Мир закона

Жармаганбетова К. Т. — Баишев Университетінің «Құқық және жалпы бі­лім беру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы, заң ғылымдарының магистрі

Жармаганбетова К. Т. — старший преподаватель кафедры «Права и обще­об­разовательных дисциплин» Баишев Университет, магистр юридических наук

Zharmaganbetova K. T. — senior lecturer of the department of «Law and general education» of Baishev University, master of law

ӘОЖ 343.2

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ЖӘНЕ ШЕТ ЕЛДЕРДЕГІ ҰЙЫМДАСҚАН ҚЫЛМЫС ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ АНЫҚТАМАСЫ

ПОНЯТИЕ И ОПРЕДЕЛЕНИЕ ОРГАНИЗОВАННОЙ ПРЕСТУПНОСТИ В КАЗАХСТАНЕ И ЗА РУБЕЖОМ

THE CONCEPT AND IDENTIFICATION OF ORGANIZED CRIME IN KAZAKHSTAN AND ABROAD

ТҮЙІН

Автор ұйымдасқан қылмыс сияқты құбылысты және онымен тиімді күресті терең зерттеу үшін мақалада қылмыс ұғымын қарастырады және оның негізгі белгілерін зерделейді. «Ұйымдасқан қылмыс» ұғымын арнайы құқықтық әдебиет­терде әр автор әртүрлі түсіндіреді. Сондай-ақ, мақалада Қазақстанда және шет елдерде ұйымдасқан қылмыстың өсуінің негізгі себептері анықталған.

АННОТАЦИЯ

Для углубленного изучения такого явления, как организованная преступность и эффективная борьба с ним в статье автором рассматривается понятие преступ­ле­ния и изучается его основные признаки. Понятие «организованная преступность» по-разному трактуется в специальной юридической литературе, разными авто­ра­ми. В статье также определяются основные причины роста организованной преступности в Казахстане и за рубежом.

ANNOTATION

For an in-depth study of such a phenomenon as organized crime and effective fight against it, the author examines the concept of crime and studies its main features. The concept of «organized crime» is interpreted differently in the special legal literature by different authors. The article also identifies the main reasons for the growth of organized crime in Kazakhstan and abroad.

Түйінді сөздер: ұйымдасқан қылмыс, қылмыс, қылмыстық кодекс, сыбайлас жемқорлық, әлеуметтік-құқықтық сипаттама.

Ключевые слова: организованная преступность, преступление, уголовный ко­декс, коррупция, социально-правовая характеристика.

Keywords: organized crime, crime, criminal code, corruption, social and legal characteristics.

Ұйымдасқан қылмыс — бұл ерекше қауіп, өзін-өзі анықтау қабілеті жоғары және әлеуметтік ортаны өз мүдделері үшін мақсатты түрде өзгерте алатын ерекше түрдегі қылмыстық құбылыс. Сонымен қатар, ол өзі жұмыс істеуі керек жағ­дай­ларға сәйкес өзгереді. Сондықтан, осы қылмысқа қарсы күрес нақты уақытша — кеңістіктік жағдайларда оның сипаттамаларын жан-жақты талдауға негізделуі ке­рек[1].

Ұйымдасқан қылмыс сияқты құбылысты терең зерттеу, онымен тиімді күресу үшін қылмыс ұғымын анықтап, оның негізгі белгілерін зерттеу қажет.

«Қылмыс» ұғымы көбінесе көптеген қылмыстарға, олардың белгілі бір статис­тикалық жиынтығына қатысты болған жағдайларда қолданылады.

Бүгінгі таңда теория мен практика ұйымдасқан қылмыстың бірыңғай анық­та­масын жасамады. Әр түрлі диаметрлі қарама-қарсы пікірлер, көзқарастар айтылды. Дегенмен, қазірдің өзінде үш негізгі ұстаным, тұжырымдама қалыптасты.

Олардың біріншісін жақтаушылар, әдетте, қылмыстық құқық теориясының өкілдері болып табылады, ұйымдасқан қылмыс дегеніміз – құрылымы мен қыл­мыстық іс-әрекеттің формалары бойынша дәстүрлі ұйымдасқан қылмыстық топтар жасаған қылмыстардың қарапайым жиынтығы деп санайды. Сонымен қатар, егер қылмыстың осы түріне қандай-да бір өзгерістер енгізілсе, онда біз оның сандық өзгерістері туралы, ең алдымен, қылмыстық топтардың өсуіне және оларға қатысатын адамдар санының өсуіне, сондай-ақ олардың қылмыстық әрекеттерінің шамалы жақсаруына байланысты[2].

Осы тұжырымдама аясында ұйымдасқан қылмыс кез келген топтық қылмыс деп түсініледі деген пікір де айтылады.

Екінші тұжырымдаманың жақтаушылары – көлеңкелі экономиканың монопо­лиялық факторы тұжырымдамасы ұйымдасқан және экономикалық қылмысты сәйкестендіруден, оның пайдакүнемдік уәжінің міндеттілігінен туындайды. Ұйым­дасқан қылмыстың бірінші және негізгі құрылымдық элементі, олардың пікірінше, заңсыз экономикалық қызмет болып табылады.

