Мир закона

С.М.Тоғайбекова — Қазақстан Республикасы ІІМ М.Бөкенбаев атындағы Ақтөбе заң институтының 1 «Б» курсы 101-оқу тобының курсанты, қатардағы полиция.

С.М.Минайдаров — Қазақстан Республикасы ІІМ М.Бөкенбаев атындағы Ақтөбе заң институтының қылмыстық процесс және криминалистика кафедрасының оқытушысы, полиция майоры.

 

СОТ САРАПТАМАСЫ: НЕГІЗДЕРІ, ТӘРТІБІ ЖӘНЕ ОНЫ ТАҒАЙЫНДАУ ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ

СУДЕБНАЯ ЭКСПЕРТИЗА: ОСНОВАНИЯ ПОРЯДОК И ОСОБЕННОСТИ НАЗНАЧЕНИЯ

FORENSIC EXAMINATION: GROUNDS PROCEDURE AND FEATURES OF APPOINTMENT

КІРІСПЕ

Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1].

Соңғы жылдары елімізде орын алған нарықтық қатынастарды нығайтатын әлеуметтік-экономикалық үдерістер, құқықтық мемлекетті құру үрдістері қоғамның жоғары білікті заңгерлік көмегіне деген өсіп келе жатқан қажеттілікпен байланысты. Терең әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге қоғамның криминалдануы, қылмыстылықтың өсуі және оның түрлерінің өзгеруі себеп болуда. Қылмыстылық құрылымында айтарлықтай материалдақы базасы бар техникалық тұрғыда жабдықталған ұйымдасқан топтардың қызметі маңызды орын алуда, бұл қылмыстарды ашу мен тергеу процесін өте қиындата түседі. Осы жағдайларда қылмыстық істер бойынша дәлелдемеде қылмыстық іс жүргізуде сот сараптамасы институтының рөлі айтарлықтай артады.

Әрине, дәлелдемелерді жинау тәсілдерінің бірі қылмыстық іс бойынша жүргізілген сараптама болып табылатыны сөзсіз. Қазақстан Республикасы ҚПК 116-бабына сәйкес сарапшының қорытындысы мен айғақтары қылмыстық сот ісін жүргізуде дәлелдемелер ретінде бола алады.

Сараптама істің мән-жайларын белгілеудің тиімді тәсілі ретінде бола алады. Ол қылмыстық істерді тергеу және сотта талқылау кезінде заманауи ғылыми-техникалық құралдардың барлық арсеналын пайдалануға мүмкіндік береді және ғылыми-техникалық революцияның жетістіктерін сот-тергеу практикасына енгізетін негізгі канал болып табылады.

Таңдалған тақырыптың өзектілігі Қазақстан Республикасында әлеуметтік-экономикалық қоғамдық қатынастардың екпінді күрделенуі, ғылымның дамуы, зерттеу әдістері мен тәсілдерін жетілдіру сотта қылмыстық істер бойынша жан­жалды құқықтық жағдайларды тергеу және қарастыру кезінде дәлелдемелерде арнайы білімді қолдану үшін құқық қорғау органдарының лауазымды тұлға­ларының арнайы білімге ие адамдарға жүгіну мүмкіндіктерін бірнеше рет ұлғайтуымен байланысты. Сарапшылар жүргізетін зерттеулер дұрыс және негізді сот шешімдерін қабылдауға мүмкіндік береді.

Жүргізілген зерттеудің жаңалығы Қазақстан Республикасының жаңа ҚПК бұрынғы кодекске қарағанда тергеу кезеңінде сараптаманы жүргізу тәртібі айтарлықтай кеңірек реттелуімен анықталады. Алайда сотта сараптама жүргізу толық, әрі нақты реттелмеген (Қазақстан Республикасының 373, 374-баптары), бұл шешуге тура келетін проблемаларға әкеп соғады. Осыған байланысты автор олар анықтаған проблемаларды шешу мен қарама-қайшылықтарды жою бойынша өзінің тәсілдерін ұсынуға тырысады.

Тақырыптың әзірлену дәрежесі туралы сөз қозғасақ, зерттелетін тақырып қылмыстық-процестік заңмен жақсы әзірленгенін атап өту қажет, зерделенетін проблеманың зерттеулері жеткілікті. Автор Г.Б. Дергайдың «Современные воз­можности судебных экспертиз», Н.П. Майлистің «Введение в судебную экспер­тизу», М.М. Коченовтің «Судебно-психологическая экспертиза» монография­ла­рын және Д. Великийдің «Процессуальное значение допроса эксперта» и Е.Сели­наның «Об экспертизе по уголовному делу в суде» мақалаларын аса қызықты және мазмұнды деп есептейді. Автор дәл осы еңбектерді көп зерттеді және оларды жұмыстың негізі етіп алды.

Зерттеу объектісі шешілуі ғылым, техника, өнер немесе кәсіп саласын­да­ғы арнайы білімді қажет ететін және нақты іс бойынша дәлелдеуге жататын мән-жайларды анықтау мақсатында сот, судья, анықтау органы, анықтау жүргізетін адам, тергеуші немесе прокурор қойған мәселелер бойынша зерттеу жүргізуден және қорытынды беруден тұратын процестік әрекеттерді уәкілет­тілік берілген адамның (тергеушінің, анықтаушының, соттың) тағайындауын және арнайы білімі бар адамның (сарапшының) оларды жүргізуін қамтамасыз ететін құқықтық қатынастар болып табылады.

Зерттеудің нысаны қылмыстық сот ісін жүргізуде сараптаманы тағайын­дау тәртібі мен негізін реттейтін Қазақстан Республикасының тікелей норма­тивтік-құқықтық базасы (нормативтік-құқықтық актілер) болып табылады.

Жұмыстың негізгі мақсаттары қылмыстық сот ісін жүргізудегі сарапта­маның үғымын, мәнін және мағынасын қарастыру, сараптаманың түрлері мен жіктеуіштерін зерделеу, сондай-ақ қылмыстық істер бойынша сараптаманы тағайындау және жүргізу кезінде процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін тағайындаудың және жүргізудің процестік тәртібін зерделеу болып табылады.

Осыған байланысты автор жұмыс барысында зерттеудің төмендегідей міндеттерін алға қойды:

1. Қылмыстық сот ісін жүргізудегі «сараптама» ұғымының мазмұнын анықтау, оның мәні мен мағынасын анықтау.
2. Сараптаманың түрлерін зерттеу және оны жіктеуді жүргізу.
3. Сарапшының қорытындысын қылмыстық процестегі дәлелдеме ретінде бағалау.
4. Сараптаманы тағайындау және жүргізудің процестік тәртібін қарастыру.
5. Сот-психиатриялық сараптамаларды тағайындаудың ерекшеліктерін анықтау.
6. Сарапшының процестік мәртебесін толық қарастыру.
7. Қылмыстық істер бойынша сараптамалар тағайындау және жүргізу кезінде процеске қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін зерделеу.
8. Зерттелетін саладағы проблемаларды және қарама-қайшылықтарды анықтау және оларды шешу бойынша ұсыныстар енгізу.

Жұмыстың нормативтік негізі. Жұмысты жазудың теориялық және прак­ти­калық негіздерін талдай отырып, осы жұмыс, ең алдымен, Қазақстан Республикасы Конституциясының, Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 03 шілдедегі Қылмыстық кодексінің, Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 04 шілдедегі Қылмыстық-процестік кодексінің негізінде жазылғанын атап өту қажет. Қылмыстық процесс пен сот сараптамасының отандық әдебиеттерінде қарастырылатын проблемаларды зерттеуге сот практикасының материалдарын қолдана отырып, Е.Д. Ненаховойдың, Н.А.Абдикановтың, А.ФАубакировтың, А.Н.Ахпановтың, Б.М.Бишмановтың, С.Ф.Бычкованың, А.Я.Гинзбурганың және басқалардың еңбектері зор үлес қосты.

Жұмыстың құрылымына қатысты айтатын болсақ, жұмыс кірспеден, екі тео­рия­лық тараудан, қорытындыдан және библиографиялық тізімнен тұратынын атап өту қажет.

Автор кіріспеде зерттелетін тақырыптың өзектілігі мен жаңалығын негіздейді, оның алдында тұрған мақсаттарды және зерттеу міндеттерін, зерттеу объектісі мен нысанын анықтайды, жұмыстың теориялық және практикалық негізін талдайды, оның құрылымын анықтайды.

Бірінші тарауда қылмыстық сот ісін жүргізуде сараптаманың ұғымын, мә­нін, түрлерін және маңызын, сондай-ақ сарапшының қорытындысы мен айғақтарын қарастырады.

Автор екінші тарауда сараптаманы тағайындау мен жүргізудің процестік тәртібін зерделейді, тергеу әрекеттерін жүзеге асыру кезінде қылмыстық-про­цес­тік заңнама нормаларының ерекшеліктерін және қарама-қайшылықтарын анықтайды, сарапшының процестік мәртебесін, қылмыстық істер бойынша сараптама тағайындау мен жүргізу кезінде процеске басқа қатысушылардың құқықтары мен міндеттерін қарастырады.

Автор қорытындыда ол анықтаған кемшіліктерді жалпылап, зерттелетін саладағы құқықты жетілдіру бойынша өз ұсыныстарын енгізеді.

Зерттеудің мақсаттары мен негізгі міндеттері. Жұмыстың мақсаты сот сараптамасының материалдарын дайындау тактикасын зерделеу және оны тағайындау болып табылады.

Зерттеу барысында келесідей міндеттер шешілді:

• ғылыми сараптама нысаны мен міндеттерінің ұғымын ашу;
• сот сараптамасы объектісінің ұғымын және олардың жіктелуін ашу;
• сот сараптамасын жүргізуді әдіснамалық қамтамасыз етуді зерттеу;
• сот сараптамасының материалдарын дайындау және оны тағайындау кезінде маманның рөлін анықтау;
• Қазақстан Республикасы сот сараптамасы органдарында сот сараптамасын жүргізуді ұйымдастыруды зерделеу;
• сот сарапшысының қорытындысын бағалау ерекшеліктерін талдау.

Қорғауға шығарылатын негізгі ережелер:

1. Қылмыстық сот ісін жүргізуде құқық мәселелерін зерттеу үшін сарап­шылар мен мамандардың көмегіне жүгіну қылмыстық-процестік заң талаптарының шеңберінен аспайды, адамдардың айыптылығына, олардың әрекеттерін жіктеуге, істе бар дәлелдемелердің қатыстылығы, іске жататын­дығы мен жеткілікті болуына қатысты мәселелер, қылмыстық жауаптылықты немесе жазаны, яғни кәсіптік дайындықтың нәтижесінде процесті жүргізетін органның лауазымды тұлғасы алған танымды жоққа шығаратын қылмыстық-процестік заңның нормаларын қолдануға қатысты мәселелер ғана қосылмауы тиіс.
2. Теориялық дерек көздерін, Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық-процестік заңының нормалары мен құқық қолдану практикасын талдау сот сараптамасын тағайындаудың және жүргізудің нормативтік қамта­масыз етілуі мен құқықта қолдану практикасын жетілдіруге бағытталған ұйым­дас­тырушылық және ғылыми-әдістемелік сипаттағы бірқатар құқықтық шараларын ұсынуға мүмкіндік береді.

Сөз, ең алдымен, процестік сипаттағы кемшіліктерді жою туралы болуы тиіс. Бұл ретте, заңда келесідей ережелерді көрсету керек:

1) сот сараптамасын тағайындау және жүргізу қол жетімді болатын жағдайларды нақтылау;

2) нәтижесінде сот сараптамасын жүргізу үшін материалдар алуға болатын тергеуге дейінгі тергеп-тексеру кезеңінде жүргізілетін процестік әрекеттердің тізбесін нақты белгілеу;

3) сот сараптамасының нәтижесіне мүдделі процеске қатысушылардың – қылмыстық құқық бұзушылықтан зардап шеккен адамның, сотқа дейінгі тергеуді бастау туралы шешім қабылданатын адамның құқықтарын тіркеу;

4) сот сараптамасын жүргізуге байланысты мәжбүрлеу сипатындағы қандай да бір шараларды қолдануды болдырмау.

3. Сараптаманы тағайындаудың және жүргізудің ұйымдастырушылық-әдіснамалық мәселелерін шешудің бірқатар жалпы ережелерін қалыптастыруға мүмкіндік беріледі және бұл мақсатқа сай. Олар сараптаманың класына, түрлеріне жататын белгілермен анықталуына байланысты біз оларды Қазақстан Республикасының сот сараптамасы органдарында жүргізілетін сараптаманың кеңінен таралған кластарына, түрлеріне қатысты қарастырдық.

Зерттеудің теоретикалық және тәжірибелік маңыздылығы ғылыми жұмыста құрылған шешімдер, ұсыныстар және ұсынымдар: Қазақстан Респуб­ликасының қылмыстық процесте материалдарды дайындау тактикасы және сот сараптамасын тағайындау жетілдіруге бағытталған.

Шешімдер, ұсыныстар және ұсынымдар қолданылуы мүмкін: аталған институтты түрлі деңгейлерінде реттеу барысындағы заңшығарушылық қызме­тін­де, қылмыстық істер бойынша сот, тергеп-тексеру және прокурорлық қызметінде, «Қазақстан Республикасыны қылмыстық процестік құқығы», «Сотқа дейінгі тергеп-тексеру» оқу пәндерін оқыту барысында, заң оқу орындарында оқу-әдістемелік материалдарды дайындау барысында, қылмыс­тық сот өндірісін заңнамалық жетілдіруіне арналған мәселелерді әрі қарай өңдеу барысындаға ғылыми-зерттеу қызметінде қолданылуы мүмкін.

Зерттеудің құрылымы мен көлемі. Ғылыми жұмыстың құрылымы жүргізілген зерттеудің тапсырмалары және мақсатымен анықталған. Ғылыми жұмыстың көлемі қойылатын талаптарға сәйкес келеді. Ғылыми жұмыс кіріспеден, өзіне бес бөлікшені қосатын екі бөлімнен, қорытынды, пайдала­нылған әдебиеттер тізімінен тұрады.

 

1. СОТ САРАПТАМАСЫНЫҢ ҒЫЛЫМИ ЖӘНЕ ӘДІСНАМАЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ

1.1 Сот сараптамасы нысанының ұғымы және міндеттері

Сот сараптамасы – бұл қылмыстық процесте ғылыми-техникалық жетістіктерді қолдану нысандарының бірі.

Сот сараптамасының мәні тергеушінің тапсырмасы бойынша білікті адамның – маманның – істі дұрыс шешу үшін маңызы бар нақты деректерді анықтау мақсатында оған ұсынылған сараптаманың материалдық объектілерін (заттай дәлелдемелерді), сондай-ақ әртүрлі құжаттарды (тергеу әрекеттерінің хаттамаларын қоса алғанда) шолуынан тұрады. Іздеп табу нәтижесі бойынша маман қорытынды құрады, ол заңда белгіленген дәлелдемелер дереккөздерінің бірі, ал ондағы нақты деректер дәлелдемелер болып табылады.

Сараптама жаңа заттай дәлелдемелерді алу мен қолда бар заттай дәлелдемелерді нақтылаудың (тексерудің) тәуелсіз процестік нысаны болып табылады. Сот сараптамасы адам қызметінің басқа да салаларында жүзеге асырылатын сараптамадан келесідей қасиеттермен ерекшеленеді:

• сараптамаға материалдар дайындау, оны маманның, сараптаманы тағайындаған субъектінің, қылмыстық субъектінің міндеттері мен құқықтарын анықтайтын (тиісті процедурамен тең) ерекше құқықтық регламентті сақтаумен тағайындау және жүргізу;
• ғылымның, техниканың, өнердің немесе қолөнердің әртүрлі салаларында ерекше іскерліктерін пайдалануға негізделген ізестіруді жүргізу;
• дереккөз дәрежесі бар дәлелдемелерді беруді аяқтау.

Қылмыстық істер бойынша сот сараптамаларын тағайындау негізі мен тәртібі Қылмыстық-процестік кодекспен (ҚПК) анықталады. Осы кодекс сот сараптамасын жүргізуге қатысқан адамдардың міндеттері мен құқықтарын, олардың құқықтық қатынастарын, осылармен бірге жасалатын негіз болатын процестік құжаттардың мәнін анықтайды және сараптаманы тағайындау мен жүргізу тәртібімен байланысты басқа да міндеттерді реттейді.

Заң қылмыстық істер бойынша сот сараптамалары осы істер бойынша іс жүргізу кезінде нақты мәселелерді шешу мақсатында ғылыми, техникалық және басқа да білім қажет болған жағдайларда тағайындалатынын белгілейді. Заңда «ерекше білім» ұғымы қарастырылмаған. Криминалистикалық әдебиетте және практикада бұл термин дәстүрлі түрде ерекше білім алғанда немесе белгілі бір мамандық бойынша тәжірибелік жұмыс барысында ие болған таным деп түсіндіріледі. Ерекше білімге жалпыға мәлім, сондай-ақ заңгерлік білім жатпайды.

