Мир закона

МРНТИ 10.71.00/10.67.21

УДК 81.93.29

Қайыржанова Дина Қайыркелдіқызы — Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының Ведомствоаралық ғылыми-зерттеу институтының жетекші ғылыми қызметкері, заң ғылымдарының магистрі (Қазақстан Республикасы, Қосшы қ.)

ҚҰҚЫҚ ҚОРҒАУ ҚЫЗМЕТІ САЛАСЫНДАҒЫ ЖЕКЕЛЕГЕН ЗАҢНАМАЛЫҚ АКТІЛЕРДІҢ ТҰРАҚТЫЛЫҒЫ

Түйін. Заңның оңтайлы моделін құру құқықтық реформаның қажетті эле­мент­те­рінің бірі болып табылады. Осыған байланысты тұрақтылық пен динамизм­нің арақатынасын, заң мен басқа да нормативтік актілердің арақатынасын қам­ти­тын заң тұрақтылығы теориясын әзірлеудің өзектілігі бар.

Мақаланың негізгі мақсаты – заңның тұрақтылығын сипаттайтын базалық кате­го­рия­ларды, заңнама жүйесінің даму тенденцияларын, оның тұрақтылығының кон­ституциялық негіздерін, заңнаманың тұрақтылығына әсер ететін факторларды, тұрақсыздықты тудыратын себептерді, жекелеген заңдардың өзгеру динамикасын, заң шығару процесінің тиімділігін арттыру жолдарын, шетелдік тәжірибені зерде­леу.

Қазіргі уақытта Қазақстан Республикасының заңнамасын қарқынды жаңарту үрдісі байқалады. Бұған қоғамның объективті сұраныстары да, мемлекеттік орган­дардың белсенді нормашығармашылық жұмысы да ықпал етеді.

Үнемі өзгеріп отыратын қоғамдық, саяси, әлеуметтік-экономикалық бағыттар жағдайында заңнаманың тұрақтылығын сақтау маңызды болып табылады. Тұрақ­тылық заңнамалық реттеу принципі ретінде заңнамалық нормаларды құқықтық реттеудің ұзақ мерзімді тетігі ретінде бекітуді көздейді.

Соңғы уақытта заңдардың саны үнемі өсіп, олардың сапасы сұрақ тудыруына байланысты заңдардың тұрақтылығына қол жеткізудің шарттарын, факторлары мен тәсілдерін зерттеу қажет. Сәйкессіздік, қарама-қайшылық, көптеген өзгерістер мен толықтырулар заңның тиімсіздігіне әкеледі, заңның үстемдігі принципін бұзады.

Түйінді сөздер: заң, заңнаманың тұрақтылығы, Қылмыстық кодекс, Қыл­мыс­тық-процестік кодекс, Қылмыстық-атқару кодексі, тұрақтылық фактор­лары, заңның қолданылуы, құқықтық сана.

Каиржанова Дина Каиркельдиновна — ведущий научный сотрудник Межведомственного научно-исследовательского института Академии правоохранительных органов при Генеральной прокуратуре РК, магистр юридических наук (Республика Казахстан, г. Қосшы)

СТАБИЛЬНОСТЬ ОТДЕЛЬНЫХ ЗАКОНОДАТЕЛЬНЫХ АКТОВ В СФЕРЕ ПРАВООХРАНИТЕЛЬНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ

Аннотация. Создание оптимальной модели права является одним из необ­ходи­мых элементов правовой реформы. В связи с этим актуальна разработка тео­рии устойчивости права, включающей соотношение стабильности и динамизма, соотношение права и других нормативных актов.

Основной целью статьи является определение базовых категорий, характери­зую­щих стабильность закона, тенденции развития системы законодательства, кон­ституционные основы его стабильности, факторы, влияющие на стабильность за­ко­но­дательства, причины, вызывающие нестабильность, динамика изменений от­дель­ных законов, пути повышения эффективности законотворческого процесса, изу­чение зарубежного опыта.

В настоящее время наблюдается тенденция интенсивного обновления законо­да­тельства Республики Казахстан. Этому способствуют как объективные запросы общества, так и активная нормотворческая работа государственных органов.

В условиях постоянно меняющихся общественных, политических, социально-экономических направлений, важным является сохранение стабильности законо­да­тельства. Стабильность как принцип законодательного регулирования пред­полагает за­креп­ление законодательных норм в качестве долгосрочного механизма правового регулирования.

Исследование условий, факторов и способов достижения стабильности зако­нов необходимо и в силу того, что в последнее время число законов непрерывно рас­тет, а их качество снижается. Несогласованность, противоречивость, многочис­лен­ные изменения и дополнения приводят к неэффективности закона, подрывают принцип верховенства закона.

Ключевые слова: закон, стабильность законодательства, Уголовный кодекс, Уголовно-процессуальный кодекс, Уголовно-исполнительный кодекс, факторы стабильности, действие закона, правосознание.