Негізінен криминологтар мен практиктердің едәуір бөлігі ұстанатын үшінші балама тұжырымдаманы жақтаушылар ұйымдасқан қылмыстың шындығын біздің қоғамдағы сапалы жаңа құбылыс ретінде негіздейді, сонымен бірге оның одан әрі қолайсыз дамуын болжаймын.

Біздің азаматтарымыздың күнделікті санасына келетін болсақ, онда ұйым­дасқан қылмыс, әдетте, қарақшылықпен, тонаумен және өлтірумен байланысты.

Жоғарыда аталған тұжырымдамадан алғашқы екеуі біздің қоғамда ұйым­дасқан қылмыстың болуы мүмкін еместігі туралы соңғы өткеннің әлеуметтік мифіне сәйкес келеді. Сондықтан олар криминологтардың қолдауын таппады және заңды баспасөз беттерінде сынға алынды.

Қылмыстың қазіргі жағдайының шындығына сәйкес келетін ең ғылыми не­гізделген, ұйымдасқан қылмысты біздің әлеуметтік болмысымыздан туындаған және оның барлық жағымсыз көріністерін көрсететін жаңа ерекше әлеуметтік құбылыс деп тану тұжырымдамасы болып табылады[3].

Белгілі бір нәтижеге қол жеткізуді көздейтін адам қызметінің кез келген түрі осы іс-әрекетке бағытталған объектінің нақты анықтамасына ие болуы керек екен­дігі белгілі. Бұл «ұйымдасқан қылмыс» ұғымына да қатысты, ол сонымен бірге арнайы құқықтық әдебиеттерде әртүрлі түсіндіріледі.

Ұйымдасқан қылмыс – бұл тек жаңарып жатқан Қазақстан Республикасы үшін ғана емес, оның мемлекеттік және ұлттық шекаралары жоқ және көптеген ондаған жылдар бойы әлемнің көптеген елдерінің экономикалық және мәдени дамуын «сүйе­мелдейтін» күрделі қоғамға қарсы құбылыс. Зерттеулер көрсеткендей, ұйым­дас­қан қылмыстың өсуінің негізгі себептері экономика мен қоғамның саяси тұрақ­сыздығы жағдайында, халықтың маңызды топтары мен барлық деңгейдегі билік құрылымдарын қамтыған құқықтық нигилизмде жатыр[4].

Айта кету керек, ұйымдасқан қылмысқа деген көзқараста тек қазақстандық қана емес, шетелдік заңгерлердің де бірлігі жоқ. Құқық қорғау органдарына ұйым­дасқан қылмыстың көріністерін басқа қылмыстардан ажырату және ұйымдасқан қылмыстық іс-әрекет субъектілерінің нақты сандық және сапалық сипаттамаларын жинау қиын. Шетелдік және қазақстандық құқықтанушы ғалымдардың көпшілігі ұйымдасқан қылмысты анықтай отырып, ұйымдасқан қылмыстық топтарға қатыс­ты айрықша белгілерді (критерийлерді) көрсетеді. Олардың негізгі мақсаты ұйым­дасқан деп санауға болатын қылмыстық топтарды анықтау болып табылады.

Еуропа Кеңесінің қылмыстық құқық және ұйымдасқан қылмыстың кримино­ло­гиялық аспектілері жөніндегі сарапшылар комитетінің жоғарыда аталған құжа­тында ұйымдасқан қылмыстық топтарды анықтаудың екі түрі көрсетілген: мін­детті және қосымша.

Келесі критерийлер міндетті болып табылады:

1. үш және одан да көп адамның ынтымақтастығы;
2. ұзақ немесе шектеусіз уақыт кезеңі ішінде;
3. ауыр қылмыс жасады деген сезіктілер немесе ауыр қылмыс жасағаны үшін соттылығы бар;
4. пайда табу және/немесе билікке ие болу мақсатында.

Қосымша критерийлерге мыналар жатады:

1. топтың әрбір мүшесінде нақты міндеттің немесе міндеттің болуы;
2. ішкі тәртіпті сақтау және ішкі бақылауды қандай да бір нысанда жүзеге асыру;
3. күш қолдану немесе қорқытудың өзге де құралдарын қолдануға тыйым салынады;
4. саяси өмірге, бұқаралық ақпарат құралдарына, мемлекеттік басқару орган­дарына, құқық қорғау органдарына, сот төрелігін іске асыруға немесе сыбайлас жемқорлық немесе басқа да құралдар арқылы экономикалық процестерге ықпал ету;
5. коммерциялық немесе өзге де кәсіпкерлік құрылымдарды пайдалану болып табылады;
6. ақшаны жылыстату;
7. халықаралық деңгейдегі қызмет болып табылады.

Көбінесе ұйымдасқан қылмыстық әрекеттің негізгі түрлері де аталады.

