Мир закона

Жармаганбетова К. Т. — Баишев Университетінің «Құқық және жалпы бі­лім беру пәндері» кафедрасының аға оқытушысы, заң ғылымдарының магистрі

Жармаганбетова К. Т. — старший преподаватель кафедры «Права и обще­об­разовательных дисциплин» Баишев Университет, магистр юридических наук

Zharmaganbetova K. T. — senior lecturer of the department of «Law and General Education» of Baishev University, master of law

УДК 343.2

КІСІ ӨЛТІРУДІҢ ҚЫЛМЫСТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ СИПАТТАМАСЫ

УГОЛОВНО-ПРАВОВАЯ ХАРАКТЕРИСТИКА УБИЙСТВА

CRIMINAL AND LEGAL CHARACTERISTICS OF MURDER

ТҮЙІН

Бұл мақалада адамның және оның өмірінің заңмен қорғалатын басқа құн­ды­лықтардан басымдығы туралы айтылады және кісі өлтірудің қылмыстық-құқық­тық сипа тта ма сы қарастырылады. Өлтірудің субъективті жағы сипатталған, онда мотив пен мақсат сияқты белгілер үлкен мәнге ие.

АННОТАЦИЯ 

В данной статье рассказывается о приоритете человека и его жизни над дру­гими охраняемыми законом ценностями и рассматривается уголовно-правовой характер убийства. Проводится описание субъективной стороны убийства, где большое значение имеют такие признаки, как мотив и цель.

ANNOTATION

This article describes the priority of a person and his life over other legally protected values and examines the criminal-legal nature of murder. The description of the subjective side of the murder is carried out, where such signs as motive and purpose are of great importance.

Түйінді сөздер: кісі өлтіру, қылмыс, ұғым, белгі, адам өмірі, қылмыс құрамы.

Ключевые слова: убийство, преступление, понятие, признак, жизнь человека, состав преступления.

Keywords: murder, crime, concept, sign, human life, composition of the crime.

Қылмыстық-құқықтық мағынада «кісі өлтіру» ұғымы «адамның өмірі және өлімі» ұғымдарымен тығыз байланысты. Биологиялық тұрғыдан алғанда, адам өмі­рі үздіксіз метаболизмнен, тамақтанудан және секрециядан тұрады. Осы функция­лардың тоқтатылуымен бірге өмір де тоқтайды. Қазақстан Республи­касының Конституциясына сәйкес әркімнің өмір сүруге құқығы бар[1].

Адам өмірін мемлекет заңнама арқылы, атап айтқанда Қылмыстық жолмен қор­ғайды. Қылмыстық заңнама адамның өмірін шынымен қорғауы үшін өмірдің уақыт шегін анықтау қажет. Оның аяқталу сәтіне келетін болсақ, әдебиетте бұл туралы айтарлықтай келіспеушіліктер жоқ және көптеген авторлар адам өмірінің аяқталу сәтін биологиялық өлім деп аталатын сәтпен анықтайды, яғни, орталық жүйке жүйесінің қайтымсыз өлімі, жүрек соғысы және тыныс алуды тоқтату кезіндегі жағдай.

Жоғарыда аталған белгілердің барлығы анықталғаннан кейін 30 минуттан кейін адам ағзасының биологиялық өлімінің басталуы сөзсіз деп саналады. Био­логиялық өлім адам ағзасының табиғи және еріксіз қартаюы нәтижесінде пайда болады. Дегенмен жоғарыда аталған барлық белгілер кез-келген аурудың салда­рынан болатын патологиялық өлімді жоққа шығара алмайды. Бірақ адам өмірін қылмыстық-құқықтық қорғаудың уақытша шекараларын белгілеу үшін оның бас­талу сәтін, яғни адамды қоғамның толық мүшесі деп санауға болатын сәтті анықтау қажет.

Адам өмірінің шекараларының осы анықтамасына сүйене отырып, біз осы шека­ралардағы басқа адамның өміріне кез-келген заңсыз қол сұғушылық кісі өлтіру болып табылады деген қорытынды жасауға болады. Кісі өлтіру ұғымына неғұрлым нақты және толық анықтама беру үшін кісі өлтірудің мәнін ашатын маңызды белгілерді анықтау қажет. Бірақ алдымен өмір мен өлім ұғымдарының мазмұнын білу керек, өйткені кісі өлтіру өмірден айыру мен өлімге тікелей байланысты.