Сот сараптамалары шешетін негіз болатын мәселелердің арасынан объектілерді сәйкестендіруге бағытталғандарды бөлуге болады, криминалисти­ка­да бұны объектіні оның бейнелері (бұл жағдайда – іздері бойынша) бойынша салыстыру деп аталады. Осыған адамды, жануарларды, өсімдіктерді, заттарды, нәрселерді, материалдарды және бұйымдарды анықтауды жатқызуға бола­ды.Мысалы, құжатты орындаған адамды жазуы арқылы анықтау немесе осы құралмен сарай бұзылып ашылғанын анықтау.

Мәселелердің басқа тобы – диагностикалық – оқиғаның, уақыттың, әрекеттердің әдісі мен реттілігін, оқиғаларды, құбылыстарды, олардың арасын­да­ғы себепті өзара байланыстарын, объектілердің сапалы және сандық колляцияларын, олардың қасиеттері мен тікелей әсер етпейтін қасиеттерін және т.б. анықтаумен сипатталады. Мысалы, өрттің немесе жарылыстың аппараты қандай; осы азық-түлік өнімін дайындаудың құрамы мен арнайы технологиясы қандай, ол бекітілген техникалық шарттарына сәйкес қалай ажыратылады және т.б.

Мәселелердің үшінші тобы сараптамалық профилактикамен байланысты – құқық бұзушылықтарды (қылмыстарды) жасауға мүмкіндік еретін мән-жайларды анықтау және оларды жою бойынша шаралар әзірлеу жөніндегі қызметпен байланысты. Мысалы, сараптамалық практиканың шолуы негізінде жалған бағалы қағаздарды немесе ақша билеттерін жасаудан күзету бойынша ұсынымдар.

Сот сараптамасына нысаны бойынша процестік және мазмұны бойынша ерекше деп қарау сараптаманы дәлелдеу құқығы институты ретінде, ал сараптама теориясын қылмыстық-процестік құқық ғылымының бөлігі ретінде түсінудің негізі болып табылады.

Қазіргі қылмыстық-процестік әдебиетте дәстүрлі түрде сараптаманың келесідей қасиеттері (сипаты) көрсетіледі.

1. Нақты затқа және объектіге іздестіру нысанында ерекше танымдарды пайдалану.

Арнайы субъектінің – маманның тергеушінің, анықтауды дайындайтын тұлғаның, прокурордың және соттың тапсырмасы бойынша сараптаманы жүзеге асыруы.

Просцестік нысанды сақтау.

4. Жаңа ақпаратқа (нақты деректерге) ие болу және сот дәлелдемелерінің тәуелсіз түрі болып табылатын маманның аяқтау нысанына қарай қорытынды ресімдеу.

Сот сараптамасы – бұл жалпы (процестік) және ерекше негіздер болған жағдайда соттың (судьяның) ұйғарымымен тағайындалатын, іс бойынша сот дәлелдемелерін алу  (маманның аяқтауы) мақсатында нақты процестік нысанда білгір адам – маман жүргізетін ерекше іздестіру.

Сот сараптамасы: 1) ерекше танымдар негізінде іздестіру [2] ретінде; 2) арнайы процестік әрекет [3] ретінде; 3) дәлелдеу құқығы институты [4] ретінде анықталады. Біз сараптаманың қай жағын (аспектісін) негізге алуымызға және біз үшін ол қандай позицияда мүдделі болатынына байла­ныс­ты біз біз сараптаманың белгілі бір қасиеттерін бөле аламыз. Мысалы, егер сараптаманы ерекше білім (сараптаманың ішкі, мән-жайлық жағын ) негізінде іздестіру ретінде қарастырсақ, біз сараптаманың клесідей қасиеттерін бөліп көрсете аламыз.

Ерекше білім негізінде маман жүргізетін зерттеудің мәні.

Зерттеудің мақсаты, заңгерлік те арнайы да мақсаттары.

Зерттеу объектісі.

Сараптама нысаны.

Зерттеу әдістері.

Осы белгілерді қарастырайық.

Зерттеу мазмұны. Т.В.Саханов «Зерттеу бұған дейін сотқа белгісіз болған және басқа жолдармен алынбайтын жаңа нақты деректерді алуды болжайды» деп көрсетеді. Бұл азаматтық процесс үшін дұрыс бола алады, бірақ қылмыстық процесте сараптама нақты деректерді алу үшін ғана емес, сондай-ақ оларды тексеру және бағалау үшін де тағайындалады. Ю.К.Орлов қылмыстық істің мән-жайларын дәлелдеудің басқа да құралдарымен (сараптамамен емес) анықтау мүмкіндігі тергеуші мен сотты сараптаманы тағайындаудан және өткізуден әрдайым босатпайтыны туралы дұрыс атап өткен.

Арнайы білімге сүйенсек, аналитикалық және салыстырмалы кезеңдер барысында алынатын аралық нәтижелер сарапшы зерттеу барысында қол жет­кізген жаңа фактілер болып табылады, оларды талдау кейін анықталған факті­лерді кәсіби бағалаудан тұратын қорытынды тұжырымдама қалыптастыруға мүмкіндік ереді. Арнайы білім негізіндегі зерттеудің мақсаты сарапшы анық­таған фактілік деректерді қарапайым көрсету емес, оларды кәсіби бағалау болып табылады. Бұл пікірді зерттеудің мазмұнына қарай сот сараптамасын зерттеген іс жүргізушілер мен криминалистердің көпшілігі қолдайды. Қылмыстық және азаматтық процесс аясындағы сараптамалық зерттеуді басқа да зерттеудің түрлерінен сараптама объектісінің белгілері мен қасиеттерін талдау және олардың синтезі, арнайы танымдардың позициясынан бағалау және қол жетімді қорытындыларды қалыптастыру ажыратады.

Сот сараптамасы теориясында сараптама объектісі белгілі бір процестік мәртебеге ие дереккөздер, ақпарат тасымалдаушылар болып табылады. Егер заттың өзі процесс орбитасына заттай, жазбаша дәлелдеме ретінде «тартылған» болса, ол сараптама объектісі бола алады. Басқа да пікір бар. Сараптамаға заттай дәлелдеме мәртебесі жоқ құжаттар мен материалдар да жолдануы мүм­кін. Объектіні іске қоса тіркеу туралы қаулы объектіде қандай да бір белгілер нақты бар екендігі анықталған жағдайда және іске қатысты болуы ықтимал бол­ған жағдайда (бұл мәселені үзілді-кесілді шешілуі сарапшының көмегімен ғана мүмкін) шығарылуы мүмкін. Сараптаманың объектісі заттай дәлелдемелердің өздері емес, ақпараттың материалдық немесе заттандырылған тасымалдаушылары ретінде танылатын заттар немесе ағзалар болып табылады. Процестік әдебиеттерде оқиғалар, фактілер және басқа идеалды объектілер сарап­тамалық зерттеудің объектілері болып табылады ма әлде жоқ па деген пікір-талас жүрізілуде.

Кейбір ғалымдар сараптамалық зерттеудің объектілері заттар мен нәрселер ғана болып табылады деп есептейді. Ал басқалары сараптамалық зерт­теу­дің объектісі оқиғалар, құбылыстар болып табылады, бола алады деп есептейді, ал осы құбылыс туралы ақпараттың материалдық тасымал­дау­шылары олардың құрамдас бөлігі. А.Ю.Бутыриннің, біздің ойымызша, сараптама объектісі мен сараптамалық зерттеу объектісін ажырату қажет деп көрсетуі әділетті. Сараптама объектілеріне материалдық әлемнің заттары ғана жатады, ал сараптамалық танымның (зерттеудің) объектілеріне – материалдық және идеалды түп негіздердің бірлігі жатады, мұнда біріншісі – бейнелеп көрсетілетін компонент, ал екіншісі – бейнелеп көрсетілетін көздің елесте­ті­летін компоненті, яғни материалдық түп негізді зерттеу нәтижелерінің негізінде сарапшы өзінің сана сезімінде қалыптастыратын оның ойдағы үлгісі болып табылады. Сараптаманың объектісі, біздің ойымызша, материалдық әлемнің заттары ғана бола алады: аттар, нәрселер, құжаттар. Егер сарапшы жағдаятты зерттеулер жүргізсе, онда қылмыстарды жасаудың мән-жайлары (үйге баса кіру тәсілі), жағдай, психикалық процестер сараптама нысаны немесе сараптамалық танымның объектісі болып табылады, олар нақты заттарды, нәрселерді, құжаттар мен олардың қасиеттерін зерделеу арқылы танылады.

Сараптамалық зерттеудің нысанын анықтау үшін екі критерий қажет – гносеологиялық және заңгерлік. Заң әдебиеттерінде сот сараптамасының нысаны сарапшы зерттеу нәтижесінде белгілейтін іс үшін маңызы бар нақты деректер болып табылады деп көрсетілуде. Гноселогиялық тұрғыда сарапта­ма­ның нысаны сарапшы зерттеу арқылы анықтайтын және сарапшының қорытындыларында тіркелетін соңғының нәтижесінен тұратын жаңа мән-жайлар болып табылады. Процестік тұрғыда мұндай мән-жайлар – сарапшы қорытындысының дәлелдемелік маңызын болжайтын нақты деректер. Бұл екі критерий сараптама нысанының екі жақты маңыздылығымен болжанады: бір жағынан – бұл нақты деректер (дәлелдемелер), екінші жағынан бұл нақты деректер – арнайы білім көзі, сарапшы қорытындысы.

Қылмыстық-процестік және криминалистикалық әдебиетте сараптама нысанына қатысты әртүрлі пікірлер айтылды. А Р. Шляхов сараптама нысанын «Арнайы білімнің көмегімен анықталатын фактілер, қылмыстық немесе азаматтық істің мән-жайлары» деп анықтады. Содан кейін ол «фактілер» деген сөзді «фактілік деректер» деген сөзге ауыстырып, анықтаманы нақтылады [5].

H.A. Селиванов сараптама нысанын «өткен уақытта болған (болуы мүмкін), қазіргі уақытта бар (бар болуы мүмкін) факт, сондай-ақ осы фактіге қарай байланыстар мен қатынастардың заңдылығы» деп қарастырды[6].

Ю.К. Орлов «кез келген құбылыстар мен процестердің заңдылығы сот сараптамасы болып табылатын қолданбалы қызметтің нысаны емес, теорияның, ғылымның нысаны болып табылады сараптамалық зерттеу барысында өткен уақыттың және қазіргі уақыттың нақты фактілері анықталады. Бұл жерде ешқандай заңдылық анықталмайды» деп сендіреді[7].

В.Д. Арсеньев сараптама нысаны ұғымы мыналардан жинақталған деп есептейді: объектінің белгілі бір жақтары; оны шешу үшін объект зерттелетін міндет; оны зерттеу әдістері (әдістемелері). Оның пікірінше, сот сараптама­сының нысаны оның объектісінің жақтары, қасиеттері және қатынастары болып табылады, олар іс үшін маңызы бар және білімнің тиісті саласына тиесілі мәселелерді шешу мақсатында сараптаманың осы саласының құралдарымен (әдістерімен, әдістемелерімен) зерттеледі және танылады[8]. В.Д. Арсеньев объекті мен сараптама нысанын араластырады.

В.В. Нагаев психологиялық сараптаманың жалпы нысанын «психикалық қасиеттер, жағдай және процестер» ретінде анықтаған[9].

Т.В. Сахнова азаматтық процестегі сараптамаға қатысты: «Сараптаманың жеке нысанын білімнің тиісті саласының нысаны болып табылатын жалпы (немесе тектік) нысаннан ажырата білу қажет. Сот сараптамасы үшін дербес белгі ретінде сараптаманың жеке нысаны болып табылады» деп көрсеткен[10].

Осылайша, сараптаманың нысанын сарапшы арнайы танымдардың негі­зін­де зерттеу арқылы белгілейтін нақты деректер деп түсіну қажет, ал мұн­дай фактілік деректер сараптама объектісінің қасиеттері мен жағдайы болып табылады. Басқаша айтқанда, сараптамалық зерттеудің объектілері заттай дәлел­демелер, құжаттар, адам, жануарлар, қылмыстық істің материал­дары болып табылады. Сараптама нысанының ұғымы зерттеу объектісі ұғымымен тең. Мысалы, психиатриялық сараптаманың объектісі адам болып табылады, ал оның нысаны өзінің әрекеттерін басқара алу және өзінің мінез-құлқын сезіне алу қабілеттері болып табылады, ал зерттеу объектісі қазіргі уақытта осы адамда бар психикалық процестер болып табылады.

Сараптамалық зерттеу әдісі арнайы зерттеу ретіндегі оның сипаты үшін маңызды; ол тектік сипатқа ие және сарапшы пайдаланатын арнайы білім саласының ерекшелігімен және сараптама нысанымен анықталады. Сонымен қатар, біздің ойымызша, оның сот сараптамасының ұғымын анықтау үшін жеке процестік «жүктемесі» жоқ және ол арнайы зерттеу элементі ретінде қарас­тыры­луы мүмкін. Осы себептерге байланысты біз оны сот сараптамасының дербес белгілеріне жатқыза алмаймыз. Бұл зерттеудің маңызды компоненті ретіндегі әдістің маңыздылығын түсірмейді, атап айтсақ бұл сот сарапшының қорытындысын талдау және бағалау кезінде көрінеді.

Сот сараптамасының әдісі сот сараптамаларының әртүрлі кластарының, тектерінің, түрлерінің қалыптасуы мен жұмыс істеуінің заңдылығын ашуға мүмкіндік береді. Практикадағы сараптамалық қызметтің әдістері практикалық сараптамалық міндеттерді шешу бойынша әрекеттер мен операциялардың жүйесін құрайды. Олар тиісті ғылыми әдістердің, қызмет объектісінің сипаты мен қасиеттері; нақты практикалық міндеттерді шешу тәжірибесінің негізінде қалыптасады. Оның ішінде алгоритмдік ережелер мен сарапшының өзі әзірлеген эвристикалар (сараптамалық әдістемелерде сипатталмаған, нақты сараптамалық зерттеу процесінде сарапшының өзі әзірлейтін стандартқа сай емес сараптамалық міндеттерді шешу тәсілдері) негізінде қалыптасады. Зерттеу әдістерінің іске асуының жалпы критерийлері: негізділік, анықтылық, қауіпсіздік, тиімділік, үнемділік, заңдылық (тергеуші мен сот үшін іске асу критерийі).

Сараптамалық зерттеудегі әдістің іске асуы ғылыми негізделуімен, білім­нің осы саладағы жаңа жетістіктеріне сәйкесітігімен анықталады. Крими­на­листикалық әдебиетте сараптамалық зеррттеу әдістерінің бірнеше жіктелімі бар.

Мысалы, А.И. Винберг және А.Р. Шляхов келесілерді бөліп көрсетеді: жалпы әдіс – материалистік диалектика; жалпы әдістер – қадағалау, өлшеу, сипаттау, жоспарлау, эксперимент, үлгілеу және т.б.; жеке инструменталды және басқа да қосалқы техникалық әдістер; арнайы әдістер (сараптамалық әдістемелер).

Т.В. Аверьянова жіктеу үшін негіздеме ретінде олардың жалпылығын, пайдалану аясын анықтайды. Ол сараптамалық зерттеу әдістерін екіге бөледі: жалпы әдіс – материалистік диалектика; жалпы әдістер: қадағалау, салыстыру, сипаттау, өлшеу, эксперимент, үлгілеу, тарихи әдістер; жеке-ғылыми әдістер; арнайы (көп объектілі) [11].

Е.Р.Исмагулова сараптамалық зерттеудің келесідей түрлерін қарастырады: логикалық әдістер; олардың сараптамада іске асырылуының жал­пы ғылыми әдістері; жалпы сараптамалық әдістер (моноәдістер), яғни әдістер кешенінен тыс және әдістер кешенінде пайдаланылатын; жеке-сараптамалық әдістер[12].

Әдіс сараптамалық зерттеудің жеке әдістемесі болып табылады, ол оны қолданудың күтілетін нәтижелерін таңдауға, жағдайларына ұсынымдардан тұрады.

Қолданыстағы заңнама бойынша сараптама – бұл сот дәлелдемесін алу құралы. Процестік әдебиетте сараптама жаңа ақпарат алудың немесе қолда бар ақпаратты тексеру құралы ретінде сипатталады. Сараптаманың бұл белгісі оны дәлелдеме құқығы институты ретінде сипаттайды. Қылмыстық істерді зерделеу көрсеткендей, сараптама – бұл іс бойынша дәлелдеме нысанына кіретін фактілік деректерді ғана емес, сондай-ақ дәлелдемелік фактілерді анықтау тәсілі.