Осылайша, аталған құжатқа сәйкес ұйымдасқан қылмыстық топтарды келесі міндетті критерийлер бойынша анықтауға болады: сандық құрамы, қылмыстық әрекеттің ұзақтығы және қылмыс санаты, қылмыстық әрекеттің мақсаты (пайда табу және/немесе билікке ие болу).

Сонымен бірге, бұл критерийлер негізінен қылмыстық ұйымның құрылымдық қызметіне қатысты.

Жоғарыда айтылғандардан көрініп тұрғандай, бұл критерийлер негізінен қыл­мыстық ұйымның құрылымдық қызметіне қатысты.

Қылмыстық орта субъектісінің ұйымдық-құрылымдық құрылуынан, ұйым­дас­қан қылмыстық іс-әрекеттің негізгі түрлерінен, ұйымдасқан қылмыстық іс-әрекеттің сипатынан, қылмыстық іс-әрекет субъектісінің функционалдық сипа­тынан басқа ұйымдасқан қылмыстың мәнін айқындау кезінде басқа да өлшемдер қолданылады.

Қазақстан заңнамасында «қылмыстық топ – ұйымдасқан топ, қылмыстық ұйым, қылмыстық қоғамдастық, трансұлттық ұйымдасқан топ, трансұлттық қыл­мыстық ұйым, трансұлттық қылмыстық қоғамдастық, террористік топ, экстре­мистік топ, банда», Қазақстан Республикасы Қылмыстық Кодексінің 3-бабының 24-тармағында айқындалған заңсыз әскерилендірілген құралым.

Қазақстан заңнамасының қылмыстық топқа жататын басқа да іргелі ұғымдары қылмыстық ұйым, қылмыстық қоғамдастық, трансұлттық ұйымдасқан топ, тран­сұлттық қылмыстық ұйым, трансұлттық қылмыстық қоғамдастық, террористік топ, экстремистік топ, банда, заңсыз әскерилендірілген құралым болып табылады. 3-б. сәйкес егер қылмысты ұйымдасқан топ, қылмыстық ұйым, қылмыстық қоғам­дастық, трансұлттық ұйымдасқан топ, трансұлттық қылмыстық ұйым, тран­сұлт­тық қылмыстық қоғамдастық, террористік топ, экстремистік топ, Банда немесе заңсыз әскерилендірілген құралым жасаса, ол қылмыстық топ жасаған қылмыс деп танылады.

ҚР ҚК 3-б. 23-тармаққа сәйкес  қылмыстық қоғамдастық деп бір немесе бірнеше қылмыстық құқық бұзушылықтарды бірлесіп жасау, сол сияқты осы қылмыстық ұйымдардың кез келгенінің бір немесе бірнеше қылмыстық құқық бұзушылықтарды өз бетінше жасауы үшін жағдайлар жасау үшін сөз байласқан екі немесе одан да көп қылмыстық ұйымдардың бірлестігін түсіну керек.

ҚК-нің 3-бабының 25-тармағына сәйкес қылмыстық ұйым деп қатысушылары ұйымдық, функционалдық және (немесе) аумақтық оқшауланған топтар бойынша бөлінген ұйымдасқан топты есептеу керек.

Аталған баптың 3-бабы 36-тармағына сәйкес бір немесе бірнеше қылмыстық құқық бұзушылық жасау мақсатында алдын ала біріккен екі немесе одан да көп адамның тұрақты тобы ұйымдасқан топ деп танылады. ҚК-нің 3-бабының 31-бөлігіне сәйкес бір немесе бірнеше террористік қылмыс жасау мақсатын көздейтін ұйымдасқан топ террористік топ деп танылады.

Трансұлттық қылмыстық қоғамдастыққа екі немесе одан да көп трансұлттық қылмыстық ұйымдардың бірлестігі жатады (ҚК 3-бабы, 3-тармағы). ҚК-нің 3-бабының 34-тармағына сәйкес трансұлттық қылмыстық ұйым-екі немесе одан да көп мемлекеттің не бір мемлекеттің аумағында іс-әрекет жасауды ұйымдастыру немесе оның орындалуын басқа мемлекеттің аумағынан басқару кезінде, сол сияқты басқа мемлекеттің азаматтары қатысқан кезде бір немесе бірнеше қыл­мыс­тық құқық бұзушылық жасау мақсатын көздейтін қылмыстық ұйым. Трансұлттық ұйымдасқан топ-екі немесе одан да көп мемлекеттің не бір мемлекеттің аумағында іс-әрекет жасауды ұйымдастыру немесе оның орындалуын басқа мемлекеттің аумағынан басқару кезінде, сол сияқты ҚК-нің 3-бабының 35-тармағына сәйкес басқа мемлекеттің азаматтары қатысқан кезде бір немесе бірнеше қылмыстық құ­қық бұзушылық жасау мақсатын көздейтін ұйымдасқан топ.

Осылайша, Қазақстан заңнамасында ұйымдасқан қылмыс ұғымы негізінен ұйымдық-құрылымдық тәсілге негізделген.

