Мир закона

А. А. Әбдәлі — ҚР ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қостанай академиясының ІІО әкімшілік қызмет кафедрасының оқытушысы, полиция капитаны;
М. А. Жұмашев — ҚР ІІМ Ш. Қабылбаев атындағы Қостанай академиясының ІІО әкімшілік қызмет кафедрасының оқытушысы, полиция майоры

Әбдәлі А. А. — преподаватель кафедры административной службы ОВД Костанайской академии МВД РК имени Ш. Кабылбаева, капитан полиции;
Жұмашев М.А. — преподаватель кафедры административной службы ОВД Костанайской академии МВД РК имени Ш. Кабылбаева, майор полиции

Abdali A. A. — lecturer of the department of administrative activities of the internal affairs bodies of Kostanay Academy of the MIA of RK named after Sh. Kabylbayev, police captain;
Zhumashev M. A. — lecturer of the department of administrative activities of the internal affairs bodies of Kostanay Academy of the MIA of RK named after Sh. Kabylbayev, police major

ӘОЖ 351.745

ОТБАСЫЛЫҚ-ТҰРМЫСТЫҚ ҚАТЫНАСТАР АЯСЫНДА ЖАСАЛАТЫН ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР

ПРАВОНАРУШЕНИЯ, СОВЕРШАЕМЫЕ В РАМКАХ СЕМЕЙНО-БЫТОВЫХ ОТНОШЕНИЙ

OFFENSES COMMITTED WITHIN THE FRAMEWORK OF FAMILY AND DOMESTIC RELATIONS

ТҮЙІН

Отбасылық тұрмыстық қатынас шегінде құқық бұзушылықты, ескерту тек қана әдістемелік дәлелмен, сондай-ақ әкімшілік құқықтық сипаттағы ескертудің мәж­бүрлеу әдісімен ғана негізделмеген. Осы бөлімнің мазмұнында қоғамдық қа­ты­настардың зерттелетін саласын құқықтық реттеудің кейбір проблемаларын анық­тау және Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне өзгеріс­тер мен толықтырулар енгізу арқылы оларды шешу жөніндегі авторлық ұсыныс­тар­ды негіздеу мақсаты тұрды. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтың профилактикасы процесін құқықтық реттеу мәселелерін қараудың өзектілігі тиімділігі ІІО-ның отбасы-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу және профилактикасы жөніндегі қызметіне айтарлықтай әсер ететін құқықтық акті­лердің көп санының болуымен (халықаралық актілерден заңға тәуелді акті­лерге дейін) байланысты.

АННОТАЦИЯ

Предупреждение правонарушений в пределах семейно-бытовых отношений обосновано не только методическими доказательствами, но и принудительным методом предупреждения административного правового характера. В содержании поставлена цель выявить некоторые проблемы правового регулирования иссле­дуемой сферы общественных отношений и обосновать авторские предложения по их решению путем внесения изменений и дополнений в некоторые законода­тель­ные акты Республики Казахстан. Актуальность рассмотрения вопросов правового регулирования процесса профилактики бытового насилия обусловлена наличием большого количества правовых актов (от международных актов до подзаконных актов), эффективность которых существенно влияет на деятельность ОВД по предупреждению и профилактике правонарушений в сфере семейно-бытовых отношений.

ANNOTATION

Within the framework of family and domestic relations, an offense, a warning, is justified not only by methodological evidence, but also by a coercive method of warning of an administrative and legal nature. The content of this section aims to identify some problems of legal regulation of the studied sphere of public relations and justify author’s proposals for their solution by making changes and additions to some legislative acts of the Republic of Kazakhstan. The relevance of consideration of issues of legal regulation of the process of prevention of domestic violence is due to the presence of a large number of legal acts (from international acts to bylaws), the effectiveness of which significantly affects the activities of the internal affairs bodies for the prevention of offenses in the sphere of family and domestic relations.