Сараптаманы дәлелдемелерді жинақтау немесе оларды тексеру тәсілі ретінде қарастыру қате, себебі сараптаманы жүргізу барысында қолда бар ақпарат­ты растай алатын немесе жоққа шығыра алатын, бұған дейін анықталмаған істің мән-жайларын анықтай алатын жаңа білім, жаңа қорытын­дылар пайда болуы мүмкін. Сараптаманы міндетті түрде тағайындауды және жүргізуді анықтай отырып, заңнама өлу себептерін, денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын сараптаманың көмегімен ғана анықтау фактісін болжайды. Сондықтан сараптама дәлелдемелерді жинау және оларды тексеру тәсілі болып табылады.

Сараптаманы ерекше процестік әрекет ретінде қарастырсақ, оның келе­сідей белгілерін бөліп көрсетуге болады: сараптаманы жүргізу негіздері; сараптама субъектілері; сараптама жүргізу барысында туындайтын процестік қатынастар; сараптаманы тағайындау және жүргізудің процестік нысаны.

Осы белгілердің әрқайсысын жеке-жеке қарастырайық.

Сараптаманы жүргізу негіздері (заңгерлік, нақты, гносеологиялық).

Қылмыстық-процестік әдебиетте сараптаманы тағайындау мен жүргізу негіздемесіне көп көңіл бөлінген жоқ. И.Л. Петрухин «процестік заң тек жалпылама түрде сараптама істің мән-жайларын анықтау үшін арнайы білім қает болған жағдайларда тағайындалады деп көрсетеді» деп атап өтті. Ю.К. Орлов та осыған ұқсас пікірді ұстанады. Сондай-ақ заңда іс үшін маңызы бар арнайы танымдарға қажеттілік ретіндегі сараптаманы тағайындау мен жүргізу негіздемелеріне толық ұғым берілген. Т В. Сахнова сараптаманы тағайындау мен сараптаманы жүргізу негіздемелерінің ұғымдарын ажырату қажет деп есептейді.

Сараптаманы тағайындау мен жүргізудің негіздемелерін дұрыс анықтау сот сараптамасына қатысты құқықтық қатынастардың барлық жүйесінің пайда болуы үшін қажетті алғышарт болады. Сараптаманы тағайындау себебі және негіздемесі сияқты ұғымдарды ажырату қажет. Сараптаманы тағайындау мен жүргізудің негіздемелерін арнайы зерттеудің жалпы бағытын және оның заңды маңызын көрсететін ішкі шекаралар ретінде қарастыру қажет. Осы құбылысты сыртынан шектейтін сот сараптамаларын пайдаланудың жалпы шектерінің де маңыздылығы кем емес.

Қылмыстық-процестік әдебиетте «сараптама жүргізудің негіздері» термині дәстүрі түрде қолданылады. Жеке авторлар сараптаманы дайындау және жүргізу ұғымдарын ажыратты.  В.Д. Арсеньев сараптаманы дайындау оны тағайындауды білдіреді, ал сараптаманы жүргізуді сараптаманы дайындаудың бөлігі болып табылатын сараптамалық зерттеуді жүзеге асыру деп түсіну керек деп болжайды. «Негіздеме» термині қандай да бір әрекетті жүзеге асыру үшін жеткілікті мән-жайды білдіреді.

Сот сараптамасы энциклопедиясында сараптаманы жүргізу негіздемелері сараптаманы жүргізу туралы сараптамалық мекеменің (оның құрылымдық бөлінісінің) басшысының жазбаша өкімімен сараптама тағайындау туралы құқықтық акт (қаулы немесе анықтама) ретінде анықталады. Жоғарыда көрсетілген позицияларға сүйене отырып, терең зерттеулер негізінде арнайы танымдарды қолданудағы қажеттілік сараптама тағайындау үшін негіз (сараптаманы жүргізу және тағайындау үшін нақты негіз) болып табылады, ал қаулы мен ұйғарым процестік акт ретінде арнайы зерттеу ретінде сараптама жүргізу үшін негіз (сараптама жүргізу үшін заңды негіз) болып табылады деген қорытынды жасауға болады [13].

Бізге сараптаманы жүргізу үшін гносеологиялық негіздерді бөліп алу маңызды, бірінші кезекте арнайы білімді қолданудағы қажеттілік материалдық құқықтың нормалармен алдын ала анықталады. Мысалы, Қазақстан Республикасы ҚК 113-бабында қылмыстың конструктивті белгісі ретінде денсаулыққа ауыр зиян келтіру көзделген немесе Қазақстан Республикасы ҚК қандай да бір жұмысты жүргізудің белгілі бір арнайы ережелерінің бұзылуын көздейтін баптары. Т В. Сахнова осыған байланысты сараптама жүргізу үшін жалпы құқықтық негізді, арнайы негіз бен процестік негізді ажыратып көрсетеді.

Сараптаманы тағайындаудың жалпы құқықтық негізі дәлелдейтін ақпаратты алу үшін арнайы білім қажеттілігі болып табылады.

Қылмыстық-процестік заңнамада міндетті түрде сараптама жүргізу туралы арнайы нормалар бар. Қылмыстық процесте міндетті түрде сараптама жүргізудің критерийі сараптаманың жеке нысандары болып табылады. Т.В. Сахнова жалпы құқықтық негіз қалыптасқан және оны қолдану соттың қандай да бір фактілерді дәлелдеу кезінде арнайы білімнің қажеттілігін дұрыс анықтауын талап етеді деп есептейді. Дәл осы үшін сараптаманы тағайын­дау­дың арнайы негізі қажет. Арнайы негіз сараптаманың ірбір түрі үшін дербес болып табылады; ол сараптаманың жалпы нысаны мен зерттеушінің (сарап­шының) ғылыми негізделген құзыретінің туындысы. Сонымен қоса онда зерттеудің жеке нысаны мен іздестірілетін заңды фактілердің арасындағы әлеуетті және объективті байланысы көрсетілуі тиіс, яғни, басқаша айтқанда, сараптаманы жүргізу үшін арнайы негіз белгілі бір арнайы танымдардың көмегімен нақты мән-жайларды анықтау қажеттілігі болып табылады, ол сарапшы қорытындысының дәлелдемелік маңыздылығын болжайды. Сараптаманы жүргізу үшін арнайы негіздер материалдық құқықтың нормаларында болады.

Т. В. Сахнованың, біздің ойымызша, сараптаманы тағайындаудың себебі мен негізін ажыратып бөлуі әділетті. Ол себеп деп сараптаманы тағайындаудың нақты негіздері туралы ақпаратты түсінеді, мысалы, айыпталушының қылмыс жасаған уақыттағы психикалық жағдайы. Сараптаманы жүргізу үшін негіз осы мән-жайды анықтау үшін психиатриялық және психологиялық танымдарға қажет­тілік болып табылады, ал себеп – айыпталушының емдеу мекемесінде психиатриялық көмек көрсету үшін жүгіну фактісі. Себеп қылмыстық істің кейбір нақты мән-жайларының заңгерлік маңыздылығына қарамастан, аталған нақты мән-жайлар туралы ақпаратпен шектеледі. Негіз екі критерийдің үйлесімін болжайды: арнайы (белгілі бір арнайы танымдарға қажеттілік) және логикалық-заңгерлік (осы іс үшін заңгерлік маңызы бар мән-жайлардың әлеуетті өзара байланысы). Іс үшін айтарлықтай маңызы бар немесе дәлелдеу барысында қолданылатын қандай да бір мән-жайларды анықтау үшін сараптама тағайындалып, жүргізіледі.

Сот сараптамасын жүргізу негізі сараптама тағайындаудың негізінен туындайды. Бұл жағдайда нақты және заңды негіздерді бөліп көрсету қажет. Арнайы білімнің көмегімен істің мән-жайларын белгілеу қажеттілігін анықтау үшін іс бойынша анықтауға жататын фактінің табиғатын бағалау қажет. Бұл сараптаманы жүргізу үшін арнайы танымдар мен құқықтық негіздерді қолдану қажеттілігін анықтау мүмкін болмайтын гносеологиялық аспект болып табылады[14].

Криминалистикалық және процестік әдебиетте сараптаманы жүргізу негіздері және тергеу әрекеттерін жүргізуге маманды тарту негіздері туралы проблема пікір-талас тудыруда. Бұл өзінің құқықтық табиғатына қарай денсау­лы­ғына келтірілген зиянның ауырлығын анықтау мақсатында тірі адамды қарауды білдіреді, әсіресе, болар-болмас зиян туралы сөз қозғалғанда. Заң міндетті түрде сараптама тағайындауды талап етеді. Денсаулыққа ауырлығы жеңіл және орташа ауыр зиян келтірілуін анықтау сот медицинасы немесе ме­ди­цина саласындағы маманды тарта отырып, куәландыру арқылы мүмкін, себе­бі сарапшының қызметі маманның қызметінен жүргізілген зерттеудің терең­дігімен ажыратылады. Сарапшының денсаулыққа келтірілген зиянның ауыр­лы­ғы туралы қорытындысы қадағалау, сипаттау және салыстыру сияқты әдістерге негізделген, бұл қылмыстық процестегі маманның қызметіне тиесілі. Сонымен қатар денсаулыққа келтірілген зиянның ауырлығын анықтау адам стационар­лық емделуден болған жағдайдан басқа зертханалық әне инстру­мен­талды базаны талап етпейді. Сондай-ақ сарапшы науқастың амула­тор­лық картасы мен сырқатнаманы зерделеу негізінде өзінің қорытындысын жасайды. Жоғарыда баяндалғанға сәйкес міндетті түрде сараптама тағайындау жағдай­ларын қарас­тыру қажет, сонымен қоса сараптаманың жеке нысандарына сүйене отырып, сараптама тағайндау жағдайларын атап өтуге болады. Сараптаманы міндетті түрде тағайындаудың жалпы критерийлерін көрсетуге болады, бірақ бұл қиынға соғады. Ол үшін міндетті жағдай ретінде сараптама нысанында ар­найы танымдарды қолдану қажеттілігінің гносеологиялық критерийін анықтау керек.

Заң күдіктінің (айыпталушының) өз әрекеттерін бақылай алу қабілет­теріне және өз әрекеттеріне есеп бере алатынына қатысты күдік туындаған жағдайда, басқаша айтқанда, қылмыс жасағаннан кейін айыпталушының есі дұрыстығына немесе оның психикалық денсаулығына қатысты күдік туындаған кезде міндетті түрде сараптама тағайындауды талап етеді. Біздің ойымызша, қылмыстық жауаптылыққа тартылатын жасқа жеткен кезде ересек адамның есі дұрыстығының даулы презумциясын бекіту қажет. Әдебиеттерде өз әрекет­теріне есеп беру және оларды бақылай білу қабілеттілігі жалпыға мәлімділік пен айқындылық санаттарымен байланысты. Алайда есі дұрыстығы айқын және жалпыға мәлім факт ретінде қылмыстық процесте қарсылық тудыруы мүмкін, бұл жағдайда, әрине, психологиялық-психиатриялық сараптама тағайындау міндетті.

 

1.2 СОТ ОБЪЕКТІСІНІҢ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ ЖІКТЕЛУІ

Сараптаманың объектілері, негізінен, заттай дәлелдемелер болып табылады. Оларға: адамдар мен жануарлардың, заттардың, механизмдер мен агрегаттардың бейнелері, заттектер, материалдар мен бұйымдар, құжаттар мен полиграфиялық өнімдер, адамнан бөлінетін заттар, оның дене мүшелері және мәйіттер, өсімдік және жануар текті әртүрлі объектілер және тағы басқалар жатады.

Объектілердің әрқайсысын зерттеу үшін сот сараптамасында сарапта­ма­лық зерттеудің әдістемелері, яғни ғылыми негізделген әдістер, тәсілдер мен тех­ни­калық құралдар жүйесі әзірленуде (құрылғылар, құралдар, аппаратуралар).

Сот сараптамасында қолданылатын заттай дәлелдемелерді зерттеудің әдістері мен құралдары осы мақсаттар (криминалистикалық әдістер) үшін арнайы әзірленеді немесе жаратылыстану және техникалық ғылымдардан алып пайдаланылады. Алайда соңғы жағдайда сараптамада пайдаланылатын әдістер мен техникалық құралдар ерекше міндеттерге және зерттеу объектілеріне сәйкес айтарлықтай өзгеріске ұшырайды, стандартты жабдыққа қосымша ретінде дайындалған өзіндік тәсілдер, арнайы құрылғылар пайдаланылады[15].

Криминалистикаға және сот сараптамасына жаратылыстану мен техникалық ғылымдардың жетістіктерін біріктірумен қатар қылмыстық істер бойынша сот ісін жүргізумен тікелей байланысы жоқ адам қызметінің саласында сот-сараптамалық білімді пайдалану процесі жүргізілуде. Оны бірқатар мысалдармен түсіндірейік. Азық-түліктердің құрамын анықтау (мысалы, кофе, шұжық өнімдері, шырын) сот-сараптамалық әдістемелер арқылы жүзеге асырылуы мүмкін, олар тауар сараптамасы бюросында зерттеуден гөрі толығырақ ақпарат бере алады. Сарапшылардың ұсынымдарна сәйкес жасанды құжаттар жасаудан қорғауды жүзеге асыру осы қорғаныстың сенімділігін арттырады. Сарапшы-трасологтің банктегі сейфтер мен олардың кілттерін үнемі тексеріс жүргізуі кілттердің көшірмелерін жасау және банк сейфтарындасақталатын құндылықтарға рұқсатсыз қол жеткізу қаупін бір ола жояды.

Сараптама сот ісін жүргізуде арнайы білімді қолданудың жалғыз нысаны емес. Қылмыстық-процестік заңа маманды оның арнайы білімін пайдалану мақсатында тергеу және сот әрекеттерін жүргізуге тарту мүмкіндігі көзделген. Сарапшының және маманның процессуалдық жағдайы ұқсас. Олар арнайы ілімге ие болып, оларды өздерінің процестік қызметінде қолануы тиіс, істің нәтижесіне мүдделі болмауы тиіс. Алайда сарапшы мен маманның арасында айтарлықтай айырмашылықтар бар. Сарапшы оның қарауына берілген объектілерді талдай отырып, дәлелдемелердің жеке көздері болып табылатын қорытынды береді. Маман өзінің арнайы білімі мен дағдыларын тергеушіге немесе сотқа дәлелдемелерді анықтау, бекіту және алып қоюда көмек көрсетеді; олардың назарын дәлелдемелерді анықтау мен бекітуге байланысты мән-жайларға аудартады.

Тергеу және сот әрекеттерін жүргізу кезінде туындаған арнайы мәселелерге қатысты түсіндірме береді. Маман тікелей қадағалау жолымен анықтаған фактілер туралы мәліметтер тергеу немесе сот әрекеттері хаттамасында тіркеледі. Егер тергеушіге немесе сотқа қажетті фактілер мен мән-жайларды анықтау үшін арнайы білімнің негізінде зерттеу жүргізу қажеттілігі туындаған кезде сараптама тағайындау керек. Сарапшы әлдеқашан жиналған дәлелдемелермен жұмыс істейді, оларды зерделеу нәтижесінде тергеушіге немесе сотқа бұрын белгісіз болған жаңа нақты деректер алады. Кейбір жағдайларда мамандар да зерттеу жүргізеді (мысалы, қылмыстық іс қозғауға дейін тергеп-тексеру), бірақ бұл алдын ала зерттеулер болып табылады және алынған нәтижелерінің дәлелдемелік маңызы жоқ.

Тергеуші немесе судья арнайы білімге және тиісті қылыми-техникалық құралдарға ие бола отырып, маманның көмегінсіз жұмыс істей алады (маманның тергеу әрекеттеріне міндетті түрде қатысуы жағдайларын қоспағанда). Тергеуші немесе судья сараптаманы оның арнайы білімге ие болуына немесе болмауына қарамастан тағайындайды, себебі сараптамалық зерттеу арқылы алынған нақты деректер сарапшының қорытындысынан басқа ешбір процессуалдық құжатта көрсетіле алмайды. Тергеуші (сот) аттай дәлелдемелер жинауға құқылы, бірақ олардың көздері бола алмайды. Тергеуші (сот) мен сарапшының міндеттері үйлеспейді.

Бірде бір теория ғылыми білім мен практикалық қызметті жүйелендірусіз түсініктеме бере алмайды. Жүйелік әдіс заттар мен құбылыстарды белгілібір біртұтас білімнің бөліктері мен элементтері ретінде қарастыруды болжайды. Бұл бөліктер мен элементтер өзара байланысып, біртұтас жүйені құрайтын біріккен жаңа қасиеттерін қалыптастырады. Философтар қандай да бір ғылыми жүйенің жетілуі оның жіктеу жүйесінің аяқталуымен анықталады деп атап өткен[16].