Ұйымдасқан қылмыстың тоғыз ерекшелігі бар:

1. ерекше ұйымдасқан және атқарушы құрылымдардың болуы, нақты қалып­тас­қан ішкі иерархия, топ мүшелері ниетінің тұрақты сипаттағы қылмыстық қыз­метке бағытталуы, қатыгез тәртіптің болуы, көтермелеу және Санкциялар жүйесі, оларды іс жүзінде іске асыру;
2. астыртын әрекет ету, рөлдерді, функцияларды нақты бөлу, мүшелерді мамандандыруға бағыттау, максималды кіріс алуға ұмтылу;
3. қылмыстық әлемде елеулі беделі бар не қылмыстық ортадан «бедел­ділер­дің», «заңдағы ұрылардың» қолдауын пайдаланатын тәжірибелі көшбасшы-ұйым­дастырушының болуы;
4. қазіргі заманғы техникалық құралдарды, көлікті пайдалану, ұтқырлықты арттыруға деген тұрақты ұмтылыс болып табылады;
5. атыс және суық қарумен қарулануы;
6. топ мүшелерінің әлеуметтік бақылау нысандарын бейтараптандыру жөнін­дегі шараларды жүзеге асыруы, құқық қорғау органының қарсы іс-қимыл шара­ларын мақсатты әзірлеуі, сыбайлас жемқорлық;
7. өңір ауқымында және одан тыс жерлерде қызмет саласы мен ықпал ету аясын кеңейтуге ұмтылу;
8. қылмысты ұдайы молайту, топ мүшелерін, қылмыстық қоғамдастықтарды, ұйымдарды материалдық қолдау үшін ақша қаражатының, құндылықтардың ірі сомаларының болуы;
9. аймақаралық байланыс орнатуға ұмтылу[5].

Ұйымдасқан қылмыстық іс-әрекет түрлерінің күрделілігі мен динамикасы, автор­лардың әдіснамасы мен жеке ерекшеліктеріне байланысты зерттеу тәсіл­дерінің плюрализмімен үйлескен маңызды ұлттық айырмашылықтар ұйымдасқан қылмыс ұғымы, оның экономикалық және басқа да қылмыс түрлерімен байланысы туралы көзқарастардың алуан түрлілігін тудырады.

Кейбір авторлар ұйымдасқан қылмысты неғұрлым кең құбылыс деп санайды, оның ішінде экономика саласындағы қылмыстар, сондай-ақ есірткі және порно биз­несі, жезөкшелік, заңсыз құмар ойындары, рэкетинг және кәсіби жалпы қыл­мыспен бірігу[6].

Ұйымдасқан қылмыс ұғымын дәлірек түсіну үшін алдымен кәсіби жалпы қыл­мыстық қылмыстың белгілері мен ерекшеліктерін қарастырамыз.

Кәсіби жалпы қылмыстық қылмысты сипаттай отырып, А.И. Гуров төрт негіз­гі белгіні анықтайды:

• қылмыстық кәсіптің тұрақты түрі (мамандану);
• белгілі бір таным мен дағдылар (біліктілік);
• қылмыс тіршілік көзі ретінде;
• әлеуметтік ортамен байланыс[7].

Кәсіби жалпы қылмыстық қылмыс құбылысының неғұрлым толық сипатта­масы А.А. Тайвань еңбектерінде келтірілген, ол келесі белгілерді анықтайды:

• қылмыс жасау – өмір сүрудің негізгі немесе негізгі тәсілдерінің бірі (бұл ту­ра­лы респонденттердің 78 % мәлімдеді);
• кәсіби қылмыскерлердің қылмыс жасауы міндетті түрде алдын-ала дайын­дықты, оқытуды, кәсіби құпияларды игеруді қамтиды (шамамен 80% осы фак­тор­дың болуын атап өтті);
• кәсіби қылмыскерлерде заңсыз әрекеттерді жасауды жеңілдететін арнайы, алдын ала дайындалған және сынақтан өткен құрылғылар бар (сұралған қылмыс­керлердің 75%-ында арсеналында осындай құралдар бар);
• қылмыстық мамандарға арнайы, арнайы әдістер мен басу әдістері тән (91% олардың «практикада» қолданылуын растады);
• кәсіби қылмыскер қылмыстық мансапты өмірлік мақсат ретінде таңдайды;
• кәсіби қылмыскерлердің арасында нақты, иерархиялық жоспар ішіндегі гра­дация бар (бұл туралы 87% мәлімдеді);
• кәсіби қылмыскерлердің өзіне ғана тән қылмыстық жаргоны бар (респон­дент­тердің 95% — ы осындай «кәсіби» қасиетке ие);
• кәсіби қылмыс өкілдері кәсіби, корпоративтік белгілері бойынша бірігеді (бұған респонденттердің 82% куә);
• кәсіби қылмыс әдет-ғұрыптарды сақтау, жаргон, қылмыстық субмәдениеттің басқа элементтерімен ерекшеленеді (респонденттердің 71%-ы бұл құбылыстармен белгілі бір дәрежеде таныс);
• кәсіби қылмыскерлер жаңа бастаған қылмыскерлерге заңсыз әрекеттерді жасау дағдыларын, әдістері мен әдістерін бере алады, «қылмыстық ауысымды» дайындайды (респонденттердің жартысына жуығы «ұрылар мектептерінен» өтті);
• қылмыстан кейінгі мінез-құлықтың қатаң белгіленген үлгілерінің болуы (92%-ның ұрланған затты өткізудің жақсы жолға қойылған арналары, қылмыс жасалған жерден кетудің пысықталған жолдары және т. б. бар);
• кәсіби қылмыскерлердің психологиясының «қылмыстық кәсібі» және басқа да осындай компенсаторлық құбылыстары үшін мақтаныш сезімі (респондент­тердің 45%-ы мақтаныш сезімін білдірді)[8].