Түйінді сөздер: құқық бұзу, моралдық, профилактикалық, учаскелік полиция инспекторы, зорлық, тәрбие, отбасы, әйел, жүгіну, балалар, зорлықтың түрлері, қатыгездік, агресияшылдық, әсер.

Ключевые слова: правонарушение, моральное, профилактическое, участ­ко­вый инспектор полиции, насилие, воспитание, семья, женщина, обращение, дети, виды насилия, жестокость, агрессивность, воздействие.

Keywords: offense, moral, preventive, district police inspector, violence, upbringing, family, woman, treatment, children, types of violence, cruelty, aggressiveness, impact.

Отбасы-тұрмыстық қатынастар саласындағы қоғамдық қатынастарды зерттеу қажеттілігі тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы субъектілерінің қоғам­дық қатынастардың зерттелетін саласындағы қызметі отбасы-тұрмыстық қаты­настар мүшелерінің денсаулығына төнетін қатердің алдын алумен немесе оны жою­мен және олардың материалдық игілігін қорғаумен тығыз байланысты болуы­мен де туындады. Отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы қылмыстық және әкімшілік заңнамада зерттелетін қоғамдық қатынастар саласындағы құқық­тық тәртіптің қолайлы жағдайын реттейтін құқықтық нормалар бар.

Экономикадағы отбасылық қиындықтар, мемлекеттегі тұрақты инфляциялық процестер, короновирус пандемиясы, отбасы мүшелерінің бірінде тұрақты жұмыс­тың болмауы, моральдық, жалпы адамзаттық құндылықтардың төмендеуі, әдетте, қоғамдағы тұрмыстық азаптың айтарлықтай өсуінің негізгі себебі болып табы­ла­ды. Қоғамның моральдық негіздерінің, қалыптасқан құндылықтар жүйесінің, руха­ни және өмірлік бағдарлардың құлдырауы, алкоголь мен темекіні ашық жарна­малау, «әдемі өмір салтын», қатыгездікті, күшті, есірткі мен зорлық-зомбылықты дамыту, интернеттің теріс ақпаратының әсері өмірдің, соның ішінде, тұрмыстық салада дұрыс емес позициясын қалыптастыруға әкеледі.

Сондай-ақ, Covid-19 пандемиясының таралуына байланысты бүкіл әлемде отба­сылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқық бұзушылықтардың өсуімен ахуалдың нашарлауы тіркеледі. Өкінішке орай, осындай жағдай біздің мемле­кетімізге де тән. Covid-19 пандемиясы кезеңінде (2020 жылғы сәуірден қыркүйекке дейін) қылмыстық әділет саласына жататын отбасылық-тұрмыстық құқық бұзу­шы­лықтар 21% — ға өсті. Оқшаулау және локдаун кезеңінде 18 мыңнан астам әкім­шілік құқық бұзушы тартылды, олардың 4 мыңнан астамы әкімшілік қамауға алынды[1].

Зорлық-зомбылық құрбандары мен тұрмыстық агрессорларды зерттеу Covid-19 пандемиясы кезеңінде отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқық бұзушылықтардың өсуіне ықпал ететін бірқатар себептерді анықтауға мүмкіндік берді:

1. жұмысты жоғалту;
2. тұлғааралық отбасылық емес байланыстардың шектелуі;
3. көмек көрсету жөніндегі ұйымдарға (ҮЕҰ, баспаналар) жүгіну мүмкін­ді­гінің болмауы;
4. үй жағдайында жұмыспен қамту мүмкіндігінің болмауы;
5. алкогольді, есірткілерді және өзге де психобелсенді заттарды тұтынуды ұлғайту;
6. отбасының экономикалық әл-ауқатының төмендеуі;
7. психикалық, психосоматикалық және соматикалық бұзылулар мен ауру­лар­дың өсуі;
8. арнайы әлеуметтік қызметтерге қолжетімділіктің болмауы.