Kairzhanova Dina Kairgeldinovna — leading researcher at the Interdepartmental research institute of the academy of law enforcement agencies under the prosecutor General’s office of the Republic of Kazakhstan, master of law (Republic of Kazakhstan, Kosshy)

STABILITY OF INDIVIDUAL LEGISLATIVE ACTS IN THE FIELD OF LAW ENFORCEMENT ACTIVITIES

Annotation. The creation of an optimal model of law is one of the necessary elements of legal reform. In this regard, it is relevant to develop a theory of the stability of law, including the ratio of stability and dynamism, the ratio of law and other normative acts. The main purpose of the article is to identify the basic categories characterizing the stability of the law, trends in the development of the legislative system, the constitutional foundations of its stability, factors affecting the stability of legislation, causes of instability, the dynamics of changes in individual laws, ways to improve the effectiveness of the legislative process, the study of foreign experience. Currently, there is a tendency to intensively update the legislation of the Republic of Kazakhstan. This is facilitated by both the objective demands of society and the active rule-making work of government agencies. In the context of constantly changing social, political, socio-economic trends, it is important to maintain the stability of legislation. Stability as a principle of legislative regulation presupposes the consolidation of legislative norms as a long-term mechanism of legal regulation. The study of conditions, factors and ways to achieve the stability of laws is also necessary since recently the number of laws has been continuously growing, and their quality has been decreasing. Inconsistency, inconsistency, numerous changes and additions lead to the ineffectiveness of the law, undermine the principle of the rule of law.

Keywords: law, stability of legislation, Criminal Code, Code of Criminal Procedure, Penal Enforcement Code, stability factors, operation of the law, legal awareness.

 

Кіріспе. Теориялық сұрақтар және заң тұрақтылығының негізгі факторлары.

Жалпы алғанда, заңның тұрақтылығын мемлекеттің жоғары өкілді органы не­ме­се тікелей халық ерекше заңнамалық тәртіппен қабылдаған, жоғары заңдық күш­ке ие және ең маңызды қоғамдық қатынастарды реттейтін нормативтік құқық­тық актінің жай-күйі: әлеуметтік шарттылықпен, демек, қоғамдық қатынастарды рет­теудің тұрақты тиімділігімен сипатталатын, заңды әзірлеу кезінде тұрған мін­деттерді жеткілікті немесе қанағаттанарлық шешуде көрінетін актінің күшін жою­ға немесе ішінара өзгертуге әкеп соғуы мүмкін қайшылықтардың болмауы; қоғам­ның, оның азаматтарының қажеттіліктері мен мүдделерін қанағаттандыру қабілет­ін, атап айтқанда жоғары сапаны, Заңның әзірлеу техникасы мен тілінің деңгейін және т. б. анықтайтын Заңның жеткілікті қасиеттерін көрсететін маңызды қасиет­тер­дің жиынтығы деп анықтауға болады[1].

Тұрақтылық – қоғамдық қатынастарды реттеу жүйесінің тұрақты тиімділігін сипаттайтын құқықтың ажырамас сапасы. Заңның тұрақтылығы қасиеттерімен си­патталады, оның көп бөлігі заңнамалық актіге оны қабылдау сатысында қойылады және заңның сапасын көрсетеді[2].

Заңның тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін оның дұрыс жұмыс істеуіне ық­пал ететін негізгі факторларды ескеру қажет. Ол факторларға жатады:

1. Қоғамның әлеуметтік-экономикалық және саяси дамуы.

Заң саяси және экономикалық қатынастардың негізгі элементтерін бекітеді, сондықтан заңнаманың тұрақтылығы көбіне мемлекеттің барлық жүйелерінің тұрақтылығымен, экономиканың эволюциялық, үдемелі дамуымен анықталады.

2. Халықаралық қатынастарды дамыту.

Қазіргі уақытта, бірлескен күш-жігерсіз адамзат алдында тұрған көптеген мә­се­лелерді құқық, экономика, экология, қауіпсіздік және басқа да көптеген салалар­да шешу мүмкін емес. Әр түрлі елдердің интеграциясы мен жақындасуының қар­қын­ды процесі олардың өзара байланысын ескереді, мәмілеге келуге және мүдде­лер­ді үйлестіруге әкеледі. Бұл заңнамаға әсер ете алмайды, әсіресе мемлекеттердің әлемдік интеграциялық процеске қатысуы халықаралық құқықтың және халық­аралық шарттардың жалпыға бірдей танылған қағидаттары мен нормаларын мем­лекеттердің ішкі заңнамасына енгізумен сипатталады.

3. Заңның қолданылуын мемлекеттік қамтамасыз ету.

Заңды мемлекет оның қолданысының барлық кезеңдерінде қамтамасыз етуі ке­рек. Оны іске асыру үшін мемлекет жағдай жасайды. Тұрақты заңда жоспарлы қаржыландыру және басқа ресурстарды бөлу арқылы қол жеткізілетін тұрақты ма­териалдық қамтамасыз ету бар.

Заңның қолданылуын қамтамасыз етудің ұйымдастырушылық аспектісі-заң­ның әлеуетін заңның жаңа жағдайларға бейімделуін қамтамасыз ететін қоғамдық билік органдары қызметінің тиісті стилі мен әдістері кезінде ғана игеруге бола­тындығында.

4. Ғылыми қамтамасыз ету қажет.

Ғылыми негізделген және пысықталған заң жобаларының болмауы заң шыға­ру­шылардың жұмысын төмендетеді.

Заңның қатерсіздігінің кепілдіктерінің бірі-белгілі бір қатынастарды реттеу­дің маңыздылығы мен қажеттілігін негіздеу үшін заңнамалық актіні дайындаудың алғашқы кезеңдерінде қоғамның назарын аударуды қоса алғанда, ғылыми сарап­тама.

Заңдар қазіргі қажеттіліктерді қамтамасыз етіп қана қоймай, мемлекет пен қоғамның дамуының ғылыми болжамдарына негізделуі керек.

5. Заңдарды дайындау технологиясы.

Заң шығарушының заң шығарудың белгіленген рәсіміне және оның нәтиже­лер­ін бекіту тәртібіне жеткіліксіз назар аударуы заңның сапасына ғана кері әсерін тигіз­бейді: қолданыстағы тәртіпті бұза отырып қабылданған акт оның конститу­ция­лылығы тұрғысынан осал болады[3].