Құқықтық әдебиеттерде өмірдің басталу сәті туралы мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар айтылады. Көптеген ғалымдар физиологиялық босанудың басталуы осын­дай сәт деп танылуы керек деп санайды. Сонымен, И. Н. Загородников былай деп жазады: «физиологиялық босанудың басталуы адам өмірінің шартты бастауы деп танылуы керек. Бұл сәт ұрықтың жеткілікті пісіп-жетілгендігін, жатырдан тыс өмір үшін барлық қажетті қасиеттерді көрсетеді, бұл босанудың басталуымен —объективті деректермен дәлелденеді»[2].

А. А. Пионтовский, С. В. Бородин, М. К. Анианц және басқалары өз еңбекте­рін­де дәл осындай көзқарасты ұстанады. Бұл ұстанымның дұрыстығын бірнеше себептер бойынша жоққа шығаруға болады:

Біріншіден, тәуелсіз тыныс алу процесі басталғанға дейін біз баланың тәуелсіз өмір сүруге қабілетті екенін айта алмаймыз. Бұл туралы ол өздігінен дем ала баста­ғанда және өкпесі ауаға толғанда ғана толық сеніммен айтуға болады.

Екіншіден, босану кезінде де ұрықтың ана денесімен байланысы тоқтамайды. Кін­дік арқылы ол ұрықты оттегімен және қоректік заттармен қамтамасыз етеді, сонымен қатар қанынан көмірқышқыл газын алады. Демек, ұрық толығымен анаға байланысты.

Үшіншіден, бұл көзқарасты жақтаушылар босанудың басталуы, демек, өмір­дің басталуы деп санайтын нақты сәтті анықтамайды. Медицинада босану процесі күрделі физиологиялық акт бойынша қарастырылады, ол жатырдың тұрақты жиы­ры­луының пайда болуынан басталады — жиырылу. Бірақ толғақтың пайда болуын өмірдің бастауы деп санау қате болар еді, өйткені бұл кезде ұрық әдетте ананың денесінде болады.

Өлім дегеніміз – жүректің тоқтауы, үлкен артерияларда пульсацияның жоға­луы, тыныс алудың тоқтауы және жүйке жүйесінің қызметін жоғалту кезінде ағзаның қайтымсыз өлімі. Бірақ өлімнің басталуын тек жүрек қызметі мен тыныс алуды тоқтатумен байланыстыру дұрыс болмас еді. Ғылым өлімнің процесс екенін анықтады. Ол бірден келмейді. Кенеттен қайтыс болса да, дененің жасушалары мен тіндері бірден және бір уақытта өлмейді. Олардың кейбіреулері баяу өледі, басқа­лары тезірек өледі. Бәрінен бұрын ми қыртысы жұмысын тоқтатады. Қа­лыпты температура жағдайында жүрек қызметі мен тыныс алуды тоқтатқаннан кейін ми қыртысының өмір сүре алатын мерзімі өте аз, тек 5-7 минут. Оның со­ңында ми қыртысында, сондай-ақ орталық жүйке жүйесінде қайтымсыз өзгерістер орын алады, бұл сөзсіз өлімнің басталуын көрсетеді.

Осылайша, қан айналымы мен тыныс алудың тоқтауы, мидағы қайтымсыз өзгерістердің дамуы арасында аз уақыт өтеді. Бұл клиникалық өлім деп аталады. Бұл уақытта метаболизм жалғасуда және денені жүрек соғысы мен тыныс алу арқылы қалпына келтіруге болады. Егер бұл мүмкін болмаса, онда биологиялық өлім пайда болады — тіндер мен жасушалардың толық және қайтымсыз ыдырауы орын алады.