Жоғарыда айтылған себептерді ескере отырып, Covid-19 пандемиясы жағ­дайын­да тұрмыстық зорлық-зомбылықты азайту жөніндегі мынадай шаралар негізделген:

1. отбасы мүшелеріне жөндеумен, спортпен, бақшамен, саяжаймен айна­лы­суды ұсыну;
2. әрбір отбасына ақшалай жәрдемақы төлеу;
3. жәбірленушілерге және тұрмыстық зорлаушыларға, оның ішінде мәж­бүрлеу тәртібімен психокоррекциялық бағдарламалар жүргізуді жандандыру;
4. электрондық және қашықтықтан байланыс құралдарын және БАҚ пай­далана отырып, профилактика субъектілерінің сөйлеген сөздерін ұлғайту;
5. адвокаттардың, прокурорлар мен судьялардың тәулік бойы кезекшілігін қамтамасыз ете отырып, тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарының сот төре­лігіне қол жеткізуін қамтамасыз етуге міндетті;
6. көмек көрсету жөніндегі ұйымдардың, баспаналардың, оңалту ұйым­дарының, ҮЕҰ және т. б. қызметін жандандыру;
7. тұрмыстық зорлық-зомбылық құрбандарына арнаулы әлеуметтік қыз­меттердің уақтылы көрсетілуін қамтамасыз етуге міндетті.

«Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» ҚР Заңына сәйкес-тұрмыстық зорлық-зомбылық бұл «бір адамның отбасы-тұрмыстық қатынастар саласында басқасына (басқаларына) қатысты дене және (немесе) психикалық азап келтіру қатерін келтіретін немесе тудыратын қасақана құқыққа қарсы әрекет (әрекет немесе әрекетсіздік)»[2].

Отбасы-тұрмыстық қатынастар саласында жасалатын құқық бұзушылықтар-бұл бір отбасы мүшелері, туыстары, достары, көршілері арасындағы ұзақ мерзімді дұш­пандық қатынастар негізінде жасалған, өзінің жеке қажеттіліктерін екінші тарапқа зиян келтірумен қанағаттандыруға ұмтылуымен сипатталатын, әдетте, пайдакүнемдік емес әрекеттер[3].

Отбасы-тұрмыстық қарым-қатынастар жақын туыстар мен жекжаттар, бұ­рынғы ерлі-зайыптылар, отбасының ересек және үлкен мүшелері, биологиялық ата-аналардың бірінің балалары мен жаңа серіктестері арасында және бір жыныс­ты ерлі-зайыптылар арасында, асырап алушы ата-аналар мен балалар арасында-бір сөзбен айтқанда, кез келген отбасында орын алуы мүмкін. Сондықтан құқық бұзушы мен жәбірленуші арасындағы қарым-қатынастың сипатына байланысты тұрмыстық құқық бұзушылықтарды жіктеу қажет. Бұл критерий күнделікті өмір­дегі зорлық-зомбылық әрекеттерін келесі заңсыз әрекеттерге бөлуге мүмкіндік береді:

1. балаларға қатысты зорлық-зомбылық;
2. бір жұбайдың (бірге тұратын адамның, серіктестің) екіншісіне қатысты зор­лық-зомбылығы;
3. балалары мен немерелері тарапынан қарт туыстарына қатысты зорлық-зом­былық;
4. отбасының үлкен мүшелерінің кішілерге қатысты зорлық-зомбылығы;
5. бірге тұратын немесе тұрған адамдар арасындағы, оның ішінде жынысына қарамастан зорлық-зомбылық.

С. И. Ожегов зорлық-зомбылық ұғымын келесідей анықтайды: біреуге физи­калық күш қолдану; біреуге мәжбүрлеп әсер ету, жеке басының тұтастығын бұзу; қысым көрсету, заңсыздық. Бұдан әрі С. И. Ожегов физикалық зорлық-зом­бы­лық­қа анықтама береді: бұл ұрып-соғу, денеге зиян келтіру; психологиялық зорлық-зомбылық, қорқыту, ерік-жігерді басу[4].