Жақында ауыр криминогендік фактор ұйымдасқан топтардағы кәсіби қыл­мыс­керлердің ірі ұрлаушылармен араласуы болып табылады. Соңғылары мүлікті қорғауға, «бәсекелестерден» қорғауға және т.б. екінші жағынан, ұрлаушылар Қылмыстық жолмен тапқан айтарлықтай байлықтың болуы олардың ұйымдасқан қылмыскерлер топтарының, ең алдымен олардың басшыларының бопсалау объектісіне айналғанын анықтады. Сондықтан, ұрылар олармен араласады немесе олардан қорғану үшін дәл сол қылмыскерлердің көмегіне жүгінеді[9].

Ұйымдасқан қылмыс пен экономикалық арасындағы айырмашылықтар бір­қатар жұмыстарда қарастырылады. Мысалы, Г.Д. Тіленчиев ұйымдасқан қылмыс­тың анағұрлым күрделі ұйымға тән екенін атап өтті. Оның пікірінше, ұйымдасқан қылмыс күрделі ұйым ретінде өзара байланысты мақсаттардың жиынтығымен сипатталады: қылмыстық кірістерді ұлғайту, «лас» ақшаны жылыстату, сотталған­дарды қолдау немесе ұйым мүшелерін сот төрелігінен жасыру, мемлекеттік би­лікпен бірігу. Экономикалық қылмыстың, әдетте, бір мақсаты бар, ол – қыл­мыстық кіріс алу[10].

Екінші айырмашылық қылмыстық ұйым ішіндегі еңбек бөлінісінің сипатын­да. Экономикалық қылмыста орындаушылық еңбектің көлденең бөлінуі басым позицияларға ие. Қылмыстық жұмыстың әртүрлі компоненттеріне қатысушы­лар­дың іс-әрекетін ұйымдастырушы және үйлестіруші функциясын орындаушы­лардың бірі де орындай алады. Керісінше, ұйымдасқан қылмыста тік еңбек бөлінісі үстем жағдайға ие. Қылмыстық-құқықтық бағалау кезінде мұндай бөлу күрделі қатысу немесе рөлдердің әр түрлі орындалуына қатысу деп аталады[11].

Мұнда ұйымдасқан қылмыстың күрделі ішкі жүйесін құруға және тиімді жұмыс істеуін қамтамасыз етуге баса назар аударылады. Егер басқарушылық вертикаль сақталса, орындаушылардың бір немесе тіпті бірнеше тобының сәт­сіз­дігі ұйымдасқан қылмыстың позициясын айтарлықтай өзгертпейді, өйткені қолда бар капитал, байланыстар, менеджерлердің ұйымдастырушылық дағдылары жо­ғал­ған орындаушылық байланыстарды тез қалпына келтіруге мүмкіндік береді.

В.П. Мурашовтың пікірінше, «ұйымдасқан қылмыстық қоғамдастықтың ма­ңыз­ды функциясы-жоғары және ультра жоғары (ресми және жалпы қабылданған стандарттарға қатысты) кірістер алу үшін қылмыстық қызметтің максималды тиім­ділігіне қол жеткізу, яғни заңсыз экономикалық қызметтің максималды тиім­ділігі»[12].

Ұйымдасқан қылмыстық әрекеттің мәні – кез келген өзіне-өзі қызмет ететін қылмыстық әрекеттің алдында тұрған екі негізгі міндетті оңтайлы жүзеге асыру: максималды заңсыз кірісті тұрақты негізде қамтамасыз ету және одан да көп кепіл­дік берілген қауіпсіздік-ықтимал экспозициядан және қылмыстық қудалаудан қорғау[13].

Ұйымдасқан және экономикалық қылмыс арасындағы айырмашылық қатысу­шылардың әлеуметтік құрамы бойынша да бар. Экономикалық қылмыста негізгі қатысушылар ақ түсті деп аталатын бизнес әлемінің өкілдері болып табылады. Ұйымдасқан қылмысқа «ақ жаға» өкілдерінен басқа қылмыстық-қылмыстық орта­дағы адамдар, мемлекеттік органдардың шенеуніктері, оның ішінде құқық қорғау органдарының барлық тармақтарының қызметкерлері кіреді.