С. В. Бородин өз жұмысында М. И. Авдеевтің көзқарасын келтіреді, ол тыныс алуды және жүрек соғуын тоқтатқаннан кейін 30 минуттан кейін биологиялық өлім­нің басталуын сөзсіз деп санайды[3]. Бұл ұстаным өте сенімді. Бұл медицина ғылымының заманауи жетістіктерін де, адам ағзасының жеке ерекшеліктерін де ескеруге мүмкіндік береді.

Өмір мен өлім ұғымының мазмұнын анықтағаннан кейін сіз қылмыстық құқық теориясымен ерекшеленетін кісі өлтіру белгілеріне тоқтала аласыз.

Кісі өлтірудің алғашқы белгісі-өлімнің зорлық-зомбылық сипаты, бұл жәбір­ленушінің өлімі оған мәжбүрлеп әсер ету арқылы жасалады.

Өлтірудің екінші белгісі – заңсыздық. Бұл жерде кісі өлтіру Қазақстан Рес­публикасының ҚК Ерекше бөлігінде көзделген іс-әрекет ретінде заң бойынша қудаланатынын білдіреді. Дәл осы негізде біз кісі өлтіруді заңды түрде айырудан шектей аламыз. Бұл ретте өмірден заңды түрде айыру деп қажетті қорғаныс жағ­дайында, сондай-ақ өлім үкімін орындау кезінде өлім келтіру жағдайларын түсіну керек.

Кісі өлтірудің үшінші белгісі — кісі өлтіру әрқашан Қылмыстық кодекстің Ерекше бөлігінде қарастырылған, басқа адамның өміріне қол сұғатын және оған өлім әкелетін кінәлі әрекет. Осы негізде кісі өлтіру кездейсоқ өлімнен өзгеше. Кісі өлтіру әрқашан басқа адамның өмірін заңсыз айырудан көрінеді (өзін-өзі өлтіру не­месе оған көмектеспеу). Басқа адамның кісі өлтіруі туралы өтініш (мысалы, адамның төзбейтін физикалық азабын сезінетін үмітсіз науқас) бұл қылмыс үшін жауапкершілікті жоққа шығармайды. Кездейсоқ өлім болған жағдайда, біз адам өзінің іс-әрекеті өлімге әкеледі деп ойламаған және болжанбаған оқиғамен айналысамыз.

Кісі өлтірудің төртінші белгісі – басқа адамның өмірін айыру.

Сонымен, «кісі өлтіру» деп  басқа адамға құқыққа қарсы қасақана өлім келтіру та­нылады және ол үшін алты жылдан он бес жылға дейінгі мерзімге бас бос­тандығынан айыруға жазаланады.

Бірақ құқықтық әдебиеттерде кісі өлтіруге басқаша анықтама беру әрекеттері бар. Сонымен, М. Д. Шаргородский кісі өлтіруді тек «басқа адамның өмірін қаса­қана» айыру деп анықтады[4]. Ол абайсызда өмірден айыруды «кісі өлтіру» деп атау­ға болмайды, бұл терминді тек қасақана жасалған әрекеттерге қатысты қолданған жөн деп санайды. Бұл көзқарасты ғалымдар растамады.

Н. И. Загородников былай деп жазды: «өлтіру етістігі кез-келген зорлық-зом­былық үшін жиі қолданылады, бұл қылмыстық, зиянды, абайсыз және тіпті кез­дейсоқ өлімге әкеледі»[5]. Ол абайсызда өлтіруді кісі өлтіру емес, басқа қылмыс деп тану қоғамдық қауіпті азайту және абайсызда кісі өлтіруді теріс бағалау әрекеті ретінде қабылдануы мүмкін деп атап өтті.

Сонымен қатар, бұл анықтаманың кемшілігі-онда кісі өлтіру белгісінің «заң­сыздық» ретінде болмауы, онсыз кісі өлтіруді заңды түрде айыру жағдайынан ажыратуға болмайды. Н. И. Загородников жоғарыда келтірілген кісі өлтіру анық­тамасына: «…өлім қылмыстық жауапкершілікке негіз болған кезде» қосқан. Бұл ұстанымды С. В. Бородин сынға алды, ол «кісі өлтіру кезіндегі қылмыстық жауап­тылықтың негізі кісі өлтіруден басқа нәрсе екенін айтты. Сондықтан кісі өлті­ру ұғымының анықтамасына маңызды түсінік беру екіталай, бұл кісі өлтіру кезінде қылмыстық жауаптылықтың негізі кісі өлтіру екенін көрсетеді»[6].

