Мир закона

Жумабаева Г. А. — Баишев университетінің Құқық және жалпы білім беру пәндері кафедрасының аға оқытушысы (Ақтөбе қ.) Сақұмұрат Ж. К. — Баишев университетінің «Құқық және экономика негіздері» мамандығының студенті Жумабаева Г.А. — старший преподаватель кафедры права и общеоб­разова­тельных дисциплин Баишев Университета (г. Актобе) Сақұмұрат Ж.К. — студент специальности «Основы права и экономики» Баишев университета G. A. Zhumabayeva — senior lecturer of the department of law and general education disciplines of Baishev University (Aktobe) Zh.K. Sakumurat — student of specialty «Fundamentals of law and economics» of Baishev University ӘОЖ 346.1

КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ НЕГІЗДЕРІН ОҚЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

МЕТОДИКА ОБУЧЕНИЯ ОСНОВАМ ПРАВОВОГО РЕГУЛИРОВАНИЯ ПРЕДПРИНИМАТЕЛЬСКОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ METHODOLOGY OF TEACHING THE BASICS OF LEGAL REGULATION OF BUSINESS ACTIVITY Түйінді сөздер: әдістеме, кәсіпкерлік, ғылым, білім стандарты, дәріс, семи­нар, ұйымдастыру, дидактика, норматив, теория Ключевые слова: методология, предпринимательство, наука, образо­ва­тельный стандарт, лекция, семинар, организация, дидактика, норматив, теория Keywords: methodology, entrepreneurship, science, educational standard, lecture, seminar, Organization, didactics, normative, theory Кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі ғылымдар — экономика, менеджмент және маркетинг тоғысында. Дәлірек айтқанда, кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі жеке дидактиканың бірі деп айтуға болады. Жалпы дидактика қандай оқу орындарында жүзеге асырылғанына қарамастан, оқыту мәселелерін қарастырады. Жеке дидак­тика сол немесе басқа оқу пәніне қатысты бірдей мәселелерді қарастырады. Қазіргі мағынада дидактика білім беру мен оқытудың қиындықтарын зерттей­тін және зерттейтін ғылыми білімнің маңызды саласы болып табылады. Дидак­тика-теориялық және бірден нормативті-қолданбалы ғылым. Дидактикалық зерт­теу­лер олардың объектісі ретінде оқытудың нақты процестерін жасайды, оның әртүрлі жақтары арасындағы тұрақты қатынастар туралы білім береді, оқу процесі­нің құрылымдық және мазмұндық бөліктерінің маңызды қасиеттерін ашады. Бұл дидактиканың ғылыми-теориялық функциясы. Алынған теориялық білім оқытуға байланысты көптеген қиындықтарды ше­шуге мүмкіндік береді, атап айтқанда: білім беру мазмұнын өзгеретін мақсат­тарға сәйкестендіру, оқыту принциптерін белгілеу, оқыту әдістері мен құрал­дарының ұтымды қабілеттерін анықтау, жаңа білім беру технологияларын жобалау және т.б. мұның бәрі дидактиканың нормативтік-қолданбалы (конструктивті) функ­циясының ерекшеліктері[1]. Дидактиканың негізгі ұғымдарын қарастырымыз. Оқыту — мақсатты, алдын-ала жобаланған қарым-қатынас, оның барысында білім алушының білімі, тәрбиесі және дамуы жүзеге асырылады, адамзат тәжі­ри­бесінің, іс-әрекет пен танымның жеке жақтары игеріледі. Процесс ретінде оқыту оқытушы мен студенттердің бірлескен іс-әрекетімен сипатталады, олардың соңғысын дамыту, оларда білім, білік, дағды қалыптастыру, яғни.