Бұл жағдайда заң жобалау жұмысын жоспарлау мәселелері маңызды болып табылады: белгілі бір заң жобасын уақтылы дайындауды анықтау, жоспарланған заңнамалық реттеудің қолданыстағы және тиімді болуы үшін қажетті себептер мен жағдайларды анықтау.

6. Құқықтық мәдениет және құқықтық сана деңгейі.

Заң шығарушы органдардың қызметінде қалыптасатын құқықтық жүйе қоғам үшін жұмыс істеуі керек. Құқықтық нигилизм, қоғам мен жеке тұлға ұмтылған бұрынғы идеалдардың бұлыңғырлануы, адамдардың әртүрлі ұрпақтарындағы құн­ды­лық бағдарларының өзгеруі — бұл заңның тұрақтылығына әсер ететін факторлар. Осыған байланысты құқықтық мәдениет, құқықтық сана дамуы керек. Дефор­ма­ция­ланған қоғамдық пікір заңды қақтығыстардың себебі болып табылады, қа­был­данған заңдардың талаптары мен қоғамның күтуінің сәйкес келмеуіне әкеледі.

Тұтастай алғанда, заңдардың бастамашыларын тек заңның қабылдануына ғана емес, сонымен бірге оның мазмұнына сәйкес толыққанды іске асыруға бағыттау қажет.

Осылайша, тұрақты заң шындықты көрсетеді, реттелетін қоғамдық қатынас­тар­ға сәйкес келеді, ұлттық мүдделерді ескереді, ресурстармен қамтамасыз етіледі, елдің Негізгі Заңына сәйкес келеді, басқа заңнамалық актілермен келіседі, іштей сәйкес келеді, заң шығару техникасының талаптарына жауап береді.

Бұл қасиеттердегі ақау, әдетте, Заңның тұрақтылығына теріс әсер етеді: оның тікелей және ұзақ мерзімді әсеріне, біркелкі қолданылуына. Заңның төмен сапасы оның төмендігінің, оның ішінде деструктивті әрекеттің, мүмкін әрекетсіздіктің, соның салдарынан оның тұрақсыздығының себебі болады.

Алайда, заңның тұрақтылығы оның өзгермейтіндігін білдірмейді. Егер жаңа жағдайлар туындаса, заңнамалық реттеу жүйесінде тиісті түзету уақтылы жүргі­зі­луі тиіс. Заңнамалық реттеуді өзектендіру, өзгеріп отырған саяси, әлеуметтік, эко­но­микалық және өзге де қажеттіліктерді олардың оң динамикасына сәйкес уақты­лы құқықтық қамтамасыз ету тек қайшы келмейді, сонымен қатар заңнамадағы тұрақтылық қағидатының мазмұнының тараптарының бірін құрайды.

Заң оның іс-әрекетіндегі кез келген өзгеріске дайын болуы керек: дағдарыс жағдайында да, олар болмаған кезде де, оның дамуына кедергі келтірместен, рет­теудің құқықтық модельдерін алдын-ала қарастыра отырып, қоғамдық өмірдің динамизмін алдын-ала көрсетуге дайын болуы керек.

Елде іске асырылып жатқан реформалар нормативтік құқықтық актілердің мазмұнына ең жоғары талаптар қояды, олардың сақталуы заңнаманы жаңғырту жағдайында заңнаманың тұрақтылығын қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.

Негізгі бөлім.

1. ҚР-ның жекелеген заңнамалық актілерінің (ҚР Қылмыстық, қылмыстық процес­тік және қылмыстық-атқару кодекстерінің) тұрақтылығын статистикалық талдау.

Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі (бұдан әрі – ҚК, Кодекс) 2014 жылғы 3 шілдеде қабылданды, 2015 жылғы 1 қаңтарда заңды күшіне енді.

ҚК енгізу туралы Заңға қол қойылған сәттен бастап 2024 жылғы маусымға дейін 90 заң қабылданды, оларға 371 баптың редакциясына өзгерістер мен толық­тырулар енгізілді. 609-дан астам түзетулер енгізілді. 2022 жылы – он төрт заң, 2023 жылы – он екі заң, 2020 және 2019 жылдары – он заңмен өзгертулер мен толықты­ру­лар енгізілді[4].

Бұл ретте жекелеген баптардың нормаларына өзгерістер мен толықтырулар бірнеше рет енгізілгенін атап өту қажет. Атап айтқанда, 112 баптың редакциясында – 2 рет, 45 бап редакциясында – 3 рет, 16 бап редакциясында – 4 рет, 3 бап редакциясында-5 рет, 2 бап редакциясында – 6 рет және 1 бапта – 8 рет. 3 баптың редакциясында (осы Кодексте қамтылған кейбір ұғымдарды түсіндіру) – 28 рет.

Талданып отырған кодекстің 467 бабының 96 бабының бастапқы редакциясы сақталды, бұл олардың жалпы санының 20,5 % құрайды

Осылайша, ҚК-нің 467 бабының 371 бабының мәтіндері өзгертулер мен то­лық­ты­руларға ұшырады, бұл олардың жалпы санының 79,4% құрайды. 179 баптың редакциясына екі және одан да көп рет өзгерістер мен толықтырулар енгізілді, бұл жалпы санның 38,3% құрайды[5].

Талданатын Кодекстің редакциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы заңдар орта есеппен 2 ай сайын қабылданды.

Осылайша, өзгеру жиілігі мен түзетулер санын ескере отырып, талданалып жатқан Заң тұрақсыздар қатарына жатқызылуы керек.

Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 4 шілдедегі №231-V Қылмыстық-процестік кодексі (бұдан әрі — ҚПК) 2015 жылғы 1 қаңтардан бастап күшіне енді.

2024 жылдың маусымына дейін ҚПК-ға өзгерістер мен толықтырулар 94 заңмен енгізілді.

Кодекске өзгерістер енгізу туралы заңдардың ең көп саны 2023 жылы – он бес заң, 2022 жылы – он төрт заң, 2021 жылы — он заң, 2019 жылы – бес заң қабыл­данды. Бұл ретте екі заңмен ҚПК-ға түзетулер 2014 жылы, яғни кодекс күшіне енгенге дейін енгізілді⁴.

Кейбір мақалалардың редакциясына бірнеше рет өзгертулер мен толықтыру­лар енгізілді. Атап айтқанда, 53 бап редакциясында — 2 рет, 30 бап редакциясында — 3 рет, 19 бап редакциясында — 4 рет, 10 бап редакциясында — 5 рет, 4 бап редакциясында — 6 рет, 2 бап редакциясында – 7 және 8 рет. 187-баптың редакциясы (Тергеулік) 28 рет, 191 бап — 20 рет, 193 бап — 11 рет өзгертілді.

ҚПК-нің 674 бабының 333 бабының мәтіндері өзгертілді, бұл олардың жалпы санының 49,4% құрайды. Барлығы 650-дан астам түзетулер енгізілді.

ҚПК тұжырымдамалық-категориялық аппаратына, прокурордың құқықтық мәртебесіне, оның сотқа дейінгі тергеп-тексеру сатысындағы өкілеттіктеріне, мүлікке тыйым салуға, тергеуге алынуға, анықтау нысанында және хаттамалық нысанда жүргізілетін сотқа дейінгі тергеп-тексеруге, үкімді орындау кезінде соттың қарауына жататын мәселелерге қатысты баптар неғұрлым жиі өзгертілді.

Осылайша, 341 мақала немесе 50,6% тұрақты және өзгеріссіз қалады.

Өзгерістер динамикасын ескере отырып талданатын заң да салыстырмалы түрде тұрақсыз.

Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 5 шілдедегі №234-V Қылмыстық-атқару кодексі (бұдан әрі-ҚАК) 2015 жылғы 1 қаңтарда күшіне енді.

ҚАК қабылданған сәттен бастап қазіргі уақытқа дейін 47 Заң қабылданды.

ҚАК 2023 жылы — жеті рет, 2022 жылы — төрт рет, 2021 жылы — алты рет, 2020 жылы — төрт рет, 2019 жылы — үш рет өзгертулер мен толықтыруларға ұшырады⁴.

Бір айдың ішінде ҚАК-ға өзгерістер мен толықтырулар енгізетін бірнеше заңдар қабылданатын жағдайлар оқшауланбаған. Мәселен, заңдардың ең көп саны 2016 жылғы желтоқсанда — 3 заң, 2017 жылғы шілдеде — 2 заң қабылданды.

ҚАК қабылданған сәттен бастап ол күшіне енгенге дейінгі жарты жыл ішінде оған өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы үш заң қабылданды, бұл аталған кодификацияланған нормативтік құқықтық актіні қабылдауы асығыс болғаның көрсетеді.

Орташа алғанда жыл сайын ҚАК-ке шамамен үш өзгеріс немесе толықтыру енгізілді.

ҚАК-тің 177-баптың 96-де мәтіндері өзгертілді, бұл олардың жалпы санының 54,2% құрайды. 170-тен астам түзетулер енгізілді. 81 мақала тұрақты және өзгеріс­сіз қалды — олардың жалпы санының 45,8% құрайды.

Талдау шартты түрде мерзімінен бұрын босатылған адамның мінез-құлқын про­бациялық бақылау және жазасын өтеген адамдарды әкімшілік қадағалау мәсе­лелерін реттейтін баптар ең үлкен өзгерістер мен толықтыруларға ұшырағанын көрсетеді.

Өзгерістер енгізген заңдардың ең көп саны (7) 2023 жылы қабылданды. Жүр­гізілген талдау ҚАК тұрақсыз екенін айтуға мүмкіндік береді, өйткені оған орта есеппен әр 3 ай сайын өзгерістер енгізілді. Сонымен қатар, ҚАК — ға өзгерістер мен толықтырулар енгізген заңдар арасындағы аралық кейде өте қысқа болды, мысалы, 2014 жылы — 20 күн, 2016 жылы — 6 күн және 2023 жылы-1 күн.

Өзгерістер мен толықтыруларды қабылдау динамикасын ескере отырып, же­ке­леген заңнамалық актілерді талдау нәтижесі заң жобаларын қалыптастыру ке­зін­де жоғарыда аталған жекелеген факторлар қарастырылмағаны туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді.

Осылайша, қабылданған бірінші жылдағы заңдардың өзгеруі және одан кейін­гі жиі түзетулер мемлекет пен қоғамның одан әрі дамуының ғылыми көзқарасы мен ғылыми болжамының жоқтығын немесе жеткіліксіздігін көрсетеді.

Қоғамның саяси, әлеуметтік және экономикалық дамуының шындықтарын ес­керусіз қылмыстық заңнаманың даму тенденцияларын болжау мүмкін емес: бұл фак­торлар елдің қылмыстық саясатын анықтайды, сонымен қатар олар заңнама­ның тұрақтылығын анықтайды.

Сондай-ақ, заң жобалаудағы технологияларды сақтау факторының сәйкессіз­ді­гі, атап айтқанда, ірі және маңызды заңнамалық актілерді қабылдаудағы уақыт­тың шектеулілігі бар, мұны қабылданған түзетулердің жиілігінен байқауға болады.