Кісі өлтірудің қоғамдық қауіптілігі осы ауыр қылмыстың нәтижесінде адам­ның конституциялық құқығы – өмір сүру құқығы, оның азаматтығына, ұлттық және нәсілдік тегіне, шығу тегі мен жасына, әлеуметтік шығу тегіне, кәсібіне, ден­сау­лығына, біліміне, ақыл-ойына қарамастан бұзылады. Адам өмірі – бұл туғаннан бастап бәріне тиесілі ең маңызды, табиғи әлеуметтік құндылық. Кісі өлтіру – адам­ға қарсы ең ауыр қылмыс. Қылмыстық кодекстің 99-бабы кісі өлтіру басқа адамға заңсыз қасақана өлім әкелу екенін анықтайды.

Кісі өлтіру нысаны – адамның өмірі. Адам өмірі – бұл адамның табиғатта және өз қоғамында өмір сүруіне мүмкіндік беретін биологиялық және әлеуметтік фак­тор­лардың жиынтығы.

Дәл осы шабуыл объектісі кісі өлтірудің ерекше әлеуметтік қауіптілігін көрсе­теді. Жәбірленушінің қайтыс болуы келтірілген зиянды жою мүмкіндігін жоққа шығарады, бұл өмірден айыру фактісімен шектелмейді. Адам өлтіру жәбір­ле­нушінің отбасы мүшелерімен, туыстарымен, таныстарымен және т.б. бар әлеумет­тік байланыстарының бұзылуына әкеп соғады.

Қылмыстық-құқықтық мағынада өмір адам дүниеге келген және әлі өлмеген кезде болады. Әлі туылмаған немесе өлмеген адамның өмірін айыру мүмкін емес. Медицинада ұрықтану әйел жұмыртқасының еркек жыныс жасушасымен бірге өмі­рінің басталуымен байланысты, яғни, тұжырымдама сәті. Адам өмірінің бас­талу сәті физиологиялық босанудың басталуы деп саналуы керек. Адам өлімінің басталу сәті – биологиялық өлім. 2009 жылғы 18 қыркүйектегі «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 140-бабы, биологиялық өлім деп өмірлік маңызды функциялары жойылған орга­низм­нің тіршілік әрекетінің тоқтауын түсіну керек[7]. Биологиялық өлімнен айырма­шы­лығы, «клиникалық өлім» ұғымы бар, ол жүректің тоқтап қалуымен сипатталады қазіргі заманғы медицинаның дамуы, Сіз басқа адамның жүрегін трансплан­тациялауды айтпағанда, оны тоқтатқаннан кейін бірнеше сағаттан кейін жүректі жандандыруға болады. Мұндай жағдайларда өмірді реанимациялық шаралар арқы­лы қалпына келтіруге болады ми қыртысы жүрек ұстамасынан кейін 4-7 минут ішінде өледі және адамды қайта тірілту мүмкін емес, яғни мидың қайтымсыз өлімі орын алады. ҚР көрсетілген Заңына сәйкес бас миының біржола семуі — бұл үлкен ми жарты шарын, діңін, көпірін, орта ми мен мишықты қоса алғанда, мидың бүкіл заты­ның семуімен қатар жүретін, бас миы жүйке жасушаларының интегралдық функциясының толық жоғалуы.

Кейіннен жүрек жұмысы қалпына келтірілетін адамға клиникалық өлім келті­ру кісі өлтіруге оқталу ретінде сараланады (ҚК-нің 24-бабы 3-бөлігі және 99-бабы). Өз кезегінде, кісі өлтіру клиникалық өлім жағдайындағы адамның өміріне қол сұғушылық деп танылуы мүмкін.