белгілі бір қызметтің жалпы индикативті негізі. Білім дегеніміз — адамның объективті шындықты фактілер, идеялар, ұғым­дар мен ғылым заңдары түрінде көрсетуі. Олар адамзаттың ұжымдық тәжірибесі, объективті шындықты білудің нәтижесі. Шеберлік дегеніміз — саналы түрде және басқалардың көмегінсіз алған білім, өмірлік тәжірибе және алған дағдылар негізінде практикалық және теория­лық әрекеттерді жасауға дайын болу. Дағдылар — бұл бірнеше жаттығу әдісімен жетілдірілген қажетті әрекеттерді орындау кезінде көрінетін практикалық іс-әрекеттің құрамдас бөлігі. Оқытушы оқыту терминімен белгіленген қызметті жүзеге асырады, білім алушы оқу-жаттығу қызметіне кіреді, онда оның танымдық қажеттіліктері қанағат­тандырылады. Оқу процесі айтарлықтай мотивация арқылы туындайды[2]. Білім-бұл білімді игеру және ақыл-ой қабілеттерін дамыту процесі мен нәти­жесі. Білім ақылға бағытталған және адамға әлем туралы білім жүйесін қалып­тастыруға мүмкіндік береді. Осыған байланысты білім берудің мазмұны маңызды: оған қандай білім кіруі керек; оларды таңдау кезінде нені басшылыққа алу керек; білімді аудару меха­низмін қалай тиімді ету керек. Жоғары мектеп дидактикасы — жоғары білім және жоғары мектепте оқыту туралы ғылым-педагогикалық білімнің қарқынды дамып келе жатқан саласы. Жоғары мектеп дидактикасы ғылыми базаға келесі мәселелерді шешуді көздейді: 1. Жоғары білім берудің ерекше мақсаттарын негіздеу. 2. Жоғары мектептің әлеуметтік функцияларын негіздеу. 3. Білім беру мазмұнының негіздемесі. 4. Жоғары мектепте педагогикалық процесті құру тәсілдерін ғылыми негіздеу және оқу іс-әрекетін жүзеге асыру. 5. Жақсы жолдарды анықтау, мазмұнын, тәсілдерін, формаларын, оқыту технологияларын таңдау және т.б.[3] Осылайша, «кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі» курсында мынадай мәселелер қа­ра­латын болады: әр түрлі оқу орындарында (жоғары оқу орындарында, орта мек­теп­терде және т.б.) кәсіпкерлікті (технологияны) оқытудың міндеттері мен ерек­шелігі; оны оқу орнының ерекшелігіне сәйкес құрудың мазмұны мен қағи­даттары; оқу және оқудан тыс жұмыста кәсіпкерлікті оқытудың нысандары мен әдіс­тері, пәндік комиссияға қатысу арқылы кәсіпкерлік (технология) оқыту­шы­сының біліктілігін арттыру, оның ЖОО-дағы кафедрадағы қызметінің ерек­шелік­тері және басқа да мәселелер. Алайда, кәсіпкерлік ғылым ретінде оның оқыту ерекшелігіне әсер етуі керек ерекшеліктерге ие. Ұзақ уақыт бойы, қалыптасқан дәстүр бойынша, Оқытушыларды даярлаудың негізі оларды өз мамандығы бойынша біліммен қаруландыру болып саналды Мұғалімдердің мұндай біржақты дайындығы жақсы нәтиже бермеді, өйткені кәсіп­керлік қызметте кең білімге ие бола отырып, мұғалім оларды студенттерге жеткізе алмады. Қазіргі уақытта кәсіпкерлік көптеген мектептердің, лицейлердің, кол­ледж­дердің және т.б. оқу жоспарларына технология сабақтары түрінде енгі­зілген кезде оқытушыларды оқытудағы осы олқылықты жою өзекті болып отыр. Кәсіп­кер­лікті оқытуға байланысты әртүрлі мәселелерді шешу үшін зерттеу, жалпылау қажет болды, көптеген оқытушылардың жұмысында ұтымды бөлу. Оқыту әдістемесі ғылым ретінде — бұл кәсіпкерлікті оқыту процесінің қағи­даттары, заңдылықтары туралы жаңа білімді өндіруге және жүйелеуге бағытталған зерттеу қызметінің саласы. Кәсіпкерлікті ғылым ретінде оқыту әдістемесі келесі компоненттермен сипат­талады:

• өздерінің білімі, қабілеттері, ғылыми біліктілігі мен тәжірибесі бар, ғылыми еңбектің бөлінуі мен кооперациясы бар ғалымдар (экономикалық теорияның клас­сиктері де, қазіргі авторлар да);
• ғылыми мекемелер, олардың жабдықтары (ғылыми-техникалық зерттеу ор­та­лықтары, бизнес-мектептер, ЖОО жанындағы шағын кәсіпорындар және т. б.);
• ғылыми-зерттеу жұмысының әдістері (математикалық модельдеу, статис­тикалық талдау, SWOT-талдау және т.б.);
• ғылыми ұғымдар мен категориялар;
• ғылыми ақпарат жүйесі, сондай-ақ әртүрлі эксперименттік алаңдар (техно­парктер, технополистер, инновациялық орталықтар және т.б.);
• ғылыми өндірістің (мақалалар, кітаптар және т.б.) алғышарты немесе құралы немесе нәтижесі ретінде кіретін білім сомасы[4].