Заң шығару қызметі көбінесе ықтимал тәуекелдерді мұқият талдаусыз асығыс қорытындыларға негізделеді.

Реттеуші әсерді бағалау процедуралары жұмыс істемейді, өйткені сарапшы­лар­ға заң жобаларын бағалау үшін әрдайым дұрыс уақыт берілмейді: көбіне қоры­тындыны бір күнде дайындау ұсынылады, тіпті егер бұл өте көлемді жоба болса да.

Нәтижесінде, әрбір дерлік заң актісі соқтығысуды жою және құқықтық реттеу­де­гі олқылықтардың орнын толтыру мақсатында өз қолданысының бірінші жы­лын­да түзетіледі.

Сондықтан кез келген заңнамалық актіні жобалау және қабылдау процесі барлық әсер ететін факторларды ескере отырып егжей тегжейлі пысықталуы керек.

2. Құқық қорғау саласындағы жекелеген заңнамалық актілерді дамытудың шетелдік тәжірибесі.

Шетелдік тәжірибеден заңнаманың тұрақтылығының классикалық мысалы-1787 жылғы АҚШ Конституциясы, ол бүкіл тарихында тек 27 түзетуден өтті.

1871 жылы қабылданған Германия Қылмыстық кодексі салыстырмалы түрде тұрақты, өйткені ол екі жүз рет өзгертілді. Германия кодексінің тұрақтылығы қабылданатын түзетулерді жан-жақты зерттеумен қамтамасыз етіледі. Қазіргі уақытта Германияда қабылданған заңнаманың тиімділігін зерттеу мәселелерінде Әділет министрлігі жауап береді, ол нормативтік құқықтық актілердің тиімділігін зерттеуге бағытталған ғылыми-зерттеу институттарына тапсырмалар береді[6].

ТМД мемлекеттерінің бірыңғай тарихи және салыстырмалы-құқықтық бас­тау­лары құқық қорғау саласындағы заңнаманың жалпы проблемалары мен даму тенденциялары туралы айтуға мүмкіндік береді.

Ресей Федерациясы. Ресейде жаңа кодекстер енгізілгеннен кейін олардың кейбіреулеріне бірнеше рет өзгерістер енгізілді.

Мысалы, 2002 жылы ғана кеңестік ҚПК-ны алмастырған Ресей Федерациясы­ның ҚПК-не жаңа 60 федералды заң 600-ден астам түзетулер енгізді. Ресей Феде­рациясының Қылмыстық кодексінде 1996 жылы қабылданғаннан бері-230 рет әр­түрлі заңдарда 1500-ден астам өзгерістер енгізілді.

Әкімшілік құқық бұзушылық туралы Кодекске (ӘҚБтК) 600 рет өзгерістер енгізілді. Жекелеген жағдайларда өзгерістер күніне екі заңмен енгізілді[7].

Осы факторлардың барлығы заңнаманың тұрақтылығына теріс әсер етеді

Украина. Украинада, ТМД-ның басқа мемлекеттеріндегідей, заңнамалық сая­сат векторы ресейлік кодекстер негізінде жасалған модельдік кодекстер мен заң­дар­ға сәйкес құрылды. Украинада бүгінгі күні 2154 заң және 20 кодекс бар, ал 1960 жылғы ҚПК ұзақ уақыт жұмыс істеді.

Тек 2001 жылдан бастап жаңа кодекстердің күшіне енуі басталды. Сонымен, Украинаның Қылмыстық Кодексі 2001 жылдың 1 қыркүйегінен бастап қолданыста болды, ол бүгінгі күнге дейін 63 редакциядан өтті.

Алайда, Украинада құқықтық өрістің барлық тұрақсыздығымен заңдар Ресей­ге қарағанда әлдеқайда аз қабылданады.

Ресей мен Украинадан айырмашылығы, басқа Шығыс Еуропа мен Балтық ел­де­рінде заң шығару және сот саласындағы реформалар кеңеске дейінгі және ке­ңестік кезеңдегі заңдарға жүгінуге байланысты оңайырақ болды.

Эстония. Эстонияда көп заңнама кодификацияланбаған және жеке заңдардан тұрады.

Эстония ҚК 2002 жылы, ҚПК 2004 жылы күшіне енді. Содан бері ҚК 60 рет редакцияланды, ҚПК-59.

1991 жылдан бастап Эстония Парламенті (Рийгикогу) шамамен 3316 заң шығарды, тек 2009 жылы 200-ге жуық заң қабылданды.

Эстония заңнамасының кодификацияланбағанын ескере отырып, мұндай заңдар артық болып көрінбейді.

Польша. Польшада жаңа ҚК 1997 жылдан бастап жұмыс істей бастады. Алай­да, Польшаның қылмыстық құқығы толық кодификацияланбаған: Польшаның Қыл­мыстық кодексінде қылмыстардың толық тізімі жоқ. Сонымен қатар, қыл­мыстық заңның қайнар көзі Қылмыстық кодекске енгізілмеген көптеген арнайы заңдар болып табылады.

Мұндай заңдар бірнеше ондаған, соның ішінде екінші дүниежүзілік соғысқа дейін қабылданған және күшінде қалған бірқатар заңнамалық актілер (мысалы, 1934 жылғы 27 маусымдағы сауда кодексі, 1936 жылғы 28 сәуірдегі Чек Заңы).