2009 жылғы 18 қыркүйектегі «Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйе­сі туралы» ҚР кодексінің 119-тармағына сәйкес, эвтаназия — науқастың өзі­нің өлімін жеделдету туралы өтінішін қандай да бір іс-әрекеттермен немесе құрал­дармен, оның ішінде дәрілік немесе өзге де құралдарды енгізу, сондай-ақ аурудың қолайсыз нәтижесі болған жағдайда оның өмірін қолдау жөніндегі жасанды шара­ларды тоқтату арқылы қанағаттандыру[8].

Қазақстандық заңнама бойынша эвтаназияға жол берілмейді және ол кісі өлтіру­мен теңестіріледі. Айта кету керек, қылмыстық заң кез-келген адамның өмірін бірдей қорғайды, сондықтан кейбір жағдайларда жәбірленушінің жеке ба­сы, әсіресе кісі өлтірудің білікті түрлері үшін маңызды (ҚР ҚК 99-бабының 2-бөлі­гінің 2-тармағы). Белгілі бір жағдайларда біліктілікке жәбірленушінің жеке ба­сы ғана емес, оның қылмыс алдындағы әрекеті де әсер етеді. Мысалы, жан күйзелісі жағдайында адам өлтіру (ҚК 101-бабы), қажетті қорғаныс шегінен шығу кезінде және қылмыс жасаған адамды ұстау үшін қажетті шараларды асыра пайдалану кезінде адам өлтіру (ҚК 102, 103-баптары).

Объективті жағынан кісі өлтіру іс-әрекет арқылы да, әрекетсіздік арқылы да жасалуы мүмкін. Адамның өмірінен айыру физикалық (жарақат, тұншығу, улану жә­не т.б.) және жәбірленушіге психикалық әсер ету (қорқыту, қорқыту, жалған ақпарат және т.б.) түрінде көрінуі мүмкін. Кісі өлтірудің барлық түрлері жәбір­лену­шіні өмірден айыру арқылы көрінеді (материалдық құрам).

Кісі өлтірудің объективті жағын қарау оны сипаттайтын белгілерді анық­тау­дан басталуы керек. Қазақстан Республикасының ҚК-нің 99-бабында көзделген қылмыс құрамы өзінің құрылымы бойынша материалдық болып табыла­тын­дықтан, объективті жағы үш міндетті белгімен сипатталатын болады:

• қоғамға қауіпті әрекет;
• қоғамға қауіпті салдары;
• әлеуметтік қауіпті әрекет пен әлеуметтік қауіпті салдар арасындағы себептік байланыс.

Объективті жақтың алғашқы белгісі — бұл іс-әрекет түрінде де, әрекетсіздік түрінде де көрінетін әлеуметтік қауіпті әрекет.

Әрекет — бұл сыртқы әлемде өзгеріс тудыратын механикалық қозғалыстарда көрінетін адамның қылмыстық мінез-құлқының белсенді түрі. Көбінесе кісі өлтіру басқа адамның өмірлік маңызды мүшелерінің функцияларын немесе анатомиялық тұтастығын бұзуға бағытталған әрекет арқылы жасалады.

Адамның әрекеті басқа адамға тікелей және тікелей өлімге әкеліп қана қой­майды, сонымен қатар басқа адамның өліміне әкелетін қозғалысқа әкелуі мүмкін.

Мұндай әрекеттер қылмыскер кез келген құралдарды немесе құралдарды қолданбай, денесінің бұлшықет күшін (мысалы, қолдарымен жұлдыруды) қолдана отырып, жәбірленушіге өлім әкелген кезде жасалуы мүмкін.

Кінәлінің әрекеті бұлшық ет күшін қолдану арқылы жүзеге асырылуы мүмкін, бірақ осы күшті күшейту және кісі өлтіруді емдеу үшін белгілі бір құралдарды қолдану арқылы(мысалы, жәбірленушіні пышақпен ұру) жасалуы мүмкін.

Әрі қарай, кінәлінің әрекеті жәбірленушіге басқа күштер жіберу арқылы көр­сетілуі мүмкін. Бұлшық ет күші шамалы болуы мүмкін, бірақ ол өлімге әкелетін басқа бұлшық ет күшін бағыттай алады (мысалы, атыс қаруын өлтіру). Мұндай жағ­дайларда адамның бұлшық ет күші жәбірленушіге өлім әкелетін басқа күшке серпін береді.