Ең үлкен қауіп – экономикалық қызмет саласында жұмыс істейтін қылмыстық қауымдастықтар мен ұйымдар «беловоротничная» қылмысы. Бюджет қаражатын ұрлау, банктік алаяқтық, мұнай, түсті және қара металдардың экономикалық контра­бандасы, алкоголь өнімдерінің заңсыз айналымы – біздің мемлекетке жыл сайын ондаған және жүздеген миллиард теңгеге залал келтіретін экономикалық қылмыстардың толық тізімі емес.

Е.О. Алаухановтың пікірінше ұйымдасқан қылмыс – бұл белгілі бір әлеу­мет­тік салада немесе белгілі бір аумақта бақылауға қол жеткізу үшін пайдакүнемдік мақсатта бірлескен қылмыстық іс-әрекет үшін ұйымдастырылған адамдардың тұрақты бірлестігі.

С.Г. Мәуленов ұйымдасқан қылмыс қылмыстық кәсіпшіліктен табыс алу мақ­сатында мемлекеттік және құқық қорғау органдарының қызметкерлерімен жемқор байланысы бар қылмыстық топтардың билігі үшін күреспен байланысты күрделі әлеуметтік құбылыс деп санайды[14].

Б.М. Нұралиевтің пікірінше, ұйымдасқан қылмыс – бұл ұйымдасқан топтар (бан­далар), қылмыстық топтар, ұйымдар мен қылмыстық қоғамдастықтар түрін­дегі ұйымдасқан қылмыстық әрекеттің нәтижесінде тұрақты пайда мен үстеме пайда әкелетін ауыр және аса ауыр қылмыстарға қатысты қылмыстар жасау жө­ніндегі қылмыстық құрылымдардың жұмыс істеуі[15].

В.Д. Ларичевтің талдауы оған ұйымдасқан қылмыстың келесі белгілерін анықтауға мүмкіндік берді:

• қылмыстық орта субъектісінің ұйымдастырушылық құрылымы мен ішкі мінез-құлық ережелері (қылмысты адамдарды біріктіру, олардың арасындағы қыл­мыстық рөлдерді бөлу негізінде жүзеге асыру, қатынастардың иерархиялық жүйе­сі, қылмыстық топтың тұрақты сипаты, топтың әр мүшесінде нақты міндеттің не­ме­се міндеттердің болуы, ішкі тәртіпті сақтау және ішкі бақылауды қандай да бір түрде жүзеге асыру, ішкі құрылымның болуы, бір немесе бірнеше мүшенің қолын­дағы билікті орталықтандыру, темір тәртіпті орнату, діни, қатаң реттелетін мінез-құлық ережелері, тұрақты, басқарылатын қылмыскерлер қауымдастықтарының жұ­мыс істеуі);
• сандық құрам (үш және одан да көп тұлғалардың ынтымақтастығы, ұйым­дастырылған топтардың саны);
• уақыт кезеңі (ұзақ немесе шектеусіз (белгісіз) уақыт кезеңі ішінде);
• қызмет ауқымы (қалада, елде, аумақта, әлеуметтік практика салаларында, ха­лықаралық деңгейде, кең ауқымда);
• нақты жасалған қылмыстар санаты (ауыр қылмыстар жасау, ауыр немесе аса ауыр қылмыстар жасау үшін құрылған ұйымдасқан топтың (ұйымның) қылмыс жасауы);
• әшкерелеуден қолданылатын құралдар (кінәлілерді әшкерелеуден және заң­да белгіленген жауапкершілікке тартудан қорғау шараларын мақсатты әзірлеу, Сы­байлас жемқорлықпен тығыз жабу, құқық қорғау органдарының іс-әрекеттерін бей­та­раптандыру, қамқоршылықты ұйымдастыру жөніндегі жүйені құру, сыбай­лас жемқорлық көмегімен әлеуметтік бақылаудан қорғау жүйесін құру);
• қылмыс жасауға ниет (қасақана, алдын ала жоспарланған қылмыстық мінез-құлық, тұрақты сипаттағы қылмыстық іс-әрекет туралы сөз байласу);
• қылмыс жасау мақсаты (пайда табу және/немесе билікке ие болу, қылмыстық кәсіпкерлік үшін капитал ретінде қызмет ететін ақша қорларын құру, кәсіп (бизнес) ретінде қылмыстық қызметпен айналысу мақсатында қоғамдастық ұйымдастыру, қылмыстық қоғамдастық (қылмыстық ұйым) құру мақсаты бір не­ме­се бірнеше қылмыс жасау болып табылады);
• жасалған немесе жасалған қылмыстардың салдары (саяси өмірге ықпал ету, бұқаралық ақпарат құралдары, мемлекеттік басқару органдары, құқық қорғау орган­дары, сот төрелігін жүзеге асыру немесе сыбайлас жемқорлық немесе басқа құралдар арқылы экономикалық процестер);
• қылмыстар жасау тетігі (коммерциялық немесе өзге де кәсіпкерлік құры­лым­дарды, негізгі әлеуметтік-экономикалық қызметтерді пайдалана отырып, ақпарат жинау мен беруді қолдана отырып, билік және басқару органдарындағы көлеңкелі экономикалық құрылымдармен және сыбайлас жемқорлықпен қылмыстық әлем­нің тығыз жабылуымен сипатталатын экспансионистік және монополистік үрдіс­тер, құқыққа қайшы көздердің көздерін бақылауды қолдана отырып, сондай-ақ әлеуметтік практика аумақтарында немесе салаларында құқыққа қарсы табыс­тар­дың жекелеген түрлерін қолдана отырып, зорлық-зомбылықты немесе қорқы­тудың өзге, заңсыз тауарлар мен қызметтер нарығын құру және пайдалану арқылы қаржылық пайда алу және билікке ие болу, үлкен қоғамдық сұраныс бар салаларда заңсыз қызмет арқылы пайда табу);
• оның ұйымдасқан нысандарының негізгі мазмұны болып табылатын қыл­мыс­тық іс-әрекеттің түрлері (қылмыс түрлері бойынша қылмыстық қоғамдас­тықтың мамандануы, есірткі айналымы, алаяқтық, жалған ақша жасау, қарулы тонау, сатып алу мақсатында ұрлау және басқа да тыйым салынған іс-әрекеттер, қылмыстық іс-әрекеттің күрделі түрлері)[16].