Оның табысты дамуы үшін ғылым үнемі жаңа жасаушылардың, оның дамуы үшін жаңа күштердің ағынына қамқорлық жасауы керек. Бірақ олар өз кезегінде белгілі бір дайындықты алуы керек. Ғылымның шыңына жету оның негіздерін зерт­теуден басталады. Бұл негіздер оқу пәндерінде жатыр. Мысалы, кәсіпкерлік са­ла­сындағы экономист болу үшін экономиканы, кәсіпкерлікті, менеджмент пен маркетингті оқу пәні ретінде зерттеу қажет; кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі сала­сындағы ғалым болу үшін әдістемені оқу пәні ретінде үйренуден бастау керек. Оқу пәні, біріншіден, білім жүйесі ретінде, екіншіден, осы білімді игерудегі оқу-та­нымдық іс-шаралар жүйесі ретінде анықталады. Осылайша, қазіргі уақытта кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі екі жоспарда бар: ғылым ретінде және оқу пәні ретінде. Демек, ғылым мен оқу пәні бір-бірімен тығыз байланысты. Бірақ бұл бай­ланыстар күрделі. Ғылым өз пәні туралы барлық білімді қамтиды. Оның міндеті оны толығырақ және тереңірек зерттеу, ал негізгі функциясы — зерттеу. Ғылым оқуға белгілі бір қамқорлық жасайды, бірақ оның бұл функциясы басым емес. Оқу пәні бүкіл ғылымды қамтымайды, тек оның негіздері, олар оқу міндеттерін, жасын, студенттерді оқытуды ескере отырып арнайы таңдалады. Оның негізгі функциясы — оқыту. Оқу пәнін жобалау кезінде ғылымның көбеюі ғана емес, сонымен қатар ұғымдарды нақтылау, білімді жүйелеу және сандық іріктеу де жүреді. Оқу пәні мыналарды біріктіреді бұл ғылымда нәтижелі және ғылыми ережелерді тексерудің негізі болып табылады. Ғылыми ұғымдар, категориялар оқу пәнінде шығарма­шылық өңдеуден кейін ғылыми күнделікті өмірде нақтыланған, өзгертілген түрде қолданыла алады. Оқу пәнін құру процесі ұзақ, оған ғалымдар мен практиктер қатысады. Олар­дың арасында Пәннің құрылымы мен оның бөлімдері, білім көлемі және т.б. тура­лы даулар жиі туындайды. Жалпы дидактика сияқты, психологияны оқыту әдістемесі (немесе таза дидактика) келесі мәселелерді шешеді: 1. Кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі ғылым ретінде кәсіпкерлікті оқытудың мақсаттары мен міндеттері туралы мәселені қарастырады. Бұл сұраққа жауапсыз ол басқа мәселелерді шеше алмайды. Белгілі бір уақытта оқытудың мақсаты сту­денттерді, студенттерді экономикалық біліммен, дағдылармен және дағды­лармен (тәжірибе жасау, талдау қабілеті) қаруландыру болып саналды. Қазіргі уақытта ғы­лым­ның рөлі артып келеді, білім көлемі өсуде, кейбір жағдайларда ғылым прак­тикадан артта қалып, оған ұсыныстар бере алмайды. Сондықтан білім алушы­лар­дың (студенттердің, оқушылардың) өз бетінше білім алуға ұмтылысын дарыту, олар­да өз бетінше оқу іс-әрекетінің: талдау, басты нәрсені бөліп көрсету, қоры­тын­дылау, салыстыру және т.