесе одан да көп қылмыс жасады» деп анықтайды[7]. Б.М. Леонтьевтің пікірінше, «қылмыстың көптігі — бұл кем дегенде екеуінің біреуі үшін қылмыстық жауаптылыққа тартылатын, адамның екі және одан көп қылмыс жасауы»[8]. Е.И. Қайыржанов қылмыстың көптігінің мынадай түрлерін бөліп көрсетеді: жиынтығы, бірнеше мәрте жасалуы және қайталануы[9]. Қылмыстың көптігінің бұл түрлері Қазақстан Республикасының қылмыстық заңында да осылай қарастырылады. Сөйтіп, қылмыстың көптігі туралы мәселелер қылмыстық құқық теориясында әлі күнге даулы күйінде қалып отыр. И.И. Рогов пен Г.И. Баймурзин редакциялаған Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы оқулығында берілген қылмыстың көптігі анықтамасы, біздің ойымызша, қарастырып отырған институттың мәнін толығырақ ашатын сияқты. Сөй­тіп, бұл оқулық бойынша, қылмыстың көптігі деп, ескіру мерзімі өтпеген немесе соттылығы жойылмаған және алынып тасталмаған, не заңға сәйкес қыл­мыстық ізге түсу тоқтатылған адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы танылады. Қазіргі кезде Қазақстан Республикасының қылмыстық заңнамасы іс-әрекеттің жасалу сипатына қарай қылмыстың көптігінің мынадай үш түрін (нысанын) қарастырады: 1. Қылмыстың бірнеше мәрте жасалуы (ҚР ҚК 12-б.); 2. Қылмыстардың жиынтығы (ҚР ҚК 13-б.); 3. Қылмыстық қайталануы (ҚР ҚК 14-б.). Қылмыстың көптілігі үшін мынадай белгілер тән: 1. Адам кемінде екі бір-біріне қатысы жоқ дербес қылмыстар жасаған болуы керек; 2. Іс-әрекеттердің әрқайсысы соттың үкімімен белгіленген болуы тиіс. Егер адам қылмыс жасаған болса, бірақ қылмыстық іс анықтау, сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатыларында немесе сотта қолданыстағы ҚР ҚК-де көрсетілген негіздер бойынша (мысалы, ҚР ҚК 65,66,67,68,69,70-баптары) тоқтатылған болса, онда ол бұрын жасалған деп саналады; 3. Қылмыс, қылмыстық жауаптылықтың ескіруі мерзімінен (ҚР ҚК 71-бабы «Ескіру мерзімінің өтуіне байланысты қылмыстық жауаптылықтан босату»), бұрын шығарылған үкімді орындаудың ескіру мерзімі жойылмаған болса (ҚР ҚК 77-бабы «Айыптау үкімінің ескеру мерзімі өтуіне байланысты жазаны өтеуден босату»), және адамнан рақымшылық немесе кешірім жасау актілерімен бұрын жасаған әрекеті үшін соттылығы алынып тасталмаған болса (ҚР ҚК 78-бабы «Рақымшылық немесе кешірім жасау актісі негізінде қылмыстық жауаптылық пен жазадан босату»), не ҚР ҚК 79-бабы «Соттылық көздеген негізде сотылығы алын­баған немесе жойылмаған болса жойылуға тиіс емес; 4. Әрбір қылмыс аяқталған немесе аяқталмаған болуы тиіс. Олардың әрқай­сы­сында адам ҚР ҚК 28-бабында «Қылмысқа қатысу түрлері» көрсетілген рөлдердің кез келгенін орындауы керек; 5. Қылмыстардың әрқайсысы белгілі бір қылмыстық-құқықтық зардапқа әкеп соқтырады. Адамның екі немесе одан да көп қылмыс жасауы оның қоғамға қауіптілік дәрежесін де көтере түседі. Ол қылмыс субъектісінің сана-сезімінде қоғамға жат тұрақты көзқарасының, әлеуметке жат психикалық мақсаты және қылмыс жасауды