Сот сараптамасы институтын ұстауға жүйелік тәсілдеме оның дамуының барлық кезеңдері үшін тиесілі. Дәл осындай тәсілдеме қылмыстық процесте сот сараптамасын ғылыми негізделген түрде жіктеуге мүмкіндік береді.

Логикада жіктеуді «қандай да бір түрдегі заттарды осы түрдегі заттарға тән және оларды басқа түрдегі заттардан ерекшелендіретін айтарлықтай белгілеріне сәйкес жіктелімге бөлу, сондай-ақ әрбір жіктелім пайда болған жүйеде белгілі бір орынға ие және өз алдына жіктелім тармақтарына бөлінеді» деп түсіну қалыптасқан. Әрбір жіктеудің белгілі бір ғылыми немесе практикалық мақсаттары бар екендігін есте сақтау қажет. Осы мақсаттарға байланысты заттардың белгілері немесе белгілер тобы және олар үшін ортақ және осы мақсаттарды жүзеге асыруға қатысты жіктеуші үшін маңызды құбылыстар ретінде жіктеу үшін негіз де табылады.

Әрбір жіктеу оның логикалық ережелерін сақтаумен қалыптасады, атап айтсақ:

• бірдей жіктеуде бірдей негізді пайдалану қажет;
• жіктеу мүшелерінің көлемі жіктелетін жіктелімнің көлеміне тең болуы тиіс;

3) жіктеу мүшелері бірін-бірі өзара шығаруы тиіс; яғни олардың бірде біреуі басқа жіктелімнің көлеміне кірмеуі тиіс;

4) жіктелім тармақтарына бөу үздіксіз болуы тиіс, яғни жақынырақ жіктелім тармағын алып, алыстағы жіктелім тармағына секірмеу керек.

Криминалистикалық және заң әдебиеттерінде қылмыстық процестегі сот сараптамаларын бірнеше негіздер бойынша жіктеуге болады.

А.Р. Шляхов жіктеу негізі қандай теориялық және практикалық міндеттер қойылуына және оларды кім шешуіне байланысты деп көрсетуі әділетті. Барлық криминалистер мен сот сарапшылары дерлік сараптаманы жіктеу үшін арнайы негіз ғылыми тұрғыда сарапшының арнайы білімінің мәнін анықтайтын сараптамалық зерттеудің нысаны, объектісі және әдісі болып табылатынымен келіседі.

Алайда кейбір авторлар жіктеу үшін негіздер ретінде «зерттеуді жргізу үшін сарапшылар пайдаланатын білім саласына» нақты көрсетпейді[17]. Сарапшының арнайы білімінің көзі болып табылатын білім саласы олардың мәнін анықтайтын құрамдас бөлігінің бірі болып табылады. Басқа құрамдас бөліктер зерттеу нысаны, объектісі, әдісі мен әдістемесі болып табылады.

А.Р. Шляхов білім саласын жіктеудің сот сараптамасын жіктеуден айыр­машылығы бар екендігін дұрыс көрсеткен, себебі «физикалық, химиялық, математикалық, техникалық әдістер мен құралдар сараптаманың барлық топтары мен түрлерін жүргізу кезінде пайдаланылады». Криминалистикалық әдебиетте сараптамалық зерттеудің нысанына, объектісіне және әдістемесіне байланысты сот сараптамасының бірнеше жіктелімі көрсетіледі. Мысалы А.Р.Шляхов біртұтастық және бірлесу дәрежесіне қарай сот сараптамасын төрт деңгейге бөледі: 1. Жіктелім (үлгілер). 2. Тектері. 3. Түрлері. 4. Түр бөлігі. Сараптаманың жіктелімін білімнің біртұтастығымен біріктірілген, сот сараптамасының теориялық және әдістемелік негіздерін қалыптастырудың көзі болып табылатын сараптамалық зерттеулер құрайды.

Сараптаманың түрі сараптамалық зерттеу нысаны, объектісі және әдістемелері бойынша ажыратылады. Сараптаманың түрін сараптаманың түрлік нысаны анықтайды. Сараптаманың түр тармақтары сараптаманың міндеттеріне байланысты ажыратылады.  А.Р. Шляхов сот сараптамасын тоғыз жіктелімге бөледі. Н.А.Селиванов сот сараптамасын он үш жіктелімге бөледі. Ғалым сарапшылардың арасында сот сараптамаларының жіктелімі мен түрлерінің субординациясына қатысты бірыңғай пікір жоқ.

Ғылымның, техниканың, сараптамалық зерттеу әдістемелерінің дамуымен, арнайы білім салаларының бірігу және саралану процесі дамуымен сот сараптамасының түрлерін жіктеу өзгеретін болады. Сот сараптамаларын нысан, объект, әдістеме және арнайы білім көзі ретіндегі білім саласы бойынша жіктеу сараптаманы тағайындаудың практикалық міндеттерін шешу; сарапшыны таңдау; сот сараптамаларының әртүрлі түрлерінің заманауи мүмкіндіктерін ескере отырып, сарапшыға сұрақтар құру, ғылыми негізділігіне қарай сарапшының қорытындысын дұрыс бағалау үшін өте маңызды.

Жіктеу үшін жеке элементке негіздерді бөлмей-ақ, А.Р.Шляхов, оның пікірінше, сот сараптамасын түрлерге бөлудің басты белгісі болып табылатын тағы бір түрін көрсетеді: «Теңдестіру – криминалистикалық сараптаманың басты белгісі». Аайда әрі қарай ол криминалистикалық сараптаманың көмегімен сәйкестендіру міндеттері ғана шешілмеді деп жазады.

Біздің ойымызша, сот сараптамасын жіктеу үшін дербес негіздеме сараптамалық зерттеу міндеттері болып табылады. Осы белгі бойынша барлық сараптамалар екі үлкен топқа бөлінеді.

Сот сараптамасын нысаны, объектісі, әдістемесі, арнайы білім көзі және сараптамалық міндеттерді шешу деңгейі бойынша жіктеу үшін жоғарыда көрсетілген негіздерді арнайы немесе гносеологиялық деп атауға болады, себебі бұл белгілер жалпы сарапшы ие болатын арнайы білімнің мәнін құрайды.

Арнайы негіздерден басқа сот сараптамаларын жіктеу үшін процестік және ұйымдастырушылық-әдістемелік негіздерді бөліп көрсетуге болады.

Қылмыстық процесте сот сараптамасы келесідей бөлінеді:

• зерттеудің реттілігі бойынша – бірінші және қайталама;
• зерттеу көлемі бойынша – негізгі және қосымша;
• сараптамалық зерттеуді орындайтын адамдардың санына қатысты – жеке және комиссиондық;
• пайдаланылатын білімнің сипатына қарай – бірыңғай және кешенді.

Сарапшының белгілі бір жұмыс түрін жүргізу кезінде адамдардың әрекеттерін анықтау ретіндегі нормативтік зерттеулер жүргізудің заңдылығы кейбір авторларда күмән тудырады.

Заңгерлік жағдайды шешу мақсатында объектіні өзгерту мүмкіндігі ретіндегі қайта жүргізілетін зерттеулер азаматтық процеске жатады.

• өткізу орны бойынша – сараптамалық мекемелерде және сараптамалық мекемелерден тыс жүргізілетін сараптамаларға;
• сараптамалық зерттеудің объектісі болып табылатын адамның орналасқан жері бойынша – амбулаторлық және стационарлық.

Алдын ала тергеу сатысында тағайындалған сараптаманың сотта қарау сатысында тағайындалған сараптамадан айтарлықтай айырмашылығы бар. Бұл айырмашылық осы сатыларда шешілетін міндеттердің ерекшелігімен, сондай-ақ осы сатыларда пайда болатын қылмыстық-процестік қатынастардың ерекшелігімен болжанады.

Сараптаманы негізгі және қосымша, алғашқы және қайталанған деп бөлу оларды тағайындаудың процестік тәртібіне және нақты сарапшыға тапсыруына қарай ғана емес, сондай-ақ қайталанған және қосымша сараптаманың қоры­тындысын бағалау ерекшеліктеріне, қайлама және қосымша сараптаманы тағайындау мен жүргізу тактикасы бойынша криминалистикалық ұсыным­дар­ды әзірлеуге қарай маңызды болып табылады. Біз өз жұмысымызда қайталанатын және қосымша сараптаманың процестік жағына аса назар аударамыз.

Заңда сарапшыдан жауап алуды сарапшының қорытындысы айқын болмаған жағдайда алу керектігін көрсету қажет. Заң әдебиеттерінде сараптаманың айқын болмауы немесе жеткіліксіз айқын болуы әртүрлі түсіндіріледі. С.Ф.Бычкованың берген түсіндірмесі қызықты.

«Сарапшының қорытындысының жеткіліксіз айқын болуы сарапшының таңдаған зерттеу әдістемесінің, ол пайдаланған ғылыми-техникалық құралдардың, объектілерді зерделеу кезінде анықталған белгілердің мағынасы мен маңызын; анықталған белгілерді сарапшының бағалау критерийлерін түсіндіру қажеттілігін білдіреді»[18]. Алайда бұл әрекеттердің барлығы С.Ф.Бычкова сарапшыдан жауап алу мен қосымша сараптама тағайындауды ажыратудың негізгі критерийлері деп есептейтін сараптамалық зерттеулерді болжайды. Сондықтан қорытынды айқын болмаған жағдайда сарапшыдан жауап алу жеткілікті болады. Ал сарапшыдан жауап алу кезінде сарапшының қорытындысы толық, негізделмеген, дұрыс емес екендігі анықталған жағдайда ғана қосымша немесе қайта сараптама тағайындау туралы шешім қабылдау қажет.

Сарапшының қандай қорытындысы процессуалдық әдебиетте толық емес болып танылады? Ю.К.Орлов сарапшының қорытындысының айқын болмауы қосымша сараптама тағайындау үшін дербес негіздеме бола алмайды деп есептейді.

Егер сарапшы осы жағдай үшін әзірленген зерттеудің бар технологиясын пайдаланбағандықтан, немесе оған берілген материалдардың құрамындағы барлық мән-жайларды ескермегендіктен, қорытынды толық болмаған жағдайда аталған қорытындыны негізсіз деп тануға болады, бұл сараптаманы қайта тағайындау үшін негіз болады.

Міндеттердің көлемін азайтуда көрінетін толық еместік қосымша сараптама тағайындау үшін негіз болып табылады, себебі бұл жағдайда сарапшының ол шешкен мәселелер бөлігінде қорытындысы күмән тудырады. Егер толық еместік зерттеудің алға қойылған міндеттерін шешу үшін қажетті сипатына және көлеміне қатысты болса, қайта сараптама тағайындау талап етіледі.

Сараптама нысанын тарылту көбінесе келесідей себептерге байланысты: 1) сарапшының алдына қойылған мәселелер оның арнайы білімінің шегінен шығады; 2) ол ұсынған білім саласы жеке мәселелерді шешу үшін зерттеудің жеткілікті негізделген  және сенімді әдістерін өңдеген жоқ; 3) сарапшының қарауына берілген материалдар қорытынды беру үшін жеткіліксіз.

С.Ф. Бычкова «сараптамалық зерттеудің айқын болмауын және толық еместігін жою қажеттілігінен басқа сарапшының қорытындысын алғаннан кейін алдыңғы зерттеумен байланысты қосымша мәселелерді шешу қажеттілігі туындаған кезде (сараптама тағайындау кезінде ескерілмеген жаңа нұсқаның пайда болуы; зерттеуді талап ететін жаңа объектілер анықталғанда) қосымша сараптама жүргізілуі мүмкін» деп көрсетеді. 1. Жаңа нұсқа пайда болған кезде сараптаманың нысаны айтарлықтай өзгереді, ал жаңа объектілер пайда болған кезде зерттеудің өзі, оның сипаты, әдістері айтарлықтай өзгереді, сондықтан бұл пікірмен келісуге болмайды. Сондықтан осы жағдайларда, біздің ойымызша, қосымша емес жаңа сараптама тағайындау орынды.

Сараптамалық әдебиетте сотта қарау барысында алдын ала тергеу сатысында жүргізілген сараптаманың негізіділігіне күмән туындаса, тағайындалған сараптама қайталанған болып табылады деген пікір кездесуде: «Қайталанған сараптамада, әсіресе, ол соттың ұйғарымы бойынша жүргізілсе, ал біріншісі алдын ала тергеу сатысында жүргізілген болса, айыпталушының жеке басын және оның құқық бұзушылық жасау кезіндегі жай-күйін сипаттайтын көптеген материалдар жиі болады».

Бұл ереже біз үшін күмәнді болып табылады, себебі сот тергеуі – бұл негізгі міндеті сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында алынған немесе сотта тікелей ұсынылған дәлелдемелерді зерттеу болып табылатын сотта қараудың дербес кезеңі. Сотқа дейінгі тергеп-тексеру кезеңінде алынған сарапшының қорытыныдысы да тексеріліп, бағаланады. Егер сарапшының қорытындыларын зерттеу барысында сот олардың толық еместігі, негізсіз, дұрыс еместігі туралы қорытынды жасаса, сотта қарау барасында тағайындалған сараптама сотқа дейінгі тергеп-тексеру барысында жүргізілген сараптамаға қатысты қосымша немесе қайталанған емес, жаңа болып саналады, себебі сот тергеуі – бұл қылмыстық процестегі дәлелдеудің басқа процестік жағдайларында өзге субъектілер жүргізетін дәлелдемелерді тәуелсіз зерттеу. Алайда егер сарапшының қорытындысы толық емес болып танылса, жаңа сараптама сол сарапшыға тапсырылады, ал егер негізсіз және дұрыс емес болса, басқа сарапшыға немесе сарапшыларға тапсырылады.

Қандай сараптама – қосымша немесе жаңа сараптама тағайындалуы тиіс  туралы мәселені шешу кезінде зерттеу қажет болған жағдайда арнайы білімнің негізінде қосымша сараптамаға сүйену қажет. Заң шығарушы қосымша сараптаманы қылмыстық-процестік құралдарды үнемдеу ережелеріне сүйене отырып, енгізді. Егер тергеуші мен соттың тарапынан бұрын жүргізілген зерттеудің нәтижесі күмән тудырмаса, бұл жағдайда қосымша сараптама тағайындау орынды. Егер жаңа сараптаманың өзіндік зерттеу нысаны, объектісі, міндеттері болса және алдыңғы зерттеудің нәтижесі пайдаланылмаса, бұл жағдайда жаңа, дербес, негізгі, алғашқы сараптама тағайындау орынды.

Сараптаманы қайта тағайындау үшін негіз сараптамалық қорытындының негізсіздігі немесе оның дұрыстығында күмән болуында. Егер сарапшының қорытындысы істің нақты мән-жайларына қайшы болса немесе сотта қарау кезінде сарапшының қорытындысына ықпал ете алатын жаңа деректер анықталса, сондай-ақ сараптаманы тағайындау немесе жүргізу кезінде қылмыстық-процестік заңнама айтарлықтай бұзылған жағдайда сот сараптаманы қайта тағайындай алады. Ю.К. Орлов жеткілікті дәлелдермен бекітілмеген сарапшының қорытындысы негізсіз деп есептейді. Тіпті сарапшының қорытындысы мәні бойынша дұрыс болса да. Сарапшы таңдаған зерттеу әдістемесінің дұрыстығында күмән туындаған, зерттеу көлемі жеткіліксіз болған, сондай-ақ қорытындылар зерттеу нәтижесінен шығарылмаған жағдайда сарапшының қорытындысы негізсіз деп есептеледі. Иллюстрация ретінде сот-псиихиатриялық сараптамасын қайта тағайындауға әсер ететін факторларды келтіруге болады. Алғашқы сараптамада сыналатындардың есі дұрыс деп таныған жағдайда күмәнданудың негізі келесі факторлардың тобы, көбінесе олардың үйлесу қалпында, болып табылады:

1) қылмыс себептерінің айқын болмауы, шектен тыс қатыгездік, қылмысты жасыруға әрекет етпеу; 2)  жауап алу немесе сот отырысында айыпталушының мінез-құлқының дұрыс болмауы, жасалған қылмысты қисынсыз түсіндіру, ретсіз сөз сөйлеу; 3) айыпталушыны жауаптылыққа тартуға дейінгі оның әдеттен тыс мінез-құлқы туралы куәлардың арызы; 4) сараптамалық зерттеудің өзінің ақаулықтары, олар бұл жағдайда қылмыстық істен алынған деректерді бір жақты іріктеуде көрінеді, психикалық амандық туралы деректер келтірілгенде және психикалық денсаулығында (мысалы, есалаң адамдардың мінез-құлқындағы астарлық, боямалылық) күмән тудыруы мүмкін фактілер атап өтілмегенде және көрсетілмегенде көрінеді.