Актілердің ішіндегі ең маңыздысы-1971 жылғы Қаржылық қылмыстар туралы заң (Қылмыстық-қаржылық заң), 1959 жылғы Самогонмен күресу (алкогольді заңсыз өндіру) және 1985 жылғы нашақорлықтың алдын алу туралы заң.

1997 жылдан бастап Польшаның Қылмыстық кодексіне 173 түзету енгізілді, 2005 жылы ең көп түзетулер енгізілді. Барлығы 80 редакция болды.

Болгария. Болгарияда ұзақ уақыт бойы 1968 жылғы Қылмыстық Кодекс және 1974 жылғы ҚПК жұмыс істеді. 1993 жылы англо-саксондық жүйенің кейбір элементтері қылмыстық процеске енгізілді, атап айтқанда кішігірім қылмыстар туралы істерді қараудың жылдам әрі тиімді процедурасы.

Болгарияда 1968 жылғы ҚК қылмыстық құқықтың толық кодификациясын бел­гіледі, бұл болашақта Қылмыстық кодекстен тыс қосымша қылмыстық заңдар­дың қабылдануын болдырмады. 1968 жылдан бастап Болгарияның Қылмыстық кодексі тек 74 редакциядан, ал 1997 жылдан бастап 92 редакциядан өтті.

2009 жылы халық жиналысында 163 заң, ал 2010 жылдың алғашқы 5 айында 66 заң қабылданды. 2006 жылы әкімшілік іс жүргізу кодексі күшіне енді, онда 28 заң арқылы 46 түзету енгізілді.

Көріп отырғаныңыздай, қолданыстағы заңнамаға көптеген түзетулер енгіз­і­лу­де, бұл қабылданған заңдардың үлкен көлеміне сәйкес келеді.

Чехия. Ұзақ уақыт бойы Чехия заңнамасы көптеген түзетулермен коммунистік уақыт кодекстерінен тұрды. 1961 жылдан 2009 жылдың соңына дейін қолданыста болған Чехияның Қылмыстық кодексі 69 редакцияны көшірді, оның ішінде 1997 жылдан 2009 жылға дейін — 27 редакция. 2010 жылдың 1 қаңтарынан бастап Чехия­да 38 редакциямен өзгертілген жаңа Қылмыстық кодекс бар.

Словакия. Словакия 2000 жылы ғана жаңа ҚК және ҚПК әзірлеу тұжырым­да­ма­сын қабылдады. 2005 жылы ҚК жобасы үш оқылымда қаралып, Ұлттық Кеңес­пен бекітілді. Жаңа Қылмыстық кодекстің айрықша ерекшелігі заңды тұлғалардың қылмыстық жауапкершілігін енгізу болып табылады (2 тарау, II бөлім).

2005 жылы бекітілген Словакияның жаңа Қылмыстық кодексіне 28 өзгертулер мен толықтырулар енгізілді[8].

Осылайша, егер сіз 1997 жылды сілтеме ретінде алсаңыз, Ресей Федерациясы­ның Қылмыстық кодексінде ең көп басылымдар аман қалғаны анық — ол 230 рет өзгерді. 1997 жылы күшіне енген Болгар және Польша Қылмыстық кодекстері айтар­лықтай сирек өңделді — сәйкесінше 92 және 80 рет. Басқа елдердің қылмыстық кодекстері, әр уақытта қабылданғанына қарамастан, айтарлықтай аз редакцияларға ие.

Жаңа заңнаманы енгізу тәжірибесінің мысалынан көріп отырғанымыздай, Че­хия ескі кодекстерді сақтап қалды, Ресей Федерациясы, керісінше, жаңа кодекс­тер­ді бекітті. Польша, Словакия, Болгария, Украина және Эстония өз заңнамаларын ішінара өзгертті.

Чехия және Словакия сияқты кейбір елдерде заңнаманың тұрақтылығы құқық­тық сенімділікке, Соттың үлкен тәуелсіздігіне және азаматтық қоғамның дамуына ықпал етеді. Заңнамасы тұрақты елдерде экономикалық өсуге ықпал ететін қолай­лы құқықтық орта қалыптасады.

Талданатын елдердің заң шығарушы органдары әртүрлі заң шығару саясатын жүзеге асырады. Таразының қарама-қарсы жағында екі стратегия бар: бір жағынан, қоғам өмірінің барлық аспектілерін мүмкіндігінше толық реттеу мақсатында заңдардың ең көп санын шығару; екінші жағынан, жаңа заңдар мен кодекстерді қабылдау саласындағы заңнамалық инерция стратегиясы.

3. Заңнаманың тұрақтылығын арттыру әдістері.

Заңнаманың өсіп келе жатқан тұрақсыздығы теріс құбылыс. Нормалардың үнемі өзгеруімен қоғам олардың заңмен белгіленген талаптарды қаншалықты орындайтынын бақылай алмайды. Бұл оларды орындауға дайындығына әсер етеді. Сондай-ақ, тұрақты өзгерістер кез-келген қызметті жоспарлау мүмкіндіктерін айтар­лықтай шектейді.

Мамандардың пікірінше, қазіргі уақытта қабылданатын заңдардың сапасы төмен. Сапасыз заңдар барабар қолданыла алмайды және орындалмайды, бұл жаңа нормалар қабылданғаннан кейін бірден түзетулерінің қажеттілігін тудырады. Бұл өз кезегінде реттеудің жалпы тұрақсыздығын күшейтеді.

Іс жүзінде заңнамалық актілердің тұрақтылығын арттырудың әртүрлі әдістері қалыптасқан.

1) Сонымен, нормалардың тұрақтылығын мораторий немесе заңдарды өзгер­туге ішінара шектеу арқылы арттыруға болады. Бұл тәсілдің негізгі тәуекелі-са­па­сыз, қате нормаларды сақтау және жұмыстағы күрделілік.