дағдыға айналдыру негізіндегі ойлау қабілеті мен ішкі қажеттілігі қалыптасуының болуын айғақтайды. Осы аталған фактілердің болуы жасалған бірнеше қылмыс үшін жауапты­лықты арттыруға мәжбүр етеді. Қылмыстың көптілігі бірқатар заңдық мынадай зардаптарға ие болады: 1. Заңмен қарастырылатын біртектес және әртектес қылмыстарды жасау кей­бір жағдайда ауырлатушы мән-жайларда (мысалы, ҚР ҚК 188, 189-баптары бірне­ше рет ұрлық жасауды және бірнеше рет сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап етуді қарастырады) немесе аса ауырлатушы мән-жай­ларда қылмыс құрамының белгісі болып табылады (мысалы, ҚР ҚК 194-бабының 3-бөлігі қорқытып алушылық үшін  қарастырады; ҚР ҚК 190-бабының 3-бөлігі осы белгілермен жасалған алаяқтықты қарастырады). 2. Мән-жайлар ретінде ауыр жауаптылықтар көрінеді. Ол бірнеше бағытта аңғарылады: а) мәселен, ҚР ҚК 54-бабының 1-бөлігі «1» тармағына сәйкес, қылмыстарды бірнеше рет жасау, қылмыстардың қайталануы жауаптылық пен жазаны ауыр­лата­ тын мән-жайлар болып табылады; б) ҚР ҚК 58-бабы негізінде қылмыстардың жиынтығы үшін жаза тағайындау кезінде жазаларды толық немесе ішінара сіңіру қағидасы қолданылуы мүмкін. 3. Бас бостандығынан айыру түріндегі жаза тағайындау кезінде түзеу меке­ме­сі­нің түріне әсер етеді. Бұрын бас бостандығынан айыру жазасын өтеп келгендерге ҚР ҚК 46-бабының 5-бөлігі «3» тармағына сәйкес, қатаң режимдегі түзеу коло­ния­сына, қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде ҚР ҚК 46-бабының 5-бөлігі «4» тармағына сәйкес, ерекше режимдегі түзеу колонияларда жаза өтеу режимі тағайындалады. Аса ауыр қылмыс жасағаны үшін бес жылдан астам мерзімге бас бостандығынан айыруға сотталған адамдарға, сондай-ақ қылмыстардың аса қауіпті қайталануы кезінде жаза мерзімінің бір бөлігін түрмеде өтеу түрінде, бірақ бес жылдан аспайтын мерзімге тағайындалуы мүмкін (ҚР ҚК 46-б. 6-бөл.). 4. Жекелеген қылмыстар, мысалы ҚР ҚК 426-бабында қарастырылған бас бос­тан­дығынан айыру орындарынан, қамақтан және күзеттен қашу бұрынғы қандайда бір қылмыс жасағандай жасалуы мүмкін. Біртұтас күрделі қылмысқа қарағанда қылмыстың көптілігі екі немесе одан да көп қылмыстан тұрады. Біртұтас күрделі қылмыс нәтижесінде оларды бірнеше іс-әрекетке айналдыратын қылмыстың көптілігін еске түсіретін күрделі мазмұнға ие болады. Егер қылмыс қарапайым құрамның белгісі бар қылмыстық қылықтың бі­реуін­де көрінсе, біртұтас қылмыстан қылмыстың көптілігін айырып алуда қиын­дық туындамайды. Қарапайым біртұтас қылмыс деп бір объектіге ғана қол сұғылатын, бір ғана әрекетпен (әрекетсіздікпен) жасалатын, бір ғана зардабы болатын, кінәнің бір ғана нысанымен сипатталатын және Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлімінің бір ғана бабымен сараланатын қылмысты атау қабылданған. Мысалы, адам жәбірленушісінің сөмкесінен білдіртпей ақшасын ұрлап алды делік. Бұл жағдайда қарапайым бір ғана қылмыс — ұрлық, яғни бөтеннің мүлкін жасырып ұрлау (ҚР ҚК 