Осылайша, ұйымдасқан қылмысты «дәстүрліден» ерекшелейтін белгілер өте көп және қылмыстық орта субъектілерінің әр түрлі жақтарын және олар жасаған қылмыстық әрекеттерді сипаттайды.

Сонымен қатар, басқалар сияқты, ұйымдасқан қылмыстың негізгі белгілері, оны қарапайым немесе жалпы қылмыстық ерекшеліктерден ажыратуға мүмкіндік береді:

• мақсатқа қол жеткізу құралдары (сатып алу, физикалық және (немесе) психо­ло­гиялық зорлық-зомбылық не осындай зорлық-зомбылықты қолдану қатері);
• қоғам үшін қауіп (қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларына (саясат, экономика және т. б.) айтарлықтай әсер етуге байланысты қоғам үшін айтарлықтай қауіп);
• қылмыстық әрекеттің мақсаты (материалдық және басқа да пайда алу)[17].

А.Н. Базилов ұйымдасқан қылмысты белгілі бір әлеуметтік сала, белгілі бір аудан, қала, аймақ немесе ел шеңберіндегі белгілі бір қылмыстық ортаның бір­лестігі ретінде сипаттайды. Ол қылмыс жасаумен айналысады және әртүрлі заңсыз құралдарды (зорлық-зомбылық, қорқыту, кісі өлтіру, сыбайлас жемқорлық, ұрлық, бопсалау және т.б.) қолдана отырып, әлеуметтік бақылаудан қорғаныс жүйесін жасайды[18].

Сондай-ақ, ұйымдасқан қауымдастықтардың қылмыстық жолмен алынған кі­рі­сі олардың шұғыл қажеттіліктерін қанағаттандырғаннан кейін (үйлер, пәтерлер, сәнді автомобильдер – шетелдік автомобильдер, тұрмыстық электроника, шетелдік сапарлар) заңды бизнеске-пайдалы кафелерге, мейрамханаларға, авто­тұ­рақтарға және т.б. салынып, осылайша мемлекет бақылауынан тыс қалады.

К.И. Джамаловтың пікірінше, ұйымдасқан қылмыс – бұл халық шаруашы­лы­ғының әртүрлі салалары мен аяларына енгізу арқылы өзінің қылмыстық ниетін іске асыратын және осы мақсаттарда кәсіпорындардың, ұйымдардың жұмыс істеп тұрған құрылымдарын, серіктестердің лауазымдық жағдайын, сондай-ақ сыбайлас жемқорлық байланыстарын пайдаланатын, ұйымдастырушылық деңгейі жоғары, қауіпсіздік буындары, жалпы материалдық және техникалық құралдары бар күр­де­лі көп қырлы құрылымы бар, ірі материалдық пайда алу мақсатында жүзеге асы­рылатын адамдар қоғамдастығының тұрақты, жоспарлы, қылмыстық жазаланатын қызметі.

Ұйымдасқан қылмыстың бұл анықтамасында белгілі бір дәрежеде ұйым­дас­қан қылмыстық әрекеттің түпкілікті нәтижесіне – қаржылық пайда алуға баса на­зар аударылады. Ұйымдасқан қылмыстың бұл аспектісін басқа ғалымдар да көр­сетеді.

А.И. Гуров ұйымдасқан қылмыс «қылмыс ретінде әрекет ететін және сыбай­лас жемқорлық арқылы әлеуметтік бақылаудан қорғаныс жүйесін құратын тұрақ­ты, басқарылатын қылмыскерлердің жұмыс істеуі» деп түсінетін белгілі бір дәре­жеде қызметтің бұл жағын көрсетеді[19].