Алғашқы сараптама есі дұрыстығы туралы қорытынды берген кезде сараптаманы қайта тағайындау кезінде қылмыстық құқық бұзушылықтардың пайдакүнемдік себептерінің бар-жоғы, қылмыстық құқық бұзушылықты жасыру, қылмыстық құқық бұзушылықты өзге де адамдармен бірлесіп жасау, күдіктінің сырттай тәртіпті мінез-құлқының бар-жоғы, оның айналасындағыларға формалды бағыты, бұрынғы деректердің сақталуы және т.б. сияқты деректер күмән тудыруға себеп болады[19].

Сондай-ақ әдебиетте сараптаманы қайта тағайындаудың келесідей негіздері көрсетіледі: 1) сарапшы қорытындысының дұрыстығы ол істің басқа материалдарына қайшы болуымен күмән тудырады; 2) сарапшының қорытындысы ғылыми негізделмеген болып табылады; 3) сараптаманы дайындау және жүргізуді реттейтін процестік нормалардың бұзылуының салдарынан сарапшы қорытындысының дұрыстығында күмән туындайды.

Сарапшы қорытындысының негізсіз және дұрыс емес ұғымы, бір-біріне жанасқаны сөзсіз, алайда олардың мағыналық жүктемесі әртүрлі. Өзінің ғылыми негізсіз болуына қарай, тұжырымдары әлсіз дәлелденуіне қарай немесе сараптаманы тағайындау мен жүргізу кезінде қылмыстық-процестік заңның бұзылуына қарай күмән тудыратын сарапшының қорытындысы негізсіз болып есептеледі. Жеткілікті дәлелденген, ғылыми негізделген, бірақ іс бойынша басқа дәлелдемелерге қайшы келетін сарапшының қорытындысын дұрыс емес деп есептеуге болады. Бұл жағдайда сараптаманы қайта тағайындау іс бойынша дәлелдемелердің арасындағы қайшылықтарды жою құралы бола алады.

Процестік әдебиетте егер алғашқы сараптама істің басқа материалдарына қайшы келсе, немесе сот сарапшының қорытындысын негізсіз деп таныса, сараптаманы қайта тағайындау соттың құқығы ма немесе міндеті ме деген мәселе ұзақ уақыт пікір-талас тудырды.

Осы мәселені шешу кезінде қылмыстық іс бойынша дәлелдеуді жүзеге асыратын субъектілердің процестік мәртебесінің ерекшеліктеріне сүйену қажет. Біз сотқа қылмыстық процестегі жариялылық принципіне және істің мән-жайларын зерттеудің жан-жақтылығы, толықтығы, объективтілігі принципіне қарай істің мән-жайларын дәлелдеу міндетін жүктеу позициясында тұрмыз. Қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын субъектілерің процестік мәртебесінің ерекшелігі олардың процестік мәртебесінің құрамында құқық пен міндетті бөлу өте күрделі болуында. Алдын ала тергеуге қатысушыларға қатысты құқық мемлекетке қатысты міндеттер де болып табылады. Яғни сараптаманың негізсіздігіне және дұрыстығына күмән болуына байланысты сараптаманы қайта тағайындау құқығы мемлекетке қатысты екі жағдайда тергеушінің және соттың міндеті болып табылады: 1) егер басқа жолдармен іс бойынша дәлелдемелердегі қайшылықты жоюға болмаса; 2) егер заң осы мән-жайларды анықтау үшін сараптаманы міндетті түрде тағайындау мен жүргізуді талап етсе.

Сараптаманы қайта тағайындаудың оны алғаш рет тағайындау мен жүргізу кезінде жіберілген қылмыстық-процестік заңның айтарлықтай бұзылуы сияқты негізіне аса назар аудару қажет. Сараптамаға қатысты ұқсастығы бойынша сарапшының қорытындысын дұрыс емес деп тануға әкеп соқтыратын қылмыстық-процестік заңның айтарлықтай бұзылуының жалпы ұғымын қалыптастыруға болады. Сарапшының қорытындысын негізсіз деп тануға және сараптаманы қайта тағайындауға әкеп соқтыратын қылмыстық-процестік заңды айтарлықтай бұзу сараптаманы тағайындау және жүргізу кезінде процеске қатысушылардың кепілдік берілген заңды құқықтары мен мүдделерінен айыру немесе оларға қысым көрсету жолымен сарапшыға материалды жан-жақты қарастыруға, зерттеу жүргізуге және дәлелді, дұрыс, объективті қорытынды шығаруға, ал процеске қатысушыларға өздерінің құқықтарын іске асыруға  кедергі келтірген ҚПК баптарының талаптарын бұзу деп есептеледі.

Сарапшы қорытындысының негіздемесін арнайы және процестік негіз деп түсіну қажет. Сарапшы қорытындысының арнайы негіздемесін ғылыми негіздеме деп түсіну керек. Сарапшының ғылыми негізделген қорытындысы ұғымына: 1) сарапшының алдына қойылған міндеттерін дұрыс түсінуі; 2) сараптамалық зерттеудің қолданылатын әдістері мен әдістемелерінің дұрыс болуы, өңделгені, апробацияланғаны; 3) сарапшы объектілерді зерттеу барысында анықтаған белгілерді дұрыс бағалау; 4) сарапшының біліктілігі мен құзыреттілігі; 6) нақты есептердің дұрыс болуы; 7) сараптамалық зерттеудің айқындылығы; 8) сараптамаға жіберілген материалдың саплылығы жатады. Процестік негіздемені сараптаманы дайындау, тағайындау және жүргізу кезінде барлық процестік нормалардың сақталуы деп түсіну қажет. Сарапшы қорытындысының іске жататына сараптаманы тағайындау мен жүргізудің процестік тәртібінен басқа заттай дәлелдемелерді – сараптамалық зерттеу объектілерін жинаудың процестік тәртібін сақтау ықпал етеді. Біз сондай-ақ процестік негіздемеге қылмыстық-процестік дәлелдеудің барлық қатысушылары үшін сарапшы тұжырымдамаларының талабын қосамыз[20].

Яғни қайта тағайындалған сараптама өзінің мағынасы бойынша алғашқы сараптамадағы объектілерге қатысты тағайындалатын және дәл сондай нысанға ие, сарапшының қорытындысының ғылыми негізділігіне күмән болған жағдайда, қорытындының іс бойынша басқа дәлелдемелерге сәйкес болмаған жағайда тағайындалатын сараптама болып табылады.

Сарапшының алғашқы сараптаманың қорытындысын бағалау құқығын ерекше қарастыру қажет. Әдебитеттерде сараптаманы қайта жүргізу кезінде сарапшының алғашқы қорытындысын бағалау мүмкіндігі туралы мәселе қарастырылды. Бұл ретте,  ТВ. Сахнова сарапшының қорытындысын (алғашқы әрі қайталанған) соңғы процестік тұрғыда тергеуші мен сот бағалайтынын дұрыс атап өтіп, сараптаманы қайта тағайындау кезінде сарапшыға алғашқы қорытындыны бағалауға қатысты сұрақ қоюға болмайды деген қорытындыға келді.

Бұл мәселеден қайта тағайындалған сраптама сарапшының алғашқы қорытындысын тексеру үшін ғана тағайындала алады ма деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа оң жауап құқықтың нормаларының ережелерінен туындайды. Тергеушінің және соттың сарапшының алғашқы қорытындысының дұрыстығында немесе негізделуінде күмән болған жағдайда сараптама қайта тағайындалады. Ал бұл күмән сарапшының қорытындысы іс бойынша басқа дәлелдемелерге сәйкес болмағанда, сараптаманы дайындау, тағайындау және жүргізу кезінде қылмыстық-процестік заң айтарлықтай бұзылғанда пайда болады. Немесе сарапшы қорытындысының ғылыми негізделуі күмән тудырады. Бұл ретте тергеуші мен сот дәлелдеу субъектісі және сарапиамалық бағалау ретінде жүзеге асыратын процестік бағалауды ажырата білу қажет. Біздің ойымызша, процестік және сараптамалық бағалауды ажыратудың негізгі критерийі тергеушінің, соттың және сарапшының бағалау қызметінің мақсаты болып табылады. Тергеуші мен соттың бағаау қызметінің мақсаты – бұл дұрыс, негізді процестік шешім қабылдау. Сарапшының бағалау қызметінің мақсаты – арнайы білімнің негізінде шынайы, объективті, дұрыс қорытынды беру. Сонымен қоса сарапшы дәлелдемелерді де бағалауға мәжбүр, мысалы, олардың негізінде алғашқы деректер қалыптасқан куәлардың айғақтары, мысалы, автотехникалық сараптама үшін. Алайда ол куәнің айғақтарын дұрыстығына, қатыстылығына қарай емес, оның алдына қойылған мәселерге жауап алу үшін қажетті арнайы білім ретінде бағалайды.

Осылайша заңда келесідей нормаларды қарастыруға болады:

Сарапшының қорытындысы толық болмаған жағдайда, егер сарапшыдан алынған жауап қорытындыдағы кемшіліктердің орнын толтырмаса, қосымша сараптама тағайындалады. Сарапшының қорытындысы айқын болмаған жағдайда сарапшы жасаған тұжырымдар мен зерттеулерді нақтылау және түсіндіру мақсатында сарапшыдан жауап алынады.

Қосымша сараптама сол сарапшыға және басқа да сарапшыға да тапсырылуы мүмкін.

Сарапшы қорытындысының ғылыми негізділінде күмән туындаған жағдайда, қорытынды іс бойынша басқа дәлелдемелерге қайшы болған жағдайда немесе сарапшының қорытындысының дұрыстығына, объективтілігіне, шынайылығына ықпал еткен немесе ықпал ете алатын қылмыстық-процестік құқықтың нормаларын айтарлықтай бұзу, немесе процеске қатысушылардың құқықтарын шектеу арқылы қорытындының іске асуына ықпал еткен бұзушылықтар болған жағдайда сол объектілерді зерттеу, сол мәселелерді шешу үшін сараптама қайта тағайындалады.

Сараптама қайта тағайындалған кезде сарапшылардың қарауына алғашқы қорытынды жіберіледі.

Қайталама сараптама сарапшылар комиссиясына тапсырылуы тиіс. Қажет болған жағдайда комиссияның жұмысына алғашқы сараптаманы жүргізген сарапшы (сарапшылар) тартылуы мүмкін.

Әдебиеттерде комиссиялық және кешенді сараптама аса қызығушылық танытуда және пікір-талас тудыруда.

Әдебиеттерде кешенді сараптамамен салыстырғанда комиссиялық сараптаманың анықтамасында үлкен қайшылықтар жоқ. Пікір-талас негізінен сарапшылардың тұжырымдамасының нысандарына қатысты.

Ғалым-криминалистер мен процессуалистер кешенді сараптама ұғымын 50-жылдардың соғынан бастап әзірлеуде. Әртүрлі ғалымдардың сараптаманың ұғымы және белгілері туралы пікірлері бір жерден шықпайды. Кейбір ғалымдар кешенді сараптаманың құбылыс ретінде бар болу мүмкіндігін жоққа шығарады, ал кейбіреулері сараптаманың осы түрін заң жүзінде реттеу керек деп есептейді.

Ғалымдардың көбісі кешенді сараптамаларды тағайындау, жүргізу және заң жүзінде реттеу проблемасында бірнеше аспектілерді ажыратады. Мысалы, И.А. Кудрявцев процестік, әдістемелік, ұйымдастырушылық және гносеологиялық жақтарды бөліп көрсетеді. Сонымен қоса ол кешенді сараптаманың процестік белгісін «сот сараптамасының әртүрлі түрлерін, топтарын, жіктелімдерін білдіретін сараптаманы кәсіби дайындаудың негізін құрайтын арнайы білімді пайдалану» деп түсінеді[21]. Бұл кешенді сараптаманың процестік емес, арнайы, гносеологиялық аспектісі болып табылады. Әдебиеттерде кешенді сараптаманың әртүрлі белгілері бөліп көрсетіледі, авторлардың көбісінің пікірі бойынша, олардың ішінде сараптаманы жүргізу барысында арнайы білімнің әртүрлі салаларын пайдалану бастысы болып табылады, алайда зерттеу негізінде зерттеудің бір объектісі, нысаны мен әдісінің тұтастығы болуы қажет.

Ғалымдардың пікірлерінің әртүрлі болуы негізінен кешенді сараптама барысында бірігетін білімнің жақындық дәрежесіне қатысты.

Әдебиеттерде бір сараптама аясында кешенді сараптаманы, сараптама кешенін және кешенді зерттеуді ажырату қажет екендігі дұрыс көрсетілген. Сараптамалар кешені – бұл ретімен тағайындалатын сараптамалық зерттеулер. А.Р.Шляхов «тергеушінің жедел-тактикалық позициясынан мұндай зерттеулер бірқатар мәселелерді шешумен қатар кешенді болып табылады. Алайда   зерттеуді әртүрлі мамандар қатар жүргізуі кешенді сараптаманың айқындайтын элементі болып табылмайды» деп атап өтті[22].

Арнайы білімнің әртүрлі салаларын падалану кезіндегі зерттеудің бірыңғай нысаны мен мақсаттары – бұл кешенді сараптаманың сараптамалар кешенінен негізгі айырмашылығы. Бір сараптама аясындағы кешенді зерттеу арнайы білімнің бір саласының аясында қойылған мәселелерді шешу үшін әртүрлі әдістерді пайдаланумен сипатталады. Мысалы, жазуды танып айыру сараптамасы физиологияның, лингвистиканың, педагогиканың, математиканың әдістері мен құралдарын пайдалану негізінде құрылады.

Қазіргі кезде барлық сараптамалар дерлік әртүрлі әдістер мен әдістемелер кешеніне негізделіп жүргізіледі. Бұл ретте, бұл әдістер мен әдістемелер сараптаманың бір түрі немесе тобы аясында әзірленеді.

Кешенді сараптама, біздің ойымызша, жекеше әрі комиссиялық бола алады. Біздің пікірімізше, адам өлімінің себептерін анықтау бойынша сараптама үнемі кешенді болып табылады, себебі сараптаманы жүргізуге мамандар қатысады: сот медиктері, биологтар, гистологтар, физик-техниктер, сот-медициналық сараптамасы бюросының криминалистік бөлімдерінің криминалист-сарапшылары. Адам сүйегінің белгілі бір адамға тиесілігін анықтау бойынша сараптама кешенді болып табылады. Сараптаманы жүргізуге қатысатын мамандардың санына қарай зерттеу жекеше және комиссиялық бөліп бөлінеді, арнайы білімнің тартылатын салаларына қарай бір сараптама және кешенді сараптама болып бөлінеді.

Сараптамалық және заң әдебиеттерінде сараптаманы жүргізушінің процессуалдық жағдайын және сараптамалық мекеме басшысының кешенді сараптама жүргізу туралы шешімді өз бетінше қабылдау құқығын анықтау қажеттілігіне қатысты пікірлер айтылуда.

Мысалы, «сараптамалық мекеменің басшысы ұсынылған материалдар бойынша кешенді сараптама жүргізу туралы шешімді өз бетінше қабылдап, оны жүргізуді ұйымдастыруға құқылы» деген пікір айтылуда. Бұл пікір дұрыс емес, себебі бұл жағдайда сараптамалық мекеменің басшысына сараптаманың нысанын анықтау құқығы беріледі, яғни ол дәлелдемелерді жинайтын субъектіге айналады, алайда бұған жол берілмейді. Алайда тергеуші мен судья арнайы білімнің әрбір саласындағы сарапшылар құзыретінің шектерін дұрыс біле қоймайтынын атап өту қажет. Сондықтан оларға қандай да бір мәселе бойынша қандай сараптама – бір немесе кешенді сараптама қажет екендігі туралы мәселені шешу қиынға соғады. Бұл мәселені шешу кезінде сараптамалық мекеменің басшысына арнайы білімнің әртүрлі саласындағы бірнеше маманды тартумен кешенді сараптамалық зерттеуді талап ететін мәселелер қалыптасатын бір сараптаманы жүргізу туралы қаулы келіп түскен жағдайда сараптамалық мекеменің басшысы бұл туралы сараптаманы тағайындаған органға хабарлауы тиіс. Анықтау органы, тергеуші, прокурор немесе сот (судья) қана кез келген, оның ішінде кешенді сараптаманы да тағайындау туралы шешім қабылдай алады.

Сараптама жекеше немесе комиссиялық жүргізілуі мүмкін.

Комиссиялық сараптама күрделі жағдайда, атап айтсақ сараптаманың көмегімен анықталатын ерекше мәніне, жасалған әрекеттің ауырлығына, қылмыстық істің өзінің ерекше қоғамдық мәнімен байланысты жағдайда тағайындалады. Қайталама сараптамалар да комиссиялық түрде жүргізіледі.

Комиссиялық сараптама – бұл арнайы білімнің бір саласының бірнеше сарапшылары жүргізетін зерттеу (сараптаманың ір тобы немесе түрі аясындағы).