188-б.) орын алады. Ұрлықта бір ғана объекті — меншікке қол сұғылады, бір ғана әрекет — кінәлінің пайдасы үшін бөтеннің мүлкін заңсыз алу мен пайдалану жүзеге асырылады, тура ниетпен және пайдақорлық себеппен жасалады, ұрлық жасау қылмысы құрамының барлық белгілері көрсетілген ҚР ҚК 188-бабының 1-бөлігімен сараланады. Күрделі біртұтас қылмысқа мыналар жатады: 1) құрамдас қылмыстар; 2) баламалы әрекетті немесе баламалы зардапты қылмыстар; 3) созылмалы қылмыстар; 4) жалғаспалы қылмыстар; 5) қосымша ауыр зардаптармен сараланатын қылмыстар. Құрамдас қылмыстар — бұл бірнеше әрекет (әрекетсіздіктен) құралатын, егер олардың әрқайсысын бөлек-бөлек қарастыратын болсақ, дербес қылмысты құрай­тын, бірақ ішкі бірлігіне қарай бір қылмыс ретінде қарастырылатын қылмыстар[10]. Мәселен, қарақшылық құрамы құрастырылған сияқты (ҚР ҚК 192-б.). Күрделі біртұтас қылмыс болып баламалы зардапты қылмыстар да танылады. Мысалы, ҚР ҚК 106-бабының 1-бөлігінде аталған – көруден, тілден, естуден, айы­ра­тын, түсік тастауға есірткімен немесе уытты уымен ауыруға душар ететін денсаулыққа бір немесе бірнеше зардап келтіру. Кейбір қылмыстардың объективтік жақтарының ерекшеліктері мұндай күр­делі біртұтас қылмыстарды созылмалы қылмыс деп бөліп қарауға негіз болады. Созылмалы қылмыс деп кәнілінің қылмыстық ізге түсу қатері арқылы заңмен жүктелген міндеттерді ұзақ уақыт орындамауына байланысты әрекеті немесе әрекетсіздігі аталады. Мұндай тектегі қылмыс қылмыстық әрекет құрамының үзіліссіз және ұзақ уақыт немесе одан кем жүзеге асырылуымен сипатталады. Созылмалы қылмыс ны­саны әрекетпен және әрекетсіздікпен көрінуі мүмкін. Аталған созылмалы қыл­мыс­тар, мысалы, бас бостандығынан заңсыз айыру (ҚР ҚК 126-б.), балаларын күтіп бағуға арналған қаражатты төлеу жөніндегі міндеттерді орындамау, еңбекке қабі­летсіз ата-аналарын, еңбекке қабілетсіз жұбайын (зайыбын) күтіп-бағуға арналған қаражатты төлеуден жалтару (ҚР ҚК 139-б.), ұлттық және шетел валютасындағы қаражатты шетелден қайтармау (ҚР ҚК 235-б.), қашқындық (ҚР ҚК 442-б.) және басқалар қасақаналықпен де, абайсыздықпен жасалуы мүмкін. Созылмалы қылмыспен ықпал ету  құқықтық міндеттерін орындамау кезінде жасалады. Мәселен, П. екі жыл бойы өзінің ұлын асырау үшін сотпен кесіп беріл­ген қаражатты төлеуден жалтарып келген. Осы уақыт ішінде ол сегіз рет жұмыс орнын ауыстырып, қаладан қалаға көшіп отырған. Қылмыстық қылығының осын­дай ұзаққа созылғанына қарамастан, оның жасаған әрекеті қылмыстың көптігін құрамайды, тек қана созылмалы біртұтас қылмыс болып табылады. Созылмалы қылмысты не оның алғашқы әрекетін жасау сәтінен басталып жә­не нақты қылмыстың аяқталған құрамын құрайды (мысалы, бөлімді немесе қызмет орнын өз бетімен тастап кету (ҚР ҚК 441-б.) — әскери аумақтан немесе қызмет орнынан командирдің (бастықтың) заңсыз рұқсатынсыз тастап кеткен сәтінен). Созылмалы қылмыстың не қылмысты тоқтатуға бағытталған кінәлінің өзінің әрекетінің салдарынан (мысалы