Ақыр соңында, кісі өлтіру әрекеттері психикалық белсенділік түрінде болуы мүмкін және әртүрлі болуы мүмкін.

Біріншіден, бұл жәбірленушіге тікелей психикалық әсер етеді, бұл негізінен жүрек және тамыр жүйесі аурулары бар адамдарды ауыр ауру мен өлімге әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, қатты қорқыныш жүректің тоқтап қалуына немесе өлімге әкелуі мүмкін. Мұндай жағдайларда кінәлінің бұлшық ет күші де, басқа адамның бұлшық ет тұнбасы да қолданылмайды.

Психикалық әсерге кәмелетке толмаған басқа адамды немесе оның іс-әрекет­терінің сипатын түсінуге және оларды басқаруға қабілетсіз адамды өлтіруге деген құлшыныс кіруі керек. Мұндай жағдайлар осындай жолмен қылмыс жасаған және жасаған субъект үшін жауапкершілікке әкелетін орташа себеп деп аталады.

Қасақана кісі өлтіру тек әрекет ету арқылы ғана емес, әрекетсіздік арқылы да жасалуы мүмкін. Қылмыстық әрекетсіздік пассивті мінез-құлықтың бір түрі болып табылады және адамның кез келген қозғалыстардан бас тартуымен және оның күші физикалық тыныштықта болуымен ерекшеленеді. Демек, кісі өлтіру кезіндегі әре­кет­сіздік деп кінәлінің белгілі бір әрекеттерді жасаудан ерікті, саналы түрде бас тартуы, яғни кінәлінің қызметінен басқа орын алатын оқиғалардың дамуына ара­ласпау, нәтижесінде қалаған немесе рұқсат етілген өлім деп түсіну керек. Әре­кетсіздік жағдайында белгілі бір адамның қандай жағдайларға байланысты осы әрекеттерді жүзеге асыратындығына байланысты мән-жайлармен бірге белгілеу сөзсіз талап етіледі. Сонымен қатар, белгілі бір жолмен әрекет ету міндеті тек заң ережелері мен заң актілерінен ғана емес, сонымен бірге «адамдар арасындағы табиғи қарым-қатынастардан» туындауы мүмкін. Н. И. Загородников «ананы бала­сын тамақтандыруға міндеттейтін арнайы заң жоқ, алайда анасы жаңа туған бала­ны әрекетсіздік арқылы өлтірген кезде (нәрестені тамақтан айыру) оның осы әрекетсіздік үшін жауапқа тартылатынына күмән жоқ» деп жазады[9].

Жоғарыда айтылғандай, Қазақстан Республикасы ҚК-нің 99-бабында көз­дел­ген қылмыс құрамы құрылымы бойынша материалдық болып табылады, сондық­тан қылмыстың объективті жағының міндетті белгісі қоғамдық — қауіпті салдардың басталуы болып табылады.

Қылмыстық нәтиже — бұл қылмыстық әрекеттен немесе әрекетсіздіктен қол сұғу объектісіне келтірілген зиян. Бұл жағдайда жәбірленушіге өлімнің басталуы болады.

Сонымен, кісі өлтірудің объективті жағының тағы бір белгісі-кінәлінің әрекеті мен жәбірленушінің қайтыс болуы арасындағы себептік байланыс.

Қылмыстық құқық ғылымы себептілік категориясының философиясына қара­мас­тан, себептік байланыс туралы нақты түсінік қалыптастырған жоқ. Сондықтан қылмыстық құқық теориясы себеп-салдарлық байланыс мәселесін шешуге фило­софия жасаған ұстанымдарды негіз етеді. Себеп философиямен объективті, яғни адамның санасына тәуелсіз генеративті (себеп) және пайда болатын (әсер ететін) құбылыс арасындағы байланыс ретінде анықталады. Қылмыстық-құқықтық сала­дағы осы анықтаманың ерекшелігі себеп ретінде тек әлеуметтік қауіпті әрекет, ал тергеу ретінде тек әлеуметтік қауіпті нәтиже қарастырылады. Себеп-салдарлық байланыстың болуын кінәлінің әрекеті сөзсіз адамның өліміне әкеп соқтырған жағдайда ғана тануға болады, оның басты себебі. Сонымен қатар, қылмыс құрамы үшін кінәлінің тиісті әрекетті жасағаннан кейін жәбірленушінің қайтыс болуы қан­шалықты маңызды емес. Кісі өлтіру қылмыскердің қылмыстық әрекетті дереу жасағаннан кейін (мысалы, басынан атылғаннан кейін) және ол айтарлықтай уақыттан кейін пайда болған кезде (мысалы, улармен улану) болады[10].