Сарапшылар зерттеуді бірігіп жүргізіп, өз араларында ақылдасып, бір ортақ ойға келіп, қорытынды жасап, қол қояды. Сарапшылар арасында келіспеушілік болған жағдайда олардың әрқайсысы басқа сарапшылардың пікірлерімен келіспеу себептерін міндетті түрде көрсете отырып, өзінің қорытындысын жасап қол қояды.

Анықтаушының, тергеушінің, прокурордың немесе соттың (судьяның) талабы сараптамалық мекеменің басшысы үшін міндетті. Егер сараптамалық мекеменің басшысына осы органдардан жекеше сараптама тағайындау туралы қаулы (ұйғарым) келіп түссе, жағдайдың күрделілігіне қарай сараптаманы комиссиялық өткізу керек деген қорытынды жасаса, ол сараптаманы тағайындаған адамның келісімімен комиссиялық сараптама жүргізуді ұйымдастыруға құқылы.

Сараптамалық зерттеулерді толық немесе сарапшылар комиссиясының құрамына қосылмаған адамдардың жеке жүргізуіне жол берілмейді.

Сараптаманы сараптамалық немесе сараптамалық мекемеден тыс тағайындау процестік тәртіп бойынша ажыратылады.

Сараптаманы амбулаторлық және стационарлық деп бөлу зерттеу объектісі адам болып табылатын сараптаманың түрлеріне жатады: тірі адамның сот-психологиялық, сот-психиатриялық және  сот-медициналық сараптамасы.

Стационарлық сот-психиатриялық, сот-психологиялық және сот-медицина сараптамасы өзінің құқықтық мәні бойынша маңызды болып табылатын істің мән-жайларын анықтау құралы болып қана қоймай, ең алдымен, тергеуші мен сот алдында осы адамның есі дұрыстығы туралы мәселе болғандықтан, белгіленген тәртіпте әлі кінәлі болып танылмаған, танылмауы мүмкін адамды бас бостандығынан айыруға мәжбүрлеу шарасы ретінде сипатталады.

Сарапшы ғана сотқа қандай сараптама – амбулаторлық немесе стационарлық сараптама арқылы сотты қызықтыратын мән-жайды белгілеуге болатынын көрсете алатыны күмән тудырмайды.

Алайда стационарлық сараптаманы тағайындау туралы шешімді процестің барлық кезеңдерінде және барлық қатысушыларға қатысты сот қана қабылдайды. Егер сот-психиатриялық, психологиялық немесе сот-медициналық сараптаманы куәға және жәбірленушіге қатысты тағайындалса, оны осы адамдардың рұқсатымен ғана жүргізуге болады.

 

1.3 СОТ САРАПТАМАСЫН ЖҮРГІЗУДІ ӘДІСНАМАЛЫҚ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ

Сот сараптамасының әдіснамалық негізі оның негізін қалаушы принциптер болып табылады.

Қылмыстық процестің принциптері олардың процестік табиғатын анықтауға мүмкіндік беретін жеке құқықтық нормалар үшін маңызды интеграциялық директивтер қалыптастырады, ал күмәнді жағдайларда оларды түсіндіру бағытын көрсетеді. Әртүрлі субъектілер жасайтын жеке, әртүрлі әрекеттерінің көпшілігінен құралатын қылмыстық процесс ерекшелігін ескере отырып, олардың жалпы принциптер жүйесіне бағынуы қылмыстық материалдық құқықтағы бар мәнге қарағанда аса маңызды мәнге ие. Қылмыстық құқықта біз азды көпті бірдей дәрежеде қылмыстардың барлық топтары мен түрлеріне жататын жалпы бөлім нормаларының белгілі бір санымен, жалпы әрбір бөлігі өз бетімен автономдық тұтастықтықты құрайтын қылмыстардың белгілі бір тобын қамтитын ерекше бөліммен жұмыс істейміз. Қылмыстық процестік құқықта жалпы бөлімнің нормалары көп жоспарлы, ал олардың ерекше нормалармен байланысы әртүрлі жүзеге асады. Сонымен қатар процестік әрекеттерді жасау тәсілі қатаң қамтамасыз етілген.

Басқаша айтқанда, жалпы процестік принциптер жеке қылмыстық-процестік институттарға, оның ішінде қылмыстық процестегі сот сараптамасының институтына ықпал етеді.

С.С. Алексеев салалық (институционалдық) режимді қалыптастыратын барлық құқықтық құралдар бірыңғай реттеуші бастамамен бірігеді  деп көрсетуі әділетті[23]. Мұндай реттеуші бастамалар қылмыстық-процестік құқық институты ретінде сот сараптамасының принциптері болып табылады. Дәл солай, құқықтың жалпы принциптері ретінде қылмыстық-процестік құқықта ерекше сараптаманы тағайындау және жүргізу процесінде қылмыстық-процестік құқық жұмыс істейді.

Сараптама институтының принциптері ретінде келесілерді атап өтуге болады:

1. Сараптаманы тағайындау және жүргізу кезінде жеке адамның құқықтарын қамтамасыз ету. Осы принциптің мазмұнын ашу кезінде біз Қазақстан Республикасының Конституциясында белгіленген азаматтардың негізгі құқықтары мен бостандықтарының тізімі толық емес деген позицияны ұстанамыз. Әрқайсысына аталған тізімге енгізілмеген негізгі құқыққа жүгінуге мүмкіндік, ал сот үшін – осы құқықтың сақталуын тексеру мүмкіндігі қамтамасыз етілуі тиіс.

Қылмыстық процесте сараптаманы тағайындау және жүрізу кезінде азаматтардың келесідей құқықтары мен бостандықтарының бұзылу қаупі болады: жеке адамның ар-намысына құқығы; жеке адамның бостандығы мен дербес құқықтылығы; жеке өмірі мен жеке ар-намысына қол сұғылмаушылық құқығы; ақпаратты беру құпиялылығына құқығы; жеке өмірі туралы ақпаратты күзету құқығы; жеке меншік құқығы; денсаулығын сақтау құқығы. Сондай-ақ құқықтың бұзылу қаупі қылмыстық-процестік заңнамамен белгіленген айыпталушыны қорғалуға құқығы, жәбірленушінің сот төрелігіне қол жетімділігі мен келтірілген зиянның өтелуіне құқығы сияқты құқық тартылуы мүмкін. Әрине, адам мен азаматтың барлық осы құқықтары мен бостандықтарын, сонымен бірге олардан шығатын құқық пен бостандықтарды жүзеге асыру кепілдігі сараптама жүргізу кезінде қылмыстық-процестік заңнаманың нормаларымен қамтамасыз етілуі тиіс. Қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттеріне қол жеткізу үшін қажетті істің нақты мән-жайларын анықтау мақсатында осы құқықты кеміту немесе шектеу заңмен ескертіліп, белгіленуі тиіс. Қазіргі жағдайда қылмыстық-процестік заңнамада және өзге де заңнамада осы құқықтардың кепілдігі ішінара ғана іске асырылғаны туралы айтуға болады.

Қазақстан Республикасының Конституциясы жеке адамның абыройына құқықты, оны кемітуге тыйым салуды және азаптауға, күш көрсетуге, басқа да қатыгездік қарым-қатынас пен жазалауға тыйым салуды қарастырады. Өз еркімен келісім бермейінше ешкім медициналық, ғылыми немесе басқа да тәжірибелерге тартыла алмайды. Кез келген адам оның адамгершілігін қорғау құқығына ие. Кез келген жеке адамның өзін құрметтеуге талап ету құқығы қорғалуға жатады. Бұл құқық адамды мемлекеттің ықпалындағы объектіге айналдыруға және оның жеке басының қасиеттеріне күмән тудыратындай қарым-қатынасқа тартуға тыйым салады. Адамның адамгершілігі – бұл белгілі бір адам өзінің нақты жеке қасиетттерінің негізінде көрсете алатын адамгершілік емес, бұл жеке адамға оның жетістіктерін, мәртебесін және ерекшеліктерін ескерусіз көрінетін қасиет. Тіпті өздерінің дене және психикалық жағдайына байланысты әлеуметтік саналы мінез-құлыққа қабілеті жоқ адамдар да әлеуметтік құрмет білдіруді талап ету құқығына ие.

Бұл құқық олардың «лайықсыз мінез-құлқының» нәтижесінде тоқтатылмайды 1. Сондай-ақ абырой – бұл нысаны бойынша объективті, ал мазмұны бойынша субъективті санат, себебі адам абыройына қандай да бір әрекеттермен шектеу қойылғанын сезген кезде ғана абыройын қорғау үшін жүгінеді. Басқаша айтқанда, егер жеке адам зерттеу бъектісі адам болатын сот-психиатриялық, сот-психологиялық, сот-медициналық сараптаманы тағайындау және жүргізу кезінде оны жүргізуге келісім берсе, бұл жағдайда оның абыройына қол сұғушылық болған жоқ деп ұйғарылады.

Зерттеу объектісі адамның денесі немесе психикасы болып табылатын сараптамалардың осындай түрлерін жүргізу үшін адамның процестік жағдайна байланысты жеке адамның құқықтарын қамтамасыз етудің әртүрлі кепілдіктерін қарастыру қажет. Егер күдікті немесе айыпталушы сараптамалық зерттеуге тартылудан бас тартса, бұл зерттеудің қажеттілігі туралы шешімді сот билігінің органы ретінде сот қабылдауы тиіс. Күдікті немесе айыпталушы: оның абыройын сотта кеміту ретінде сараптаманы жүргізу процесінде сарапшының әрекетіне шағымдануға; оның пікірі бойынша, оның абыройы мен ар-намысын кемітетін айыпталушыға, жәбірленушіге қатысты сараптама жүргізу туралы соттың шешіміне жоғарғы сотқа шағымдануға құқылы.

Куәға және жәбірленушіге қатысты сараптамалық зерттеу жүргізу кезінде оның міндетті шарты куә мен жәбірленушінің келісімі болуы тиіс.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабы қарастырады: «Әрбір адам жеке басына қол сұқпаушылыққа, жеке және отбасылық құпияға, өзінің ар-намысы мен абыройын қорғауға құқылы». Адамның дербес құқықтылығына қол сұғу жеке адамның абыройына қол сұғумен жиі байланысты болады. Сонықтан біз сараптаманы тағайындау және жүргізу процесінде жеке адамның абыройын кемсітумен байланысты емес қол сұғушылықтарды қарастырамыз. Адамның дербес құқықтылығына қол сұғушылық адам денесінің кез келген бөлігіне кез келген әсер ету, тіпті оларға әсер ету адамның жалпы денсаулығына әсер етпесе де, деп есептеу қажет.

Сонымен қатар денеге қол сұғылмаушылық жанама ықпал ету де болып табылады, мысалы денені сәулелендіру немесе рентген сәулесіне түсіру. Конституцияның 18-бабына сәйкес жеке адамның бостандығына құқық жылжу бостандығына құқығын білдіреді. Бұл құқықты кеміту екі жағдайда орын алады: бостандықты шектеу жағайында және бас бостандығынан айыру жағдайында. Бостандықты шектеу адамның қандай да бір жерде, мысалы жауп алу, қарау кезінде мәжбүрлеп ұстау немесе міндетті түрде уақытша болуын талап ету дегенді білдіреді. Бостандықтың шектелуіне адамның белгілі бір органға (белгілі бір уақытта жауап алуға шақырту) келу міндеті жатады. Жеке адамның бостандығын шектеу егер ол заңға негізделсе немесе заңды қоғамдық мүддеге сәйкес болса, ақталады. Бас бостандығынан айыру адамды оның еркіне қарсы белгілі бір жерде ұзақ уақыт бойы ұстауды ұйғарады. Адам құқықтары жөніндегі еуропалық конвенцияда заңды бас бостандығынан айырудың белгілі бір алғышарттары қарастырылған, олар мыналардан тұрады: 1) сот үкімімен салынған санкцияның орындалуы; 2) процестік міндетті орындаудан бас тартқан адамды қамауға алу; 3) алдын ала қамауға алу; 4) кәмелетке толмағандарды күзетпен ұстап алу; 5) қоғамға қауіп төндіретін адамдарды қамауға алу; 6) жер аудару немесе ұстап беру мақсатында бас бостандығынан айыру. Сот сараптамасы институтына қатысты егер адам стационарлық сот-медициналық немесе сот-психиатриялық сараптамаға тартылатын жағдайда заңда сот шешімін алу міндеттемесін қарастыру қажет. Бұл ретте сот шешімінің нысанына дәл стационарлық сараптаманы өткізу кіруі тиіс.

Қазақстан Республикасы Конституциясының 18-бабының 1-бөліміне сәйкес «Әркімнің жеке өміріне қол сұғылмауына, өзінің және отбасының құпиясы болуына, ар-намысы мен абыройлы атының қорғалуына құқығы бар». Сараптаманы жүргізу барысында саапшыға азаматтардың жеке өмірінің құпиясынан, жеке басының және отбасының құпиясынан тұратын мәліметтер белгілі болуына байланысты сарапшыға жариялауға болатын мәліметтердің шегін қарастыру қажет. Осы мәселенің күрделілігі кеңес одағы кезінде жеке өмір, жеке басының және отбасының құпиясы деген ұғымдар болмауында. Сондықтан тіпті азаматтық құқық теориясында да жеке адамның жеке өмірінің шектеулері анықталмаған. Қорғауға әрекеттердің белгілі бір түрлері емес, жеке өмірден тұратын және өзге де адамдардың мүдделерін қозғамайтын кез келген мән-жайлар мен әрекеттер жататыны сөзсіз.

Әдебиеттерде жеке өмірдің шектерін анықтау кезінде жеке өмір – бұл адамның тыныштықта қалу құқығы екендігіне сүйену қажет деген пікірлер айтылуда. Қылмыстық сот ісін жүргізу саласында азаматтардың жеке өмірінің құпиясын жариялаудан қорғаудың бірқатар шектері қарастырылған. Азаматтардың жеке, отбасылық, жеке өмірінің құпиясынан тұратын мәліметтер қылмыстық сот ісін жүргізу саласында пайдалануы мүмкін, себебі заң шығарушы көпшілікке (мемлекеттік және қоғамдық мүддеге) сүйенеді. Қазақстан Республикасының Конституциясына сәйкес егер бұл үшін конституциялық негіз болса және оларға қол жеткізудің мақсаты мен құралдарының сай келуінің принципі бұзылмаса, қылмыстарды ашу мақсатында азаматтардың жеке өміріне қол сұғушылыққа жол беріледі. Азаматтардың жеке өмірінің құпиясына жеке және отбасылық құпия кіреді, ал бұл ұғымдардың біреуі де заңнамада ғана емес, заң әдебиеттерінде де анықталмаған, оларды айқындауда айтарлықтай қайшылықтар бар.

Жеке, отбасылық, жеке бас құпиясының ұғымы Қазақстан Республикасының ҚПК қарастырылмаған. Алайда сот отырысының жабық болуының негіздерін анықтау кезінде Қазақстан Республикасының ҚПК іске қатысатын адамдардың жеке өмірінің жақтары туралы айтылады.

Азааттардың жеке, отбасылық, жеке өмірі туралы мәліметтердің барлығы қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін орындау, қоғамдық мүддені қанағаттандыру үшін қажет пе деген мәселе туындайды. Себебі жеке өмір басқа адамдардың, қоғамның және мемлекеттің мүдделерін қозғамайтын жеке болып табылады.

Жеке, жеке басының, отбасылық құпияға қол сұғушылық құқығын шектеу ол қылмыстарды ашуға және кінәлі адамдарды қылмыстық жауаптылыққа тартуға бағытталған кезде ғана орын ала алады. Жеке, отбасылық немесе жеке бас сипатына ие мәліметтер қылмыстық іс бойынша міндетті түрде дәлелдеуге жататын мән-жайларды растау немесе жоққа шығару үшін дәлелдеме ретінде пайдаланылуы мүмкін. Сондай-ақ олар басты фактілердің мәнжайларының қатарына (қылмыс құрамының конструктивті белгілері) кіре алады, дәлелдеу (аралық) фактілері ретінде немесе тергеудің бағытын, ақпарат көзін анықтайтын бағыт беретін ақпарат бола алады.

Тергеудің бастапқы кезеңінде дәлелдеу ақпаратының тапшылығына байланысты іс бойынша қандай да бір ақпарат қандай мәнге ие болатыны әр уақытта анық бола бермейді. Қылмыстарды ашу мақсатында жеке, отбасылық, жеке бас сипатындағы ақпаратты жинауға іс бойынша оның мәні анықталмаған кезде қаншалықты жол беріледі? Іс бойынша жиналған ақпарат іске қатысы болмағандықтан, дәлелдеу ақпараты ретінде дәлелдеу процесінде әрқашан пайдаланбайтыны құпия емес. Сараптама жүргізу процесінде жеке, отбасылық, жеке бас сипатындағы мәліметтер алдын ала тергеу құпиясының құрамдас бөлігіне айналуы тиіс. Егер сараптама сотта қарау кезеңінде жүргізілсе, онда сарапшының азамтттардың жеке өміріне қол сұғылмаушылығына құқығын қозғауы мүмкін мәліметтерді хабарлауы жабық сот отырысы үшін негіз бола алады[24].