шын өкініп келуімен), не қылмыстың одан әрі же­ті­луіне бөгет жасаған оқиғаның басталуынан (мысалы, өкімет органдарының ара­ла­суымен), не созылмалы қылмысты жасаудағы міндетінің өзі өздігінен тоқта­ған­да (мысалы, баласының немесе еңбекке жарамсыз ата-анасын соттың шешімімен оларды асырау үшін қаражат төлеу жөніндегі кінәлінің міндеті тоқтайды). Созыл­малы қылмыс өзінің болу ұзақтығына қарамастан бір біртұтас қылмыс ретінде қарастырылады. Жалғаспалы қылмыстың белгілері: а) бірқатар бірдей (тектес) әрекеттердің болуы; б) барлық әрекет сол бір объектіге бағытталады; в) олар бір мақсатты қамтып және сонысына қарай тұтастың бөлігін құрайды. Күрделі біртұтас қылмыстардың түрі қосымша ауыр зардаптардың болуымен сипатталатын қылмыстар болып табылады. Оларға, мысалы, абайсызда жәбірлену­шінің өліміне әкеп соқтырған денсаулыққа қасақана ауыр зиян келтіру (ҚР ҚК 106-б. 3-б.); заңсыз түсік жасауы, егер бұл әрекет абайсызда жәбірленушінің өлуіне не оның денсаулығына ауыр зиян келтіру (ҚР ҚК 319-б. 5-б.); абайсызда адам өліміне әкеп соқтырған бөтеннің мүлкін қасақана жою немесе бүлдіру (ҚР ҚК 202-б. 3-б.); адам өліміне немесе өзге де ауыр зардаптарға әкеп соқтырған адамды кепілдікке алу (ҚР ҚК 261-б. 3-б.) және басқалары жатады. Бұл қылмыстарға тән ерекшеліктер, олар өзіне саралаушы қосымша зардап­тар­дың белгілері ретінде жекелеген жағдайларды дербес қылмыс болып табы­ла­тын қылмыстарды да қосып алады. Бұл құрамдардың заңдық құрылымдарының ерекшеліктері мыналар болып табылады: а) негізгіге қарағанда екіншіде неғұрлым ауыр зардап болады; б) екінші неғұрлым ауыр зардап негізгі зардаптың салдарынан болады; в) кінәнің екі нысаны (ҚР ҚК 22-бабы): негізгі құрамның зардаптарына қатыс­ты қасақаналық және басқа неғұрлым ауыр зардапқа қатысты тек абайсыздық.

1. Ашитов А. Қазақстандағы билер соты қызметінің өнегелі үлгісі // Фемида. — 2000. — № 7. Б. 38.
2. Күлтелеев Т. М. Қазақтардың Қылмыстық және әдеттегі құқығы. — Қарағанды: Болашақ баспасы-Боспа, 2004.
3. Назарбаев Н. Ә. Қазақстанның ілгерілеуінің шарты ретінде қоғамның идеялық топтасуы. — Алматы: «Қазақстан-XXI» ФПИ, 1993. Б. 32.
4. Рарог А. И. Настольная книга судьи по квалификации преступлений: Практ. пос. — М.: ТК Велби, Изд-во Проспект, 2008.
5. Анашкин Г. З., Бородин С.В., Гальперин И.М., Загородников Н.И., и др. Уголовный закон. Опыт теоретического моделирования / Отв. ред. С.Г. Келина, В.Н. Кудрявцев. — М.: Наука, 1987.
6. Яковлев А.М. Совокупность преступлений. — М., 1990. Б. 5.
7. Жунусов Б. Ж. Уголовное право РК (Общая часть): Учеб. пос. — Қараганды, 1998.
8. Редин М. П. Уголовное право России. Общая часть: Учебник для вузов / Под ред. д.ю.н., профессора Н.Ф. Кузнецовой и д.ю.н., доцента И.М. Тяжковой. — М.: Зерцало, 2005.
9. Каиржанов Е. Уголовное право РК (Общая часть). — Алматы, 1998.
10. Рогов И. И. Балтабаев К.Ж. Уголовное право Республики Казахстан. Общая часть: Учебник. — Алматы: Жеті Жарғы, 2016.