Бұл пікірді ұйымдасқан қылмыс деп құқық қорғау органдарында және мемле­кеттік биліктің әртүрлі деңгейлерінде көпфункционалды сыбайлас жемқорлық бай­ланыстары бар қылмыстық құрылымдардың күрделі, органикалық тұтас жүйе­сін түсінетін, экономикалық пайда алу үшін оны қорғаудың көп сатылы болуын қамтамасыз ететін Н.М. Әбдіров та ұстанады[20].

Т.К. Әкімжанов сондай-ақ ұйымдасқан қылмыс қылмыстың дербес түрі болып табылады және қылмыстың басқа түрлерінің (экономикалық, жалпы қылмыстық және сыбайлас жемқорлық) сапалы түрде қайта құрылуының нәтижесі болып та­былады деп есептейді[21].

Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, ұйымдасқан қылмысты пара алумен, физикалық және (немесе) психологиялық зорлық-зомбылықпен немесе оны қолдану қаупімен байланысты қоғамдық өмірдің әртүрлі салаларына (саясат, экономика және т.б.) айтарлықтай әсер етуге байланысты қоғам үшін айтарлықтай қауіп төндіретін материалдық және басқа да пайда алу мақсатында қылмыстық топтар, қылмыстық ұйымдар, қауымдастықтар ұйымдасқан, тұрақты, ірі көлемде жүзеге асыратын екі немесе одан да көп адамның қылмыстық әрекеті ретінде анықтауға болады.

1. Алауханов Е. О. Организованная преступность в Республике Казахстан: социальные и процессуально-правовые аспекты: Учеб. пос. — Алматы: Изд-во «NURPRESS», 2012.
2. Қазақстандағы экономикалық қылмысқа және сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес мәселелері. — Алматы: Жеті жарғы, 1998.
3. Мауленов Г. С. Криминологические проблемы предупреждения коррупции и орга­ни­зованной преступности в Республике Казахстан. — Астана, 2006.
4. Там же. Б. 44.
5. Кузнецов Н. Ф. Конференция по проблемам организованной преступности // Го­су­дарство и право. — 1996. — № 5. Б. 132.
6. Рогов И. И. Экономика и преступность. — Алматы: Казахстан, 1991.
7. Гуров А. И. Криминальный профессионализм // Человек и закон. — 1990. — № 9.
8. Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 3 шілдедегі № 226-V Қылмыстық кодексi (2021.01.07. берілген өзгерістер мен толықтырулармен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=31317962&doc_id2=31575294#pos=21;-104&pos2=4;-98.
9. Алауханов Е. О. Криминологические проблемы предупреждения корыстно-на­сильст­венных преступлений. — СПб.: Юридический пресс-центр, 2005.
10. Қазақстандағы экономикалық қылмысқа қарсы күрес мәселелері. — Алматы: Жеті жарғы, 1996.
11. Водько Н. П. Уголовно-правовая борьба с организованной преступностью: Научно-практ. пос. — М.: Юриспруденция, 2000.
12. Мурашов В. П. О социально-экономической природе организованной преступности // Вопросы организованной преступности и борьбы с ней: Сб. научн. тр. — М. 1993.
13. Козлов Ю. Г. Исследование организованной преступности: опыт диалога/ иссле­дова­ние организованной преступности. — М., 1997. Б. 9.
14. Мауленов Г. С. Криминологическая характеристика организованной преступности: Учебн. пос. — Алматы: Юстиция-Пресс, 1997.
15. Нургалиев Б. М. Организованная преступность: от признаков к определению // Проб­ле­мы борьбы с преступностью и коррупцией: Сб. научн. тр. — Караганда: СОШ МВД РК, 2000.
16. Ларичев В. Д. Теория и практика борьбы с организованной преступностью // 10 лет борьбы с организованной преступностью, коррупцией и терроризмом: Мат-лы науч­но-практ. конф. — М.: научно-исследовательский институт МВД России, 2000.
17. Базилов А. Н. Криминалистическое обеспечение расследования организованной преступной деятельности: Дис. … канд. юрид. наук. — Караганда, 2001.
18. Джамалов К. И. Современные тенденции организованной преступности в сфере эко­номики // Проблемы борьбы с коррупцией и организованной преступностью: Сб. Научн. тр. — Караганда: МХ КНБ РК, 1998.
19. Гуров А. И. Криминология: Учебник / Под ред. В. Н. Кудрявцева, В. Е. Эминова. — М., 1995.
20. Әбдіров Н. М. Қазақстан ұйымдасқан қылмыс пен сыбайлас жемқорлық проблема­ла­рының айнасында // Сыбайлас жемқорлық пен Ұйымдасқан қылмысқа қарсы күрес мәселелері: Ғылыми еңбект. жин. — Қарағанды: ҚР ҰҚК шм, 1998.
21. Акимжанов Т. К. Организованная преступность — самостоятельный вид преступ­ности // Проблемы борьбы с преступностью и коррупцией: Сб. научн. тр. — Караганда, 2000.