Сараптаманы жүргізуге адамның келісімін алу қажеттілігінің адамның денесі немесе психикасы объектісі болатын қосымша дәлелі ретінде Қазақстан Республикасы Конституциясының денсаулықты күзету құқығын қарастыратын 29-бабы болып табылады. Осы баптан адамның денесі мен психикасына қол сұғылмаушылық талабы шығады, аталған талапқа сәйкес бірде бір дәрігер науқастың еркіне қайшы адамның ағзасына қол сұға алмайды. Біздің ойымызша, айыпталушының, жәбірленушінің ағзасына қол сұғушылық қылмыстық сот ісін жүргізу міндеттерін орындау қажеттілігімен ақтала алатыны сөзсіз. Алайда осы қол сұғушылықтың айыпталушыға, жәбірленушіге қатысты сараптама жүргізу қажеттілігі туралы сот шешімінің міндетті болуы түріндегі заңдылықтың белгілі бір кепілдіктерін қарастыру қажет, мұнда оның денесі мен психикасы зерттеу объектісі болып табылады.

Қылмыстық-процестік заңнамада норманы қарастыру қажет, аталған нормаға сәйкес куә мен жәбірленушіге қатысты олардың қылмыстық-процестік іс-әрекетке қабілеттілігін анықтау үшін сараптама олардың келісімімен ғана тағайындалады.

Айыпталушының (жәбірленушінің) денесі мен психикасы зерттеу объектісі болатын сараптама айыпталушының (жәбірленушінің) келісімімен немесе соттың шешімімен ғана тағайындала алады. Сот сараптаманы тағайындау және жүргізу қажеттілігі туралы мәселені шешу кезінде іс үшін айтарлықтай мәнге ие мән-жайларды анықтау үшін қандай сараптама – стационарлық немесе амбулаторлық сараптама тағайындала алатынын анықтауы тиіс.

Сот сараптамасының жариялылығы. Қылмыстық процестің принципі ретінде жариялылық қоғамды және азаматтарды қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау құқық қорғау орандарының атынан мемлекеттің міндеті екендігін білдіреді. Сот сараптамасына қатысты қылмыстық процесте жариялылық, біздің ойымызша, қылмыстық істер бойынша сараптаманы мемлекеттік сараптама мекемелері ғана немесе қызметі лицензияанған сарапшылар ғана жүргізе алуымен көрінеді. Сондай-ақ жариялылық сараптаманы тағайындау мен жүргізуде айқындайтын рөл дәлелдемелерді жинау, зерттеу және бағалау құқығы берілген органдарға ғана жататынын білдіреді. Басқаша айтқанда, тергеуші, прокурор, анықтау органы, сот (судья) сараптаманы тағайынау кезінде оны жүргізу үшін тиісті жағдайлар қамтамасыз етуге міндетті: процестік ағдайлар (сараптама тағайындау туралы қаулы шығару, сарапшыны (сараптама мекемесін) таңдауды жүзеге асыру); гносеологиялық жағдайлар (сараптама нысанын, зерттеу үшін сарапшыға қажетті материалдар көлемін анықтау). Сот сараптамасының жариялылығы дәлелдемелер көзі ретінде сарапшының қорытындысы болып заңда қарастырылған процестік нысандағы арнайы білім негізінде жүргізілген зерттеудің нәтижесі баяндалатын жазбаша құжат танылуын білдіреді.

3. Сарапшы қорытындысының қол жетімділігі. Бұл принцип соттың іс бойынша қаулыны дәлелдемелермен негіздеу міндетімен алдын ала анықталды. Соттың бұл міндеті сарапшының қорытындысына да қатысты. Сарапшының ғылыми негізделген қорытындысын бағалау тудыратын қиындықтарға қарамастан, сот, тергеуші сарапшының қорытындысын қатыстылығына, қол жетімділігіне, жеткілікті болуына және шынайылылығаны қарай бағалауға міндетті. Сарапшы қорытындысының қол жетімділігі дәлелдемелерді зерттеудегі тараптардың тең болу, жариялылығы, қоғамның қылмыстық сот ісін жүргізу қатысуы сияқты принциптерімен алдын ала анықталады. Бұл принцип қорытынды тергеуші мен сотқа ғана емес, сондай-ақ қылмыстық сот ісін жүргізуге қатысушылардың барлығына, сот отырысына қатысушылардың барлығына айқын болуын білдіреді.  Бұл принцип дәлелдеу адресаты туралы мәселемен байланысты. А.А.Эйсман «Іс бойынша жиналған дәлелдеме тергеуші мен сотқа ғана қатысты емес, олар процеске қатысушылардың барлығына, сот отырысына қатысушылардың барлығына, қоғамға түсінікті және қол жетімді болуы тиіс» деп атап өтуі орынды.
4. Сарапшының зерттеу жүрізу кезіндегі тәуелсіздігі мен дербестігі.

Осы принципті талдауға көшпес бұрын осы мәселенің кейбір бастапқы жағдайларын анықтап алу қажет. Ең алдымен, сараптаманы тергеуші және сот (судья) анықтайтынын атап өткіміз келеді. Қылмыстық сот ісін жүргізуді жүзеге асыратын адам ғана сараптаманың нысанын анықтайды. Бұл адамдар сараптаманың нысанын анықтауды жаңа дәлелдемелерді қалыптастыру немесе қолда бар дәлелдемелерді растау үшін сараптамалық зерттеуге нақты деректер қажеттілігі негізінде жүзеге асырады. Осы принциптің мазмұнына сараптамалық зерттеу процесіндегі сарапшының тәуелсіздігі кіруі тиіс, бұл ретте тәуелсіздік сарапшының сараптаманың оы тобы мен түрінде қабылданғандардың қатарынан зерттеу әдісін еркін таңдауын, сондай-ақ қорытынды қалыптасатын алынған нәтижені бағалау еркіндігін білдіреді. Сарапшыға қандай да бір адамдардың, оның ішінде тергеушінің, сараптама мекемесі басшысының, айыпталушы мен жәбірленушінің зерттеу процесіне қол сұғуынан еркіндікке кепілдік берілуі тиіс.

Сонымен қатар осы принциптің мазмұнына, біздің ойымызша, сарапшыға жалған сенімсіздіктен және әділетсіздіктен еркіндікке кепілдік беретін нормалар, сондай-ақ сарапшыға оның қарауына тергеуші және сот берген сараптама объектілерін және басқа да материалдарды қабылдаудың жаңалығын қамтамасыз ететін нормалар кіруі тиіс.

5. Сараптаманың «Жарыспалылығы». Қылмыстық процестегі жарыспалылық соттың бақылауымен тағылған айыпқа қатысты процеске қатысушылардың дауды білдіреді. Осы принципті жүзеге асыру шарттары айыптау, қорғау және істі мәні бойынша шешу бөлімі, сондай-ақ сот қарауына қатысатын адамдардың құқықтарының теңдігі принципі болып табылады.  Заң әдебиеттерінде осы принциптің процестің әртүрлі кезеңдеріндегі әрекеттеріне қатысты әртүрлі пікірлер айтылуда. Жеткілікті дәлелденген позиция бар, аталған позицияға сәйкес жарыспалылық принципі сот кезеңдерінде ғана орын алады, себебі сотқа дейінгі кезеңдерде дау нысаны – айыптау қалыптаспаған. Ал айыпталушыда айыптаудан қорғалу үшін алдын ала тергеу кезеңінде нақты құралдары жоқ, себебі айыптау тарапында оның кінәлі екендігі туралы қандай дәлелдемелер бар екендігі туралы ақпарат жоқ. Қарама-қарсы позицияның жақтаушылары жарыспалылық принципі қылмыстық процестің барлық кезеңдерінде орын алады, бірақ құқық нормалары оны әрқашан тиісті дәрежеде қамтамасыз етпейді деп сендіреді.

Үшінші келісілген позиция бар, оның авторлары жарыспалылық принципі сот кезеңінде ғана орын алады дейді, алайда қылмыстық қудалау функциясының бөлігі ретіндегі айыптау функциясы қозғалған қылмыстық іс кезеңінде-ақ қалыптасады.

Қылмыстық сот ісін жүргізу – бұл, әрине, жариялылық қызмет. Сондықтан қылмыстық сот ісін жүргізудегі жарыспалылық кейбір ерекшеліктерге ие, жүзеге асырудың белгілі бір шектері бар деп айтуға болады. Жарыспалылық – бұл қылмыстық-процестік құқықтың түрі емес принципі ғана, сондықтан ағылшын-сакс жарыспалы қылмыстық процесінің кейбір ережесін континенттік негізге ауыстыруға болмайды.

Яғни қылмыстық-процестік институты ретінде сот сараптамасы жарыспалылығы сот тергеуі барысында сарапшы қорытындысын зерттеуге тараптардың қатысу мүмкіндігі ретінде ғана және алдын ала тергеуде сараптаманы тағайындауға байланысты айыпталушының, жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің құқықтарын іске асыру ретінде ғана танылуы тиіс.

6. Сараптаманы тағайындау негіздемесі және уақыттылығы.

Процестік мағынада кез келген процестік шешімді қабылдау үшін негіздеме қандай да бір шешімді қабылдау үшін қажетті және жеткілікті болатын жеткілікті деректер (процестік және процестік емес ақпарат) болып табылады.

Тергеушінің, соттың растайтын (адамды жәбірленуші деп тану, айыпталушы ретінде тарту) немесе танымдық (қарау, тінту жүргізу, тану үшін ұсыну) сипаттағы қандай да бір әрекетті жүргізу туралы процестік шешім қабылдауды қажет ететін ақпаратты алуы нақты негіз болып табылады. Қазақстан Республикасы ҚПК 83-бабына сәйкес арнайы танымдар процестік, сондай-ақ поцестік емес сипатта да бола алатын белгілі бір ақпаратты алу негізінде қажеттілік ретінде керек. Қылмыстық-процестік әдебиеттерде барлық ғалымдар дерлік сараптаманы жүргізу негізі қылмыстық іс бойынша дәлелдеуге жататын мән-жайларды анықтау үшін арнайы танымдардың қажет болуы деп түсінеді. Т.В.Сахнованың сараптаманы тағайындау және жүргізу негіздерін анықтау қажеттілігі туралы пікірін әрі қарай өрбіту керек. Сонымен қатар сараптаманы таайындау мен жүргізудің материалдық және процестік, гносеологиялық және құқықтық негіздері туралы айтуға болады[25].

Қылмыстық істі тергеу мен шешуде сараптама нысанында арнайы білімді пайдалану қажеттілігі екі жағдаймен алдын ала анықталады: 1) сараптамалық зерттеуді талап ететін дәлелдеу ақпаратын алу (авторын анықтау қажет атты тінту кезінде табу, алып қою); 2) арнайы білімді қолдана отырып, қылмыс құрамының конструктивті белгілерін анықтау қажеттілігіне материалдық құқықтың нормаларын көрсету (лауазымды тұлғаның әрекеттерінің арнайы ережелерге сәйкестігі; қарудың ату немесе суық қару тобына тиісті болуы; заттардың есірткі, улы немесе күшті әсер ететін заттарға және т.б. тиісті болуы).

Бірінші жағдай көбінесе дәлелдеу фактілерін анықтауды болжайды. Екінші жағдай материалдық құқықтың нормасына қылмыс құрамының белгісі ретінде енгізілген басты фактіні анықтауды болжайды. Бірінші жағдай – сараптаманы тағайындауға қажеттілік туындайтын, сараптаманы жүргізудің процестік негізі болып табылатын ақпаратты алу. Екінші жағдай – материалдық құқықтың нормаларын арнайы білімді қолдану қажеттілігіне бағыттауды біз сараптаманы жүргізу үшін материалдық негіз деп атаймыз.

Біздің ойымызша, сараптаманы тағайындаудың гносеологиялық негізі сарапшының алдына қойылған мәселелерді шешуге мүмкіндік беретін ғылыми білімді және сараптамалық әдістемелерді дамыту деңгейі болып табылады. Тергеушінің және соттың сараптаманы тағайындауға және оны жүргізудің тиімділігін қамтамасыз етуге бағытталған әрекеттерінің жиынтығы құқықтық (заңды) негіз болып табылады.

Келесілер осындай әрекеттер болып табылады: 1) сараптаманы тағайындау туралы қаулы шығару; 2) сараптаманы тағайындау мен жүргізуге байланысты процеске қатысушылардың құқықтарын қамтамасыз ету және іске асыру бойынша процестік заңның талаптарын орындау; 3) сарапшыны сараптамалық зерттеуді жүзеге асыру үшін қажетті және жеткілікті бастапқы ақпаратпен қамтамасыз ету.

Тергеушінің және соттың істің мән-жайларын анықтау үшін сараптама нысанында арнайы білімді қолданудың объективті қажеттілігін ұғынуын сараптаманы тағайындау негізі деп түсіну қажет. Тергеушінің және соттың арнайы білімді қолданудың объективті қажеттілігі сараптаманы жүргізу негізі болып табылады.

Қылмыстық іс бойынша бірдей мән-жай бірнеше тергеу әрекеттері, оның ішінде сараптама тағайындау арқылы анықталуы мүмкін екендігін атап өту қажет. Ең алдымен, бұл қылмыстық іс бойынша дәлелдеу жүйесінің сенімділігін қамтамасыз ету қажеттілігімен байланысты. Сондықтан Ю.К.Орловпен келісу қажет, ол сараптаманы негізсіз тағайындау оны тағайындау үшін негіздер болған кезде тағайындауға қарағанда, аса қауіпті болып табылады деп есептейді. Сонымен қатар сараптаманы негізсіз тағайындау қылмыстық істі тергеу және шешу мерзімдерінің созылып кетуіне, сондай-ақ сараптама мекемелерінің жүктемесі шамадан тыс болуына әкеп соқтыратынын ескеру қажет. Бұзақылық туралы іс бойынша заттардың осы балтамен бұзылған бұзылмағаны туралы мәселені шешу үшін трасологиялық сараптама тағайындаудың қажеттілігі жоқ, егер ол көптеген куәлардың айғақтарымен анықталған болса. Сараптаманы тағайындау туралы мәселені шешу кезінде сараптаманы белгілі бір жағдайларға байланысты тағайындау қажеттілігінің туындау мүмкіндігін, мысалы, айыпталушы айғақтарын өзгерткен кезде немесе куәлар біраз уақыт өткеннен кейін зақым дәл осы затпен келтірілгенін нақты айта алмаған жағдайда, ескеру керек [26].

Сараптаманы тағайындау негізімен уақыттылылық тығыз байланысты.

Процестік шешімдерді қабылдау уақыттылылығы алдын ала тергеудің қажетті жалпы шарттары ретінде қылмысты ашу жылдамдығын талап етеді. Сараптаманы тағайындаудағы уақыттылылық әрқашан оны тағайындау жылдамдығына байланысты бола бермейді. Мысалы, тез бұзылатын объектілерді зерттеумен байланысты сараптаманы тағайындау кезінде сараптаманы тағайындауды баяулату теріс салдарға: сараптамалық зерттеу объектілерінің жойылуына немесе бұрмалануына әкеп соғуы мүмкін, осының салдарынан сараптама мүлдем мүмкін болмайды. Басқа жағынан, сараптаманың кейбір түрлері мұқият дайындықты талап етеді, мысалы, психологиялық-психиатриялық немесе сот-бухгалтерлік сараптама кезінде. Алайда бұл кезде сараптаманы жүргізу мерзімі мен алдын ала тергеу мерзімінің өзара байланысын ескеру қажет. Сараптаманы тағайындау кезіндегі уақыттылылық: 1) арнайы білім қажет болғанда; 2) сараптаманы жүргізу үшін қажетті және жеткілікті материал жинақталғанда оны жүргізу мақсатқа сай және тиімді деп есептейтін авторлармен келісу қажет:

Қылмыстық-процестік құқық институты ретіндегі сараптаманың принциптерімен қатар процестік әрекет ретінде сараптаманы тағайындау мен жүргізудің жалпы жағдайларын бөліп көрсету қажет. Қылмыстық процесс теориясындағы жалпы жағдайлар ұғымы қылмыстық процестің кезеңдеріне: алдын ала тергеу кезеңіне және сотта қарау кезеңіне қатысты қарастырылады. Қылмыстық процестің жалпы жағайлары қылмыстық-процестік заңмен белгіленген қылмыстық процестің принциптеріне негізделген және қылмыстық-процестік құқық кезеңінің немесе институтының аса маңызды және ерекше белгілерін білдіретін процестік тәртіпті анықтайтын құқықтық талаптары білдіреді. Заң әдебиеттерінде жалпы жағдайлар мен принциптер тең ұғым емес екендігі атап өтіледі. Принциптер мен жалпы жағдайлардың байланысы мынада: «алдын ала тергеудің жалпы жағдайлары соцалистік сот төрелігінің принциптерінде бекітілген негізін қалаушы ережелер мен идеяларды дамытады және нақтылайды». Бірақ бұл ұғымдар қылмыстық процесте жеткілікті дәрежеде нақты ажыратылмайды, мысалы Н.В.Жогин, Ф.Н.Фаткуллин «Қылмыстық-процестік заңнама мен заманауи талаптар аясында қылмыстылыққа қарсы күресу үшін қылмыстық процесте алдын ала тергеудің принциптері мен жалпы жағдайлары ретінде қарастырыла алатын негізгі ережелерді бөліп көрсету қажет» деп көрсетеді[27].