б. біліктерін қалыптастыру, яғни кәсіпкерлік оқытушысы ретінде өз қызметі барысында өз білімін жетілдіру біліктерін қалыптастыру маңыз­ды болып табылады. 2. Кәсіпкерлікті ғылым ретінде оқыту әдістемесі кәсіпкерлікті оқыту процесі негізделетін жалпы заңдылықтар мен дидактикалық принциптер туралы мәселені шешеді. Қазіргі уақытта кәсіпкерлікті оқыту әдістемесінде жалпы дидактиканың көп­те­ген принциптері қарастырылады: дамытушылық оқыту қағидаты; оңтай­ландыру қағидаты; практикалық бағыттылықты күшейту қағидаты; жүйелілік; көрнекілік, қолжетімділік және т.б. Кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі ғылым ретінде экономикалық білім мазмұнын, білім алушыларға оларды даярлаудың әртүрлі сатыларында: мектепте, колледжде, ЖОО-да қажетті білім көлемін айқындайды. Қазіргі уақытта бұл мәселеде көпте­ген проблемалар бар. Ғалымдар мен практиктер «Мектеп → колледж → ЖОО» толассыз жоспарларын жасайды, онда әрбір кезеңде кәсіпкерлікті (технологияны) оқытудың мазмұнын айқындайды. Көптеген бағдарламалар мен оқулықтар жа­сал­ды. Көбінесе практиктер өздерінің авторлық бағдарламаларын жасайды. Барлық осы жоспарлар, бағдарламалар мазмұнды қалыптастырудың келесі принциптеріне негізделген:

• кәсіпкерліктің оқу пәні мазмұнының экономикалық ғылымның қазіргі жағ­дайына сәйкес келу принципі. Жаңа бағдарламалар мезгіл-мезгіл жасалады, оған белгіленген, академиялық білім де, экономика мен кәсіпкерлік саласындағы соңғы зерттеулердің нәтижелері де кіреді;
• білім беру мазмұнының оны қалыптастырудың әртүрлі деңгейлеріндегі құ­рылымдық бірлігі қағидаты. Бұл принциптің мәні әртүрлі оқу пәндерінің өкілдері тарапынан (пәнаралық байланыстар) білім беру мазмұнын құрастыруға деген көз­қа­растың біртұтастығын қамтамасыз етуден тұрады. Оқу пәніндегі бірдей факті­лерді жиі түсіндіруге және әр түрлі түсіндіруге болады, бұл ассимиляция про­цесін қиындатады. Құрылымдық бірлік қағидатын бұзу студенттердің санасына жаңа (жаңа түсіндіруде) қабылданған фактілермен әсер етеді немесе студенттер бұл фактілердің дұрыстығына күмән келтіреді;
• мазмұнды және процессуалдық тараптарды есепке алу принципі. Бұл кәсіп­керліктің оқу пәнінің мазмұнын жобалау кезінде оқыту әдістерін, заңдылықтарын, принциптерін ескеру, бағдарламалар мен оқулықтарда мазмұнымен қатар оны беру және игеру тәсілдерін, оны игеру деңгейлерін, онымен байланысты әрекет­терді көрсету қажет дегенді білдіреді. Кәсіпкерлік бойынша көптеген бағдарла­ма­ларда қандай практикалық сабақтарды өткізу керектігі көрсетілген, курстық және бақылау жұмыстарының шамамен тақырыптары берілген, оқулықтарда «байқаң­дар», «жасаңдар», «сравни» және т. б. нұсқаулар берілген[5].

Кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі ғылым ретінде оқыту нысандары мен әдістері туралы мәселені қарастырады. Оқыту әдістері туралы мәселе оқыту теориясында бас­ты мәселе болып табылады және практиктердің көптеген әдістемелік ізденіс­тері оқыту әдістері мен әдістерімен байланысты. Қазіргі уақытта дидак­тикада оқы­ту әдістерінің көптеген жіктелімдері бар. Кейде мұғалімдер оқыту әдістері теория­сының дағдарысы туралы айтады. Шын мәнінде, оқыту әдістері туралы білімді интеграциялау және саралаудың табиғи процесі жүріп жатыр. Оқу орындарының тәжірибесінде кейде белгілі бір әдісті әмбебап тандырудан тұратын оқыту әдістерін таңдауда біржақты көзқарасты атап өтуге болады. Мыса­лы, сабақтағы эксперимент оны ойын — сауыққа айналдырады; проблемалық оқыту әдістері пайда болды-мұғалімдер оларды алып кетті, олар ойлауды, тәуел­сіздікті дамытуда жақсы екенін ұмытып кетті, бірақ сөйлеуді дамытуға, білім мен дағдыларды игеруге әлсіз ықпал етті; көбінесе тесттер жасау үшін тиісті біліктілігі болмаса, мұғалімдер оларды білімді тексеру ретінде пайдаланады. Жақында мәжбүрлеуге негізделмеген көптеген қызықты оқыту әдістері пайда болды: танымдық ойындар, өмірлік жағдайларды талдау, оқу пікірталастары және т.б. Кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі ғылым ретінде кәсіпкерлік негіздеріне үйрету мәселесін қарастырады. Бұл мәселе соңғы уақытта ең көп талқыланатын мәселе. Мек­тептердің көбейіп келе жатқан саны технологияны (кәсіпкерлікті) оқу жоспарларына қосады. Кәсіпкерлікті оқыту әдістемесінің негізгі міндеттерінің мазмұны осындай. Кәсіпкерлік негіздері бойынша оқу жұмысының міндеттері мен мазмұны, ны­сандары мен әдістері білім алушылардың жасына, оқу орнының түріне, оның ал­дын­да тұрған міндеттерге байланысты өз ерекшеліктеріне ие. Әр түрлі оқу орындарында кәсіпкерлікті оқытудың өзіндік ерекшеліктері бар, олар кәсіпкерлікті оқыту мақсаттарымен тығыз байланысты. Жоғары оқу орындарында кәсіпкерлікті оқытудың мақсаттары мыналарды қамтуға тиіс: 1) іргелі экономикалық білімдерге оқыту (кәсіпкерлік туралы оқу-жат­тығу­лар); 2) қолданбалы экономикалық білімдерге оқыту (кәсіпкерлікті қолдау және дамыту бағдарламалары, заңнамадағы өзгерістер және т. б.); 3) ғылыми-зерттеу іскерліктеріне оқыту (статистикалық деректер бойынша тал­дау, қорытындылар мен ұсыныстарды қалыптастыру); 4) практикалық икемдерге оқыту (бизнес-жоспарлаудың көмегімен өз кәсіпор­нын ұйымдастыру); 5) басқа адамдарға экономикалық білімдерді; 6) Студенттердің кәсіпкерлік мәдениетін қалыптастыру[6]. Кәсіпкерлік жоғары оқу орнындағы (ЖОО) оқу пәні ретінде Ғылым құры­лы­мына жақын, онда: студенттерді ғылыми ізденіске тарту үшін ғылыми экономи­ка­лық зерттеу әдістері ашылады; кәсіпкерлік фактілер мен заңдылық­тарды түсінді­ру­ге арналған түрлі теориялар мен жорықтар зерттеледі; ашылу тари­хына, кәсіп­керлік құбылыстарды сипаттауға, олардың даму заңдылықтарына үл­кен орын бері­леді; кәсіпкерлікті оқыту кәсіпкерлік ғылымның дамуын ынта­ландырады, өйткені жоғары оқу орындары кафедралары кәсіпкерліктің мазмұнын оқу пәні ретінде іріктеу­ді жүзеге асырады. Психологиялық емес мамандықтар студенттерінің кәсіпкерлікті зерттеуі бір­не­ше басқа мақсаттар қояды. Кейбір кәсіпкерлік оқулықтарда кәсіпкерлікті зерт­теу­дің мақсаты студенттерді кәсіпкерліктің негізгі ұғымдарымен, негізгі теория­лық кәсіпкерлік тұжырымдамаларымен, жіктеулерімен, кәсіпкерлік қызметтің түр­лері мен формаларымен таныстыру; болашақ мамандарды кәсіп­керліктің негізгі проблемаларымен таныстыру болып табылады; студенттердің өз кәсіпкерлік құзы­реттілігін арттыруға тұрақты уәждемесін қалыптастыруға ықпал ету. Бұл мақсат­тар міндеттерде көрсетілген. Университетте кәсіпкерлікті зерттеудің ерекшелігі — бұл дәрістер, семинар­лар, практикалық жұмыстар түрінде болады. Орта кәсіптік оқу орындарының (училищелердің, колледждердің және т.б.) әртүрлі типтерінде кәсіпкерлікті (технологияны) оқытудың өзіндік ерекшеліктері мыналар болып табылады:

• «кәсіпкерлік» курсында дидактикалық материал, белгілі бір экономистің көз­қара­сы, әдетте, басқа ғалымдардың көзқарастары мен пікірлерін көрсетпей ұсынылады;
• оқу курсының үлкен практикалық бағыттылығы: техникалық колледждердің оқушы­ларында, мысалы, бизнес-жобаларды құрастыру, кәсіпкерлік бойынша статистиканы талдау және т. б. біліктері қалыптасады.