Себептік байланыс мәселесін дұрыс шешудің қажетті шарты — бұл адамның іс-әрекеті мен қылмыстық нәтиженің басталуы. Зиянды салдардың пайда болуы­мен себептік байланыста зиянды нәтиже басталғанға дейін болған әрекет ғана болуы мүмкін. Әрине, белгілі бір факт болғаннан кейін жасалған әрекет осы сал­дар­ға себеп бола алмайды немесе себеп бола алмайды.

Қылмыстық құқық теориясы қылмыстың объективті жағын сипаттауға қыл­мыс­тың уақыты, орны, жағдайы және әдісі сияқты белгілерді де қамтиды. Жоға­рыда аталған барлық белгілердің ішінен іс-әрекетті Қылмыстық кодекстің 99-бабы бойын­ша саралау үшін субъективті тараптың белгісі ретінде әрекет ету әдісін белгілеу маңызды.

Кісі өлтірудің субъективті жағы кінәнің қасақана түрімен сипатталады. Адам басқа адамның өліміне әкелетін әрекетті жасайтынын түсінеді, оның салдарының мүмкіндігін немесе сөзсіз болуын шынымен болжайды және оның басталуын —тікелей ниетті қалайды, ал егер ол өлімнің басталуына саналы түрде жол берсе немесе осындай салдардың басталуына немқұрайлы қараса — жанама ниет. ҚР ҚК бойынша абайсызда басқа адамға өлім келтіру кісі өлтіруге жатпайды, бірақ өмірге қарсы өзге қылмыстарға жатады.

Кісі өлтіру, сонымен қатар, өлім кінәлі адамның іс-әрекетінің түпкі мақсаты бол­ған жағдайда ғана емес, сонымен бірге мақсат кісі өлтіру құрамынан тыс болған кез­де де тікелей ниетпен жасалады. Мысалы, қылмыстың кездейсоқ куәгерін өлті­ру (мақсат — әшкерелеуден аулақ болу) немесе қылмыскерге ақша беруден бас тарт­қан кассирді өлтіру (мақсат — ақшаны иемдену). Бұл жағдайда ниеттің ерікті сә­ті ретінде тілек бар.

Тікелей және жанама ниетпен жасалуы мүмкін қылмыстың ҚК-нің 99-бабын­да қарастырылған аяқталған қылмыстан айырмашылығы, субъективті жағынан қасақана кісі өлтіруге әрекет тек тікелей ниетпен сипатталады, егер кінәлі қасақана іс-әрекеттер жасаған кезде олардың әлеуметтік қауіпті сипатын білсе, жәбірле­ну­ші­ні өлтіру үшін әрекет жасаса, оның басталуын алдын ала болжап, оны қаласа, бірақ оған тәуелсіз жағдайларға байланысты өлім болған жоқ. Осыған байланысты кінәлінің жәбірленушіге өлім келтіру пиғылымен әрекет еткенін, дәл осындай нә­ти­же болғанын қалағанын, адам өлімінің басталуына қандай мән-жайлар кедергі кел­тіргенін және олар кінәлінің еркіне байланысты болғанын анықтау және анық­тау қажет.

Кісі өлтіруді саралау үшін ниеттің қалыптасу сәті де маңызды емес. Алдын ала ойластырылған ниетпен өлтіру (қасақана) қылмыстық құқық аса ауыр түрі ре­тін­де қарастырылмайды. Қоғамдық қауіптілік дәрежесі көбінесе мотивке, мақсат­қа, кісі өлтіру әдісіне және заң анықтайтын басқа жағдайларға байланысты болады. Кеңестік кезеңнің барлық қылмыстық кодекстері де осындай ұстанымда болды.