Бізге сот сараптамасы институтының принциптерінің және сараптаманы тағайындау мен жүргізудің жалпы жағдайларының ұғымын ажырату қажет. Осыдан қылмыстық процесс принциптерінің келесідей анықтамасы пайда болады.

Қылмыстық процестің принциптері – бұл қылмыстық істерді тергеу және шешу бойынша қызметтің әлеуметтік мәні мен қылмыстық-саяси бағытын анықтайтын қылмыстық-процестік құқықтың негізгі идеялары. Қылмыстық процестегі сот сараптамасының принциптері – бұл  сараптаманы тағайындау мен жүргізу және дәлелдеменің көзі ретінде сарапшының қорытындысын бағалау бойынша әрекеттердің мәнін көрсететін қылмыстық-процестік нормаларда бекітілген идеялар. Сараптаманы тағайындау мен жүргізудің жалпы жағдайлары жалпы сипаттамасы бар және қылмыстық-процестік құқық нормаларында бекітілген сараптаманы тағайындау мен жүргізу ережесі болып табылады.

Басқаша айтқанда, принциптер мен жалпы жағдайлар белгілі бір білім және осы білімді кейбір нормалар мен ережелер арқылы іске асыру әдісі ретінде өзара байланысады.

Сараптаманы тағайындау мен жүргізудің жалпы жағдайлары (ережелері) ретінде келесідей ережелерді бөлуге болады:

• Сараптаманы тағайындаған адамның сараптаманы тағайынау мен жүргізудегі анықталған рөлі.
• Сараптаманы жүргізу кезінде сарапшының дербестігі және тәуелсіздігі.

Бұл жалпы жағдайға сараптама бастамасының шегін және сарапшының қылмыстық істің материалдарымен танысу шегін анықтайтын ережелер жатады.

• Сараптаманы сараптама мекемесінде және сараптама мекемесінен тыс тағайындау және жүргізу тәртібі.

Бұл жалпы жағдайды анықтайтын ереже сараптаманы тағайындау мен жүргізуге қатысушылардың барлығының: тергеушінің, судьяның, сондай-ақ сарапшының, айыпталушыны (жәбірленушінің), қорғаушының, жәбірленушінің, азаматтық талапкердің, азаматтық жауапкердің және олардың өкілдерінің әрекеттерінің реттілігін білдіреді.

• Сараптаманы тағайындау және жүргізу кезінде айыпталушының (күдіктінің) және оның қорғаушысының, жәбірленушінің қатысуы.

Сараптаманы тағайындау және жүргізу кезінде бұл жалпы жағдай сараптаманы тағайындау мен жүргізу кезінде мүдделері қозғалатын қылмыстық процеске қатысушылардың құқықтарын іске асыру туралы құқық нормалары талаптарының сақталуы міндетті екендігін білдіреді.

• Сараптаманы тағайындау мен жүргізуге негіз болған кезде СДТБТ-ге тіркелгендер бойынша ғана сараптама тағайындау және жүргізу.

Бұл жалпы негіз сараптаманы тағайындау кезінде қылмыстық-процестік заңмен белгіленген барлық ережелер сақталуы тиіс екендігін білдіреді.

• Тергеушінің және соттың сарапшының қорытындысын бағалауының жалпы және ерекше ережелері.

Тергеушінің және соттың сарапшының қорытындысын бағалауының жалпы ережесі ретінде Қазақстан Республикасы ҚПК 25-бабында белгіленген норма болып табылады, оған сәйкес «Судья, прокурор, тергеушi, анықтаушы дәлелдемелердi қаралған дәлелдемелердiң жиынтығына негiзделген өзiнiң iшкi сенiмi бойынша бағалайды, бұл ретте ол заң мен ар-ожданды басшылыққа алады».

Зерттеудің жоғарыда баяндалған нәтижесінің негізінде біз бір уақытта үш талап міндетті түрде сақталған кезде ғана сот сараптамасы тағайындалады деген қорытындыға келдік:

1) сараптаманы жүргізу мақсаты егер негізді басқа көздерден анықталуға мүмкіндік болмаған жағдайда қылмыстық істер үшін негіздемені анықтау болып табылады. Процестің алғашқы кезеңінен бастап дәлелдеу қызметін анықтайтын қылмыстық іс бойынша дәлелдеу нысанына көше отырып, сөз қылмыс оқиғасы туралы болуы тиіс деп болжаймыз;

2) сот сараптамасын тағайындау мен жүргізуге байланысты мәжбүрлеу сипатындағы қандай да бір шараларды қолдану жоққа шығарылады.

Яғни әрбір нақты жағдайда сот сараптамасын тағайындау туралы мәселе жағдай бір уақытта жоғарыда көрсетілген барлық талаптарға сәйкес болған кезде ғана оң шешімін табады. Сонымен қатар бұл жағдайда сот сараптамасының нәтижесіне мүдделі процеске қатысушылар – қылмыстық құқық бұзушылық жасаудан зардап шеккен адам екендігін ескеру қажет.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

Жүргізілген зерттеу, біздің ойымызша, жүргізілген жұмыстың өзектілігін, алдыға қойылған мақсат пен міндеттің іске асырылу дәрежесін, сот сараптамасын тағайындаудың проблемалық мәселелерін шешу үшін алынған нәтиженің теориялық және практикалық құндылығын бағалауға мүмкіндік беретін келесідей қорытынды мен ұсыныстар қалыптастыруға мүмкіндік береді:

1. Қылмыстық сот ісін жүргізуде адамның кінәлілігіне, олардың әрекетін жіктеуге, істе бар дәлелдеменің қатыстылығына, іске асырылуына және жеткілікті болуына қатысты, қылмыстық жауаптылықты немесе жазалауды жоққа шығаратын қылмыстық-процестік норманы қолдануға қатысты мәселелерді ғана, яғни кәсіби дайындықтың нәтижесінде процесті жүргізетін органның лауазымды тұлғасы алған білімді қоспағанда, сарапшы мен маманнның көмегін қылмыстық-процестік заң талаптарының шегінен шықпау құқығына қатысты мәселелерді зерттеу үшін қолдану.
2. Қылмыстық істі өз өңдіріске алынған кезде үшін негіздемені тексеру кезінде арнайы білімді қолданудың аса білікті нысаны – сот сараптамасы үлкен рөл атқарады, себебі сарапшының қорытындысыз кейде қылмыс белгілерінің бар-жоғы (жоқ болуы) туралы мәселені шешу мүмкін емес. Бұрынғы қолданыстағы қылмыстық-процестік заңмен сот сараптамасын тағайындауға жол берілген жоқ.

Алайда сот сараптамасын тағайындау практикасы қолда бар редакциядағы тиісті норманы енгізумен тиісті проблема толық көлемде шешілмегенін аса анық куәландырады. Бұл жағдай сотқа дейінгі тергеу барысында сот сараптамасын тағайындау мүмкіндігі туралы мәселе жөніндегі процессуалдық доктринаны тереңірек талдауға, сондай-ақ тиісті сот-тергеу және сараптамалық практикаға қайтып келу қажеттілігін өзектендіреді.

3. Отандық қылмыстық-процестік заң сотқа дейінгі тергеу барысында сот сараптамасын тағайындауды да жүргізуді де белгілі бір дәрежеде толық анықтамайды, бұл нақты қылмыстық істер бойынша осы мүмкіндікті іске асыру сапасына ықпал етеді.

Қылмыстық іс өңдірісіне кезеңінде сот сараптамасы мәселелері бойынша құқық қолдану қызметінің жағдайына талдау жүргізу нәтижесі айтарлықтай кемшіліктердің бар екендігін куәландырады, бұл сот ісін жүргізудің көрсетілген кезеңі үшін ерекше болып табылады, олар екі топқа бөлінуі мүмкін: 1) қолда бар процессуалдық нормалардың (ҚПК өтінішхатты сараптаманы жүргізусіз тіркеу мүмкіндігі жоқ екендігі туралы мәселені шешу кезінде ғана сот сараптамасы тағайындалуы мүмкін; сараптамалық зерттеу үшін материалды көзделмеген тәсілдер арқылы жинау жөніндегі 272-бабының 2-бөлігінің талаптарын бұзу) бұзылуымен байланысты кемшіліктер; 2) сот сараптамасының мәселелерін жеткіліксіз реттеумен байланысты кемшіліктер (қылмыстық процесте адам мен азаматтың құқықтарын және бостандықтарын сақтау кепілдігімен байланысты процессуалдық принциптерді іске асырудағы кемшілік). Көрсетілген топтар шартты түрде бөлінген, себебі бірінші топтың кемшіліктері белгілі бір дәрежеде заңды сипаттағы кемшіліктермен байланысты.

4. Теориялық дерек көздерге, Қазақстан Республикасының қолданыстағы қылмыстық-процестік заңына және құқық қолдану практикасына жүргізілген талдау сот сараптамасын тағайындау мен жүргізуді нормативтік қамтамасыз етуді және құқық қолдану практикасын жетілдіруге бағытталған бірқатар құқықтық, ұйымдастырушылық және ғылыми-әдістемелік сипатын ұсынуға мүмкіндік береді.

Ең алдымен, процестік сипаттағы кемшіліктерді жою туралы сөз қозғалуы тиіс. Бұл ретте, заңда келесідей ережелерді көрсету қажет:

1) сот сараптамасын тағайындау және жүргізу қай кезде мүмкін болатын жағдайын нақтылау;

2) нәтижесінде сот сараптамасын жүргізу үшін материал алынуы мүмкін болатын сотқа дейінгі тергеу кезінде жүргізілетін процестік әрекеттің тізімдемесін нақты белгілеу;

3) сот сараптамасының нәтижесіне мүдделі процеске қатысушылардың – қылмыстық іс өңдіріске алу туралы мәселе шешіліп жатқан қылмыс жасаудан зардап шеккен адамның, сонымен қатар олардың өкілдерінің құқықтарын бекіту;

4) сот сараптамасын жүргізуге байланысты мәжбүрлеу сипатындағы қандай да бір шараларды жоққа шығару.

5. Сараптаманы тағайындау мен жүргізудің ұйымдастырушылық-әдістемелік мәселелерін шешудің кейбір жалпы ержелерін қалыптастыру мүмкін және мақсатқа сай болып табылады. Себебі олар белгілі бір дәрежеде сараптаманың тобына, тегіне және түріне қатысты белгілермен анықталады, біз оларды Қазақстан Республикасының сот сараптамасы органдары жүргізетін сараптаманың тобына, тегіне және түріне қатысты қарастырамыз.

Сот медициналық және психиатриялық сараптама тағайындау проблемасы міндетті түрде сараптама тағайындау мәселесімен тығыз байланысты, себебі, біріншіден, заңда көрсетілген нормалармен қарастырылған жағдайда қылмыстық істің белгілі бір мән-жайларын белгілеу кезінде дәлелдеудің белгілі бір құралдарын қолдануға шектеу белгіленген, екіншіден, сараптаманы міндетті түрде тағайындау туралы талап оны келешекте тағайындау, тіпті тиісті мән-жайлар басқа процессуалдық әрекеттің нәтижесінде белгіленуі мүмкін болғанда, оның ішінде арнайы білімді қолдануға негізделгенде тағайындау қажеттігімен байланысты. Сараптаманы міндетті түрде тағайындау жағдайына қатысты сотқа дейінгі тергеу кезеңінде оларды тағайындау мүмкіндігі туралы мәселенің оң шешілуі, біздің ойымызша, ҚПК 271-бабының 1-тармағында көзделген мән-жайларды – қайтыс болу себебін, денсаулыққа келтірілген зиян ауырлығының сипатын және дәрежесін белгілеу үшін ғана орын алады.

 

 

1. [1]     Конституция Республики Казахстан 1995 г.
2. [2]     Притузова В.А. Заключение эксперта как доказательство в уголовном процессе. — М., 1959. С. 16;
3. [3]     Орлов Ю.К. Заключение эксперта как источник выводного знания в судебном доказывании. Автореф. дисс. … докт. юрид. наук. — М., 1985. С.44;
4. [4]     Винберг А.И. Вещественные доказательства // В кн. Теория доказательств в советском уголовном процессе. — М., 1973. С. 648- 649;
5. [5]     Шляхов А.Р. Процессуальные и организационные основы криминалистической экспертизы. — М., 1972. С.5.
6. [6]     Селиванов Н.А. Вещественные доказательств. — М.: Юрид. лит., 1971.
7. [7]     Орлов Ю., Шишков С., Гришина Е. Оценка судом достоверности заключения эксперта // Российская юстиция. — 1995. — №11. — С.45-46.
8. [8]     Арсеньев В. Д. Соотношение понятий объекта и предмета судебной экспертизы // Проблемы теории судебной экспертизы. — М., 1980. С.9-10.
9. [9]     Нагаев В.В., Нагаев В.В. Основы судебно-психологической экспертизы: Учеб. пос. для вузов. — М., 2000. — 333 с.
10. [10]   Сахнова Т.В. Судебная экспертиза. — М.: Городец, 1999. — 368 с.
11. [11]   Аверьянова Т.В. Содержание и характеристика методов экспертного исследования. — Алма-Ата, 1991.
12. [12]   Исмагулова Е.Р. Доказывание в уголовном процессе: традиции и современность. — Алма-Ата, 2000. — 272 с.
13. [13]   Арсеньев В.Д. Содержание, предмет и задачи общей теории судебной экспертизы // Вопросы теории судебной экспертизы. Сборник научных трудов. Вып. 31. — М.: ВНИИСЭ, 1977. С. 3-21.
14. [14]   Рогачевский Л.И. О судебно-психологической экспертизе // Вопросы криминалистики. Вып 10. — М.: Юрид. лит., 1964. С.36-42.
15. [15]   Палиашвили А.Я. Экспертиза в суде по уголовным делам. — М.: Юрид. лит., 1973. — 144с.
16. [16]   Лобач С.В. Принципы осуществления судебно-экспертной деятельности в Республике Казахстан: Дис. … канд. юрид. наук. — Алматы, 2006. — 128 с.
17. [17]   Балакшин В. Заключение эксперта как средство доказывания по уголовным делам // Законность. — 1999. — № 1. — С. 37-40.
18. [18]   Бычкова Е.С. Институт специальных знаний в гражданском судопроизводстве Республики Казахстан: Дис. … канд. юрид. наук. — Алматы, 2004. — 166 с.
19. [19]   Белкин Р.С., Мирский Д.Я. Процессуальные аспекты назначения экспертизы  // Процессуальные аспекты судебной экспертизы. — М., 1986. — С. 27-38.
20. [20]   Гинзбург А.Я. Проведение экспертизы при расследовании преступлений органами внутренних дел Казахской ССР. Учеб. пособие. — Караганда: Карагандинская ВШ МВД СССР, 1987. 106 с.
21. [21]   Зинин А.М., Майлис Н.П. Судебная экспертиза. — М., 2002. — 320 с.
22. [22]   Гордон Э.С. Судебно-медицинская экспертиза: Проблемы и решения. — Ижевск: 1990. — 180 с.
23. [23]   Алексеев С.С. Право: азбука теория — философия: Опыт комплексного исследования. — М.: «Статут», 1999. — 712 с.
24. [24]   Аубакиров А.Ф., Бычкова С.Ф. Проблемы организации научных исследований в судебной экспертизе // Теоретические и практические вопросы судебной экспертизы. Вып. 1. — Алма-Ата:КазНИИСЭ, 1992. С.З-7.
25. [25]   Исаев А.А. Теоретические и правовые проблемы применения специальных познаний для квалификации преступлений. — Алматы, 1999. — 240 с.
26. [26]   Шакиров К.Н. Судебная экспертиза: проблемы теории и практики, — Алматы, 2002. — 288 с.
27. [27]   Жогин Н.В., Фаткуллин Ф.Н. Предварительное следствие. — М., 1965, — 368 с.