Сондай-ақ, қабылданған нормаларды сот практикасымен түзетуге болады. Сондықтан заңдарға түзетулер енгізуді шектеуге болады.

2) Тағы бір жол сапасыз заң жобаларын фильтрден өткізу механизмдердің дамуы­мен байланысты. Мысал ретінде Ресей Федерациясының тәжірибесін келті­ру­ге болады. Азаматтық заңнаманы кодификациялау және жетілдіру бойынша Ресей Федерациясының Президенті жанындағы кеңестің міндетті сараптамасын қам­титын Азаматтық кодекске өзгерістер енгізу рәсімі, сондай-ақ Жоғарғы Соттың келісімі талап етілетін қылмыстық кодексті түзетулер енгізу тәртібі. Мұндай са­рап­тамалық фильтр әрбір негізгі кодексқа түзетулер енгізу үшін орнатуға болады[9].

3) Қабылданатын заңдардың сапасын арттырудың және сол арқылы құқықтық реттеудің тұрақтылығын арттыруға үлес қосудың тәсілі – парламенттік пікірталасты дамыту. Өз кезегінде, оның дамуы үшін Парламентте партиялар мен фракциялар­дың бәсекелестігі болуы керек.

4) Заң жобаларын регламенттен тыс жедел қарауға және заңдарға өзгерістер ен­гізу туралы заңдарды қабылдауға тыйым салу бойынша қызықты тәжірибе, өйт­ке­ні заң шығарудың бұл түрі өзгерістердің мазмұнын бағалауға мүмкіндік бермей­ді[10].

Бұл әдістердің барлығы отандық заңнамаға қолданылмайды, бірақ олардың кейбіреулері, мысалы, сараптамалық сүзгілер және ережелерді бұзуға тыйым салу қа­растыруға ұсынылады.

Осылайша, құқық қорғау саласындағы жекелеген заңнамалық актілердің тұрақтылығын талдау нәтижелері бойынша норма шығарудың тиімділігін арттыру мақсатында келесіні ұсынамыз:

1) Жобаларды дайындау кезінде құқықтық актінің көлемі мен күрделілігін ескере отырып, заңнамалық актілерді әзірлеу мерзімдерін белгілеу;

2) Қазақстанда сараптама және сараптамалық фильтрлер арқылы оның тиім­ділігін айқындау тетігін заңдарға енгізу практикасын енгізу;

3) Қабылданатын құқықтық актінің тиімділігіне және нақты құқықтық нор­ма­ларды қолданудың күтілетін салдарына міндетті ғылыми негізделген сараптаманы қолдану.

Осылайша, ұлттық заңнаманы дамытудың негізгі басымдықтарын, оның база­лық салаларын, ведомстволық норма шығарудың рөлін нақты айқындау және құ­қық­тық реттеу тетігіндегі заңнамалық және заңға тәуелді актілердің оңтайлы ара­қатынасын зерделеу қажет.

Қорытынды. Зерттеу қорытындысы бойынша құқық қорғау қызметі саласын­дағы қолданыстағы заңнама бірнеше рет өзгертулер мен толықтыруларға ұшыраға­нын атап өткен жөн.

Мәселен, заң шығарушы кодекстерді практикалық қолданудың ҚК-ға 90 заң­мен, ҚПК-94, ҚАК-27-заңмен түзетулер енгізді және оларды қолданудың бірінші жылында өзгерістер енгізілді.

Құқық қолданушылар 17 жыл бойы қолданған 1997 жылғы 16 шілдедегі №167 ҚК-де заң шығарушы өзгерістер мен толықтыруларды 88 рет енгізген болса, 1997 жылғы 13 желтоқсандағы №206-1 ҚПК 77 рет, 1997 жылғы 13 желтоқсандағы № 208 ҚАК 40 рет өзгертілген.

Біздің ойымызша, құқық қорғау саласында заң шығарушы қабылдайтын түзе­ту­лердің жиілігін көрсететін жоғарыда аталған деректер бір жағынан қолданыс­тағы заңнаманың тұрақсыздығының факторы болып табылады, бұл құқық қорғау ор­гандарының, соттың, адвокаттардың, сондай-ақ процестің басқа да қатысушы­ларының жұмыс сапасына әсер етеді және азаматтардың сенімсіздігін тудырады.

Сондай-ақ, заңнама нормаларының үнемі өзгеруінің нәтижесінде, жалпы құқық қолданушылардың азаматтардың құқықтарын бұзуына жол беруінің себебі жатыр деп санаймыз.

Сондықтан заң жобаларын дайындауды жоспарлау технологияларын жетіл­діру, заңнамалық актілердің жобаларын дайындауды әдістемелік қамтамасыз ету, сапалы заң жобаларын дайындау, ғылыми зерттеулердің нәтижелерін норма шыға­ру қызметіне енгізу қажет.

Бұл тұжырымдар Қазақстан үшін 2025 жылға қарай бірқатар түбегейлі өзге­рістер енгізілген Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі Ұлттық даму жоспарына сәйкес келеді: заң шығарудан — заңдарды мүлтіксіз сақтауға және тиісті құқық қолдану практикасына дейін («Заңнама мен құқық қолданудың са­пасын, тұрақтылығын арттыру» міндеті).

Болжамды және жоғары сапалы заңнама елдегі өмір сүру деңгейін арттыру үшін жағдай жасайды, Қазақстанды халықаралық бизнес үшін неғұрлым бәсекеге қабілетті және тартымды етеді.