Профессор В. Н. Гуров өңдеген әлеуметтік-педагогикалық жұмыстың негізгі ұғым­дарының сөздік-анықтамалығында зорлық-зомбылықтың анықтамасы келесі­дей: зорлық-зомбылық – бұл мақсатқа жету үшін субъект, топ жүзеге асыратын мәжбүрлеу. Зорлық-зомбылықтың келесі түрлері: физикалық, эмоционалды, пси­холо­гиялық, жыныстық[5].

Кеңестік Үлкен Энциклопедияда зорлық-зомбылық: «физикалық ауырсынуды тудыратын қасақана әрекеттер» (соққылар, ұрып-соғу және т.б.) деп түсіндірілген. Айта кету керек, бұл жерде жыныстық, моральдық, психологиялық зорлық-зомбылық және адамға қарсы басқа да әрекеттер тіпті айтылмаған. 1980 жылғы кеңестік энциклопедиялық сөздікте зорлық-зомбылық туралы мақалада адамға қарсы іс-әрекеттер туралы мүлдем айтылмаған, тек таптық және мемлекетаралық қатынастардағы зорлық-зомбылық туралы айтылады. Бұл түсінік, әрине, өте идеологиялық, өйткені кеңес адамдарының бірнеше ұрпағы зорлық-зомбылыққа ұқсас көзқараспен тәрбиеленген және оны адамның жеке басының құқықтарын бұзу ретінде қабылдамаған. Тек қазіргі заманғы түсіндірме сөздіктер осы тұжы­рымдаманың шын мәнін көрсете бастады, «зорлау», яғни мәжбүрлеу, тұтқындау және күшпен, яғни ерік-жігерге қарсы, күш қолдану сияқты туынды сөздермен айқындалады[6].

Тиісті мысалдарды таңдау және зерттеуде салыстыру үшін қолданыстағы анықтамалар мүмкіндігінше нақты және спецификалық болуы керек. Барлық мақ­сат­тарға сәйкес келетін бірыңғай анықтама жоқ. Барлық мамандар, сот-тергеу органдары, полиция қызметкерлері, психологтар, медицина қызметкерлері қолда­натын ортақ ұғымдар жоқ.

Тар мағынада зорлық-зомбылық адамға физикалық және моральдық жарақат алумен байланысты болады. Кең мағынада зорлық-зомбылық дегеніміз – адамға келтірілген кез келген зиян (физикалық, моральдық, психологиялық, идеология­лық және т.б.) немесе басқа адамдар мен әлеуметтік топтарға қатысты мәжбүрлеу­дің кез келген түрі.

Зорлық-зомбылық адамдардың басқа адамдарға үстемдік пен басымдық етуге деген ұмтылысына, сондай-ақ өмірлік ресурстар үшін, соның ішінде билік үшін күреске негізделген. Зорлық-зомбылықтың салдары физикалық және психикалық жарақаттар болуы мүмкін (ұрып-соғу, жарақат алу, өлім, ауырсыну, қорқыныш, қайғы, қадір-қасиетті қорлау, стресс және т.б.).

Бұрын криминофамилистикада Д. А. Шестаков жүргізген ұқсас жіктеу болған. Ол осы критерийге негізделді — жанжал туындаған қатынастардың отбасылық түрі. Осылайша: ерлі-зайыптылар арасындағы жанжал, аға және кіші буын өкілдері арасындағы қақтығыс, туыстық пен меншіктің басқа жолдары бойынша қақтығыс ерекшеленді[7].

Балаларға қатысты зорлық-зомбылық ата-аналар, ата-әжелер, өгей әке немесе өгей шеше, сондай-ақ ата-аналардың бірінің серіктесі болуы мүмкін. Бұған физи­калық зорлық-зомбылық, жыныстық қатынас және жыныстық зорлық-зомбылық, психологиялық жағымсыз емдеу кіреді. Ғылыми әдебиеттерде және бірқатар халық­аралық құқықтық актілерде балаларға қатысты отбасылық зорлық-зомбылық «қатыгездік» деп аталады, ал бұл ұғымдар синоним ретінде қолданылады.