Өлтірудің субъективті жағын сипаттау үшін мотив пен Мақсат сияқты белгі­лер үлкен маңызға ие. Кісі өлтіру кезіндегі кінәлінің іс-әрекетінің себептері мен мақсаттары әртүрлі болуы мүмкін және әрекеттің біліктілігіне әсер етуі мүмкін не­ме­се жаза тағайындау кезінде ескеріледі (мысалы, бұзақылық немесе пайда­күнемдік ниетпен өлтіру және т.б.).

Кісі өлтіру субъектісі (ҚК 99-бабы) 14 жасқа толған, ақыл-есі дұрыс жеке тұлға болуы мүмкін, бұл ретте адам туған күні емес, келесі тәуліктен бастап белгілі бір жасқа жеткен болып есептеледі. Егер нақты туған күнді анықтау мүмкін болма­са, онда сот-медициналық сараптама туған жылын белгілейді, ал туған күнді атал­ған жылдың соңғы күні деп санау керек. Бұл жас шегін белгілеу жалпы ережеден ерекшелік болып табылады, оған сәйкес 16 жастан кіші емес адамдар қылмыстық жауапкершілікке тартылады. Білікті кісі өлтіргені үшін қылмыстық жауапты­лық­тың төмендеу жасы, бұл қылмыстың жоғары әлеуметтік қауіпке ие болуымен және ауыр қылмыстар тізіміне енуімен байланысты емес сияқты. Заң шығарушы бұл қылмыс осы жастағы әр жасөспірімге түсінікті және түсінікті болатын қоғамдық қауіп-қатер болып табылады. Кісі өлтіру айқын және оңай танылатын қауіпке ие. Оны жасаған кезде кінәлі өзі бар жақсылыққа қол сұғады, сондықтан оның жеке тәжірибесінде оның мәні неде, зияны неде және оны жасау нәтижесінде салдары қандай болуы мүмкін екенін білуге мүмкіндік бар.

Заң шығарушы 14 жасында жасөспірімнің жоғарыда аталған жағдайларды білу­ге мүмкіндік беретін жеке тұлғаның көзқарастарының, моральдық және мораль­дық негіздерінің бастапқы қалыптасуы бар екенін ескереді. Сондықтан кісі өл­тір­гені үшін қылмыстық жауапкершіліктің төмен жасын белгілеу толығымен негізделген.

Тұтастай алғанда, Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексінде кісі өлтірудің саралау белгілерінің жүйесі түбегейлі сипатқа ие. Кісі өлтірудің жекеле­ген түрлерін ажырату үшін ҚР Жоғарғы Сотының 2007 жылғы 11 мамырдағы «адам өмірі мен денсаулығына қарсы кейбір қылмыстарды саралау туралы» нормативтік қаулысы маңызды мәнге ие[11].

1. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз (2019.23.03. берілген өзгерістер мен толықтыруларымен) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=51005029.
2. Загородников Н. И. Преступления против жизни. — М., 1991.
3. Бородин С. В. Ответственность за убийство. — М., 1994.
4. Шаргородский М. Д. Преступления против жизни и здоровья. — М., 1998.
5. Загородников Н. И. Көрсет. еңбек.
6. Бородин С. В. Көрсет. еңбек
7. Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын сақтау туралы Қазақстан Республикасының Заңы (Жоба) (2005 ж. 1 маусым) // https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=30013714.
8. Бұл да сонда.
9. Рогов И. И. Қылмыстық құқық. Ерекше бөлігі. — Алматы: Жеті жарғы, 2003.
10. Нормативное постановление Верховного суда Республики Казахстан от 11 мая 2007 года № 1 «О квалификации некоторых преступлений против жизни и здоровья человека» // Казахстанская правда. 2007. 31 мая.
11. Кабурнеев Э. В. Ауырлататын жағдайлармен жасалған кісі өлтірулердің саралануы мен біліктілігінің ерекшеліктері // Құқықтық әлем. — 2003. — № 2. Б. 312.