Оқыту формасы бойынша Бірлік жоқ, ал кейбір оқу орындарында дәріс-семи­нар формалары қолданылады, ал кейбіреулерінде жалпы білім беретін мектептер­дегідей сынып-сабақ формалары қолданылады[7]. Соңғы онжылдықта жалпы орта білім беретін мектептерде (гимназияларда, лицейлерде) технология (кәсіпкерлік) курсы енгізілуде. Оны қосымша және мін­дет­ті пән ретінде оқуға болады. Жалпы білім беретін мектептегі экономикалық білім берудің мақсаттары мен мазмұны жоғары мектептегі білім берумен сәйкес кел­мейді, бірақ орта кәсіптік білім беру мекемелерінде кәсіпкерлікті зерттеу мақсат­тарымен ішінара сәйкес келеді. Орта мектептерде, лицейлерде, гимназия училищелерінде кәсіпкерлікті (технологияны) оқытудағы ең бастысы экономи­калық ағарту, оқушылардың экономикалық сауаттылығы мен кәсіпкерлік мәде­ниетін қалыптастыру болып табылады. Алайда, кәсіпкерлікті оқытуда бірың­ғай тәсіл жоқ, ерекшелігі белгілі бір мектеп алдына қоятын негізгі міндеттермен анық­талады: мансаптық бағдарлау, өмірге құндылық қатынасын қалыптастыру, уақыт өте келе өзін өмір субъектісі ретінде тану. Осылайша, мектеп кәсіпкерлік (техно­логия) курсының мазмұнын да анықтайды. Кәсіпкерлікті оқыту әдістемесіне сәйкес оны оқыту әдістемесінде салалар пайда болады: ЖОО-да кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі, педагогикалық колледж­дерде (мектеп және мектепке дейінгі) кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі, кәсіпкерлік этиканы оқыту әдістемесі, мектепте кәсіпкерлікті оқыту әдістемесі және т.б. ТҮЙІН Бұл мақалада кәсіпкерлікті оқыту әдістемесінің кәсіпкерлікті оқыту әдістері және оның теориялық негіздері туралы ғылым. Кәсіпкерлікті ғылым ретінде оқыту әдістемесі оқыту теориясына негізделген және интеграцияланған пән болып табылады. АННОТАЦИЯ В данной статье изложена наука о методах обучения предпринимательству и его теоретических основах. Методика обучения предпринимательству как науке основана на теории обучения и является интегрированной дисциплиной. ANNOTATION This article describes the science of teaching methods of entrepreneurship and its theoretical foundations. The methodology of teaching entrepreneurship as a science is based on the theory of learning and is an integrated discipline.

1. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р. М. Педагогика: Университеттер студенттеріне арналған: Оқу құралы. — Алматы, 2018.
2. Қазақстан Республикасындағы білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Қазақстан мұғалімі. 2015. 25 тамыз.
3. Бұл да сонда.
4. Ұзақбаева С. А. Қазақ халық шығармашылығының балалар мен жастарға эстетикалық тәрбие берудегі мүмкіндіктері. — Алматы, 1994.
5. Қоянбаев Ж. Б., Қоянбаев Р. М. Көрсет. еңбек.
6. Коменский Я. А. Избранные педагогические сочинения. — М.: АПН РСФСР, 1982.
7. Белова В. В. Календарь песчаного графства. — М., 1983. Б. 20.