1989 жылғы баланың құқықтарын қорғау туралы Акт балаға қатыгездік таныту немесе оған қатысты міндеттерді елемеу баланың физикалық немесе психологиялық денсаулығына немесе әл-ауқатына лайықсыз әрекеттер немесе оның әл-ауқатына жеткіліксіз қамқорлық жасау арқылы зиян тигізетінін немесе бала мұндай көзқарасқа қауіп төндіретінін білдіреді[8].

Соңғы жылдары «отбасылық-тұрмыстық құқық бұзушылық» ұғымы құқық қор­ғау органдарының тәжірибесінде кеңінен қолданыла бастады. Бірақ ол қамты­ған құбылыстардың ауқымы, ең алдымен, белгілі бір құқық бұзушылықтарды тұр­мыстық санатқа жатқызуға мүмкіндік беретін ресми немесе теориялық негізделген критерийдің болмауына байланысты нақты көрсетілмеген.

Сонымен қатар, әртүрлі дереккөздерде оларды басқаша атайды: тұрмыстық құқық бұзушылықтар, тұрмыстық салада жасалған құқық бұзушылықтар, отбасы­лық-тұрмыстық салада жасалған құқық бұзушылықтар, тұрмыстық негіздегі құқық бұзушылықтар, тұрмыстық себептермен жасалған құқық бұзушылықтар және т. б.

Сондықтан сөзсіз сұрақ туындайды: терминологиядағы мұндай келіспеушілік­тің себебі неде?

Біз бір құбылысты белгілеу үшін әртүрлі терминдерді қолданумен айна­лы­са­мыз ба немесе осы ұғымдардың әрқайсысы қарастырылып отырған түрдегі құқық бұзушылықтардың белгілі бір шеңберіне сәйкес келеді ме?

Қоғам мен  ның жеке мүшелерінің өмірі белгілі бір кеңістік-уақыт жүйесінде жүре­ді. Д. Корецкий адамдардың өндірістік қызметінен тыс дамып, олардың күн­делікті қарым-қатынасы зауыттардан, кеңселерден тыс және бос жұмыс уақытын­да дамиды деп санайды. Демек, таза физикалық мағынада өмір сүру саласы-бұл өн­дірістік кәсіпорындардан, мекемелерден, ұйымдардан тыс орналасқан аумақтың және жұмыс істемейтін уақыттың жиынтығы. Дәл осы кеңістік-уақыт ұзындығын­да адамның материалдық және рухани қажеттіліктерін қанағаттандыру жүзеге асырылады: демалу және күш-жігерді қалпына келтіру, денсаулықты сақтау, бос уақыт, отбасылық қарым-қатынас дамиды — бұл ішкі саланың әлеуметтік ком­понентін құрайтын барлық нәрсе[9].

Тұрмыстық құқық бұзушылықты талдау қылмыстың едәуір бөлігі алкогольдік ішімдіктерді бірге ішкеннен кейін, жанжалдардың нәтижесінде, дұшпандық қарым-қатынасқа байланысты жасалатынын көрсетеді. Бүгінгі таңда әйелдер, балалар мен қарттар зорлық-зомбылық объектілері болып табылатын отбасын криминализациялау процесі туралы айтуға болады.

Отбасындағы жағдай тұрмыстық зорлық-зомбылықтың таралуына әсер етеді, екінші жағынан тұрмыстық зорлық-зомбылық отбасындағы жағдайға әсер ете алмайды. Сонымен бірге, респонденттердің 62,7 % отбасындағы зорлық-зомбы­лық басқа қылмыстарды жасаудың детерминанттарының бірі деп санайды[10].

Ер мен әйел тағдырлары мен өмірлерін әртүрлі себептермен байланыстырады, олардың қарым-қатынасы ерекше сенімді. Отбасылық байланыстар ең берік және отбасылық өмірге сырттан, соның ішінде қоғамдық институттар тарапынан шабуыл көп жағдайда жағымсыз деп қабылданады. Дегенмен, мұндай жақын­дықтың оң және теріс жағы бар. Алайда, әдетте, отбасындағы зорлық-зомбылық қоғам үшін ең жасырын құбылыс болып қала береді.