Осы мақсатта заңдарды екіұшты түсіндірудің мүмкіндіктерін жою, олардың қайталануын болдырмау, заңдардың тұрақтылығын және сонымен бірге заңна­ма­дағы өзгерістер мен инновациялардың болжамдылығын қамтамасыз ету қажет. Бұл, ең алдымен, халық пен бизнес үшін ең қолданылатын және маңызды заңдар­ға қатысты болады»[11].

Осылайша, заңнаманың тұрақтылығын қамтамасыз ету үшін заң жобаларын және қолданыстағы заң актілерін бағалау рәсімдерін жетілдіру әдістерін енгізе отырып, жобаларды неғұрлым сапалы дайындау үшін жеткілікті мерзімдерді бел­гілей отырып, заң жобаларын дайындау процестерін жақсарту қажет.

Осыған байланысты, нормалар құқықтық дәлдік пен салдардың болжамды­лы­ғының талаптарына толық сәйкес келеді, тиісінше тұжырымдалады және өз­гертулер мен толықтырулар енгізу мүмкіндігін қоспағанда, заңды мінез-құлықты құқыққа қайшы мінез-құлықтан анық ажыратуға мүмкіндік беретін түсінікті кри­терийлерге негізделеді деп ойлаймыз.

Әдебиеттер тізімі

1. Казимирчук В. П., Худойкина Т. В., Поленина С. В. и др. Концепция cтабильности закона. — М.: Проспект, 2000. — 175 с.
2. Хабриева Т. Я. Избранные труды. Т. 6. Теория толкования права. Теория правотворчества. Концепции развития законодательства. — М., 2018. — 472 с.
3. Стабильность законодательства в условиях глобальной нестабильности: проблемы и перспективы исследования // DavidovaML_sec3_rus_290419.
4. Сведения информационно-правовой системы нормативных правовых актов Республики Казахстан «Әділет» // 10.61.42.188.
5. Анализ стабильности отдельных законодательных актов в сфере правоохра­ни­тельной деятельности. Серия «Статистический анализ законодательства Рес­публики Казахстан». — Нур-Султан, 2019.
6. Айсин С. Б., Казиев З. Г. Опыт зарубежных стран по изучению эффектив­ности законодательства // Вестник Института законодательства. — 2015. — № 4(40). С. 92.
7. Ткаченко Н. Статистический анализ федерального законодательства. — М., 2015. С. 44.
8. Законодательная активность, стабильность законодательства и качество правовой среды: сравнительный анализ постсоциалистических стран. — СПб., 2017. С. 6.
9. Монастырский Д. А. Влияние соблюдения правил законодательной техники на стабильность и эффективность законодательства // Электронный научный журнал «Наука. Общество. Государство» esj.pnzgu.ru. —  2013. — № 4 (4).
10. Милинчук Д. С. Стабильность правовых явлений в контексте правовых цен­ностей: понятие, признаки, способы достижения // Российский журнал право­вых исследований. — 2015. — № 4 (5).
11. Национальный план развития Республики Казахстан до 2025 года: Указ Пре­зи­дента Республики Казахстан от 15 февраля 2018 года № 636 // https://adilet.zan.kz/rus.

References

1. Kazimirchuk V. P., Khudoykina T. V., Polenina S. V. i dr. Kontseptsiya ctabil’nosti zakona. — M.: Prospekt, 2000. — 175 s.
2. Khabriyeva T. YA. Izbrannyye trudy. T. 6. Teoriya tolkovaniya prava. Teoriya pravotvorchestva. Kontseptsii razvitiya zakonodatel’stva. — M., 2018. — 472 s.
3. Stabil’nost’ zakonodatel’stva v usloviyakh global’noy nestabil’nosti: problemy i perspektivy issledovaniya // DavidovaML_sec3_rus_290419.
4. Svedeniya informatsionno-pravovoy sistemy normativnykh pravovykh aktov Respubliki Kazakhstan «Ədílet» // 10.61.42.188.
5. Analiz stabil’nosti otdel’nykh zakonodatel’nykh aktov v sfere pravookhranitel’noy deyatel’nosti. Seriya «Statisticheskiy analiz zakonodatel’stva Respubliki Kazakhstan». — Nur-Sultan, 2019.
6. Aysin S. B., Kaziyev Z. G. Opyt zarubezhnykh stran po izucheniyu effektivnosti zakonodatel’stva // Vestnik Instituta zakonodatel’stva. — 2015. — № 4(40). S. 92.
7. Tkachenko N. Statisticheskiy analiz federal’nogo zakonodatel’stva. — M., 2015. S. 44.
8. Zakonodatel’naya aktivnost’, stabil’nost’ zakonodatel’stva i kachestvo pravovoy sredy: sravnitel’nyy analiz postsotsialisticheskikh stran. — SPb., 2017. S. 6.
9. Monastyrskiy D. A. Vliyaniye soblyudeniya pravil zakonodatel’noy tekhniki na stabil’nost’ i effektivnost’ zakonodatel’stva // Elektronnyy nauchnyy zhurnal «Nauka. Obshchestvo. Gosudarstvo» esj.pnzgu.ru. — 2013. — № 4 (4).
10. Milinchuk D. S. Stabil’nost’ pravovykh yavleniy v kontekste pravovykh tsennostey: ponyatiye, priznaki, sposoby dostizheniya // Rossiyskiy zhurnal pravovykh issledovaniy. — 2015. — № 4 (5).
11. Natsional’nyy plan razvitiya Respubliki Kazakhstan do 2025 goda: Ukaz Prezidenta Respubliki Kazakhstan ot 15 fevralya 2018 goda № 636 // https://adilet.zan.kz/rus.