Соңғы жылдары тұрмыстық ауыр қылмыстар жасаған адамдардың ішінде бұрын сотталған, қоғамдық пайдалы еңбекпен қамтылмаған ауылдық жерлер тұрғындарының үлесі ұлғайды. Қылмыс жасаған кезде адамдардың көпшілігі, әдетте, масаң күйде болған. В. О. Руппс Қазақстан Республикасының бірқатар облыс­тарында тұрмыс саласында құқық бұзушылыққа жүйелі түрде жол беретін адамдарға қатысты әкімшілік және қылмыстық сипаттағы шаралар уақтылы қабылданбайтынын атап өтті[11].

Жоғарыда айтылғандарды негізге ала отырып, отбасы-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқық бұзушылықтар деп бір отбасы мүшелері, туыстары, достары, көршілері мен жақсы таныстары арасындағы ұзақ мерзімді дұшпандық қатынастар негізінде жасалған, өздерінің жеке қажеттіліктерін екінші тарапқа зиян келтіргісі келетіндігімен сипатталатын және көбінесе жәбірленушінің арандатушылық мінез-құлқымен бірге жүретін әлеуметтік қауіпті әрекеттер түсініледі деп қорытынды жасауға болады.

1. Оспанов А. Короновирус қаупі кезеңіндегі отбасылық-тұрмыстық зорлық-зомбылық жағдайы туралы // https://www.zakon.kz/5029737-kak-budut-borotsya-s-semeyno-bytovym.html.
2. Қазақстан Республикасының 2009 жылғы 9 желтоқсандағы №214 Заңы «Зорлық-зомбылық профилактикасы Туралы» // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/Z090000214_.
3. Занина Т. М., Леженин А. В., Бражников С. А., Рыдченко К. Д. Проблемы профи­лак­тической работы сотрудников полиции с лицами, совершающими правона­рушения в сфере семейно-бытовых отношений: региональный опыт применения административного законодательства к лицам, допускающим правонарушения в сфере семейно-бытовых отношений: Учеб. пос. — Воронеж, 2016. Б. 24.
4. Ожегов С. И., Шведова Н. Ю. Толковый словарь русского языка: 3 изд. — М., 1996. — 348 б.
5. Гуров В. Н., Поштарёва Т. В., Шабалдас Л. Е., Вишнякова В. Ф. Дошкольное образование в системе работы по социализации личности: Пособие для студентов, социальных педагогов и воспитателей. — Ставрополь: СКИПКРО, 2002. — 63 б.
6. Прохоров А. М. Большая советская энциклопедия: 3 изд. — М., 1978. Т. 26. — 125 б.
7. Шестаков Д. А. Конфликтная семейная ситуация как криминогенный фактор: Автореф. дис. … канд. юрид. наук. — М.: Моск. гос. ун-т им. М.В. Ломоносова. Юрид. фак., 1977. — 24 б.
8. «Бала құқықтары туралы Конвенцияны ратификациялау туралы» Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің 1994 жылғы 8 маусымдағы қаулысы // https://adilet.zan.kz/kaz/docs/B940001400.
9. Корецкий Д. Предупреждение тяжких бытовых преступлений // Социалистическая законность. — 1978. — № 2. — Б. 66-67.
10. Сапаргалиева С.М., Калигожина М.С., Даурбаева К.Д., Жунисова Г.А. Отбасылық-тұрмыстық қатынастар саласындағы зорлық-зомбылық // Социологиялық зерттеу нәтижелері. — Астана: әкімшілік полиция комитеті, 2017. — 7 б.
11. Отбасы-тұрмыстық қатынастар саласындағы құқық бұзушылықтардың алдын алу: Оқу-тәжірибелік құрал. — Қостанай, 1999. Б. 21.