Мир закона

Байдуашова С. Б — Ақтөбе облыстық ғылыми-тәжірибелік орталығының психологиялық-әлеуметтік қолдау бөлімінің әдіскер-психологы

Байдуашова С. Б. — методист-психолог отдела психолого-социальной поддержки Актюбинского областного научно-практического центра

Baiduashova S. B. — methodologist-psychologist of the department of psychological and social support, Aktobe regional scientific and practical center

ӘОЖ 34:159.9.075

БҮГІНГІ БАЛА — ПАРАСАТТЫ ТҰЛҒА

СЕГОДНЯШНИЙ РЕБЕНОК — МУДРАЯ ЛИЧНОСТЬ

TODAY’S CHILD — A WISE PERSON

ТҮЙІН

Ұсынылып отырған мақалада автор еліміздің болашағы қазіргі таңдағы бала­лардың қолында екенін басты назарда ұстай отырып, балаларға тәлім-тәрбие беру­дің және үлгі-өнеге көрсетудің маңыздылығына тоқталған. Сонымен қатар, қыл­мыстың алдын алу шаралары ретінде психологиялық және физиологиялық процестер негізінде тәрбие берудің заманауи басты бағыттары берілген.

АННОТАЦИЯ

В предлагаемой статье автор акцентирует внимание на том, что будущее нашей страны в руках современных детей, подчеркивая важность воспитания и подражания детям. Также даны основные современные направления воспитания на основе психологических и физиологических процессов как меры профилактики преступности.

ANNOTATION

In the proposed article, the author focuses on the fact that the future of our country is in the hands of modern children, emphasizing the importance of educating and imitating children. Also given are the main modern directions of education based on psychological and physiological processes as a measure of crime prevention.

Түйінді сөздер: бала, отбасы, ата-аналар, психологиялық, физиологиялық процестер, мотивация

Ключевые слова: ребенок, семья, родители, психологические, физиологические процессы, мотивация

Keywords: child, family, parents, psychological, physiological processes, motivation

Ересектердің балаға беретін ең үлкен сыйлығы — үлгілі, өнегелі тәрбиесі.

Халық даналығы

Бүгінгі бала — ол жай ғана психологиялық, физиологиялық, әлеуметтік өзін­дік даму жүйесі бар жеке адам ғана емес, сонымен қатар, конст­рук­тивті тұлғалық қа­сиеттерін дамытуды және түзетуді қажет ететін білім алу­шы. Қандайда бір қа­рым-қатынас барысында ата-ана мен бала арасындағы жай байланыс емес, біріккен іс-әрекет процесінде бір-бірін қабылдап, өзара ақпарат алмасады. Сондықтан қа­рым-қатынас процесінде үш түрлі өзара байланыс анықталды:

• перцептивті (қарым-қатынаста өзара қабылдау, өзара бағалау),
• интерактивті (әңгімелесунінің өзара әсерлесуін реттеу),
• коммуникативті (ақпарат алмасу).
• Қарым-қатынас құралы – ақпарат алмасу кезіндегі операция. Жеке адам­дар арасындағы қатынас екі негізгі қарым-қатынас арқылы жүзеге асырылады:
• вербалды қарым-қатынас,
• вербалды емес қарым-қатынас[1].

Вербалды қарым-қатынас тіл, сөйлеу арқылы жүзеге асыратын белгілі. Тіл — сөз жүйесі, сөздерді дұрыс құрастыру, ойды төзбен толық жеткізу, ды­быстың, интонацияның, сөздің нақтылығы. Тілдік дыбыстық құбылыс — сөз темпі, дауыс ырғағы, ритм, тембор, дикция.

Вербалды емес қарым-қатынас — «дене тілі», «ым-ишара тілі» деген ұғым­дармен байланысты. Бұл қарым-қатынас құралына — поза, ым-ишара, мимика, визуалды қатынас, тұлға аралық дистанция. Альберт Мейербайн зерт­теуі бойынша қарым-қатынаста 7 % ақпарат Вербалды (сөз арқылы), 38 % дыбыс құралдары (дауыс темры, интонация, дыбыс күші), ал 55 % ақ­па­рат алмасудың Вербалды емес құралы арқылы берілетіні дәлелдеді. Осы­дан Публиций: «Біз дауыс арқылы сөй­лейміз, ал денемен әңгімелесеміз» деген.

Ақпаратты жеткізу негізгі сөз арқылы жүргізіледі. Әлеуметтік өмірдегі адам­дардың іс-әрекеттерінің негізгі бір түрі — сөйлеу.

Қандай да бір қарым-қатынас жасау барысында маңызды рөл атқаратын факторлардың бірі – қарым қатынас стилінінің таңдалуы маңызды шешім қабылдауға және қарым-қатынас жасауға ықпалын тигізеді.

1955 жылы американдық психотерапевт Эрик Берн транзакциялық тал­дау әдіс­терін ұсынды. Осы талдаудың негізінде ата-ана, ересек және бала арасындағы қарым-қатынасқа негіз болатынын көреміз. Мәліметтерді тал­дау әдістері адам­дарға өздерін түсінуге және олардың мінез-құлқын түсі­нуге мүмкіндік береді. Транзакциялық талдау жанжалдардың себеп­терін тү­сінуге және оларды жою жол­дарын табуға көмектеседі. Транзакциялық талдаудың негізгі ережелері мен ұғым­дары транзакциялық талдау кейде ком­муникациялық талдау деп аталады, себебі ол басқа адамдармен өзара әрекеттесу арқылы адамды бағалайды. Транзакциялық тал­дау әдістерінің негіздері келесі мәлімдемелер болып табылады:

1. Барлық адамдар қалыпты, әрбір адам өзін және өз пікірін құрметтеуге тең құқықты. Әр адамның маңыздылығы мен салмағы бар.
2. Барлық адамдар ойлау қабілетіне ие (туа біткен немесе алған жа­ра­қаттар немесе бейсаналық жағдайлардан басқа).
3. Адамдар өздерінің тағдырын құрып жатыр және бұрынғы ше­шім­дерден тыс өмірін өзгерте алады[2].

Негізгі ұсыныс — бұл әртүрлі жағдайларда бір адам эго күйлерінің бірі­нің негізінде әрекет ете алады деген пікір. Транзакциялық талдау 3 эго күйін ажыра­тады: бала, ересек және ата-аналар.

Транзакциялық талдаудың мәні. Жоғарыда айтылғандай, психологияда тран­закциялық талдау үшін үш эго күйге бөлінеді: бала, ата-ана және ересек.

1. Баланың эго-күйі балада туындайтын табиғи мотивациялармен сипат­талады. Онда ерте жастағы балалардың тәжірибесі, көзқарасы, өзіне және бас­қа адамдарға деген реакциясы бар. Мұндай мемлекет бала кезіндегі адам­ға тән ескі мінез-құлық ретінде көрінеді. Баланың жағдайы адамның шығармашылық көрініс­теріне жауап береді.
2. Ересек адамның эго-күйі адамның жасына байланысты емес. Ол объек­тивті ақпаратты алуға және ағымдағы шындықты қабылдау қабі­ле­тіне ие болғысы ке­леді. Бұл мемлекет ұйымдасқан, жақсы бейімделген жә­не білікті адаммен сипат­талады. Ол шындықты зерделеп, оның қабілет­те­рін ақылмен бағалап, оларға есеп береді.
3. Ата-ананың эго-күйі адамның сыртқы жағынан, көбіне өз ата-ана­сы­нан алған көзқарастарына жатады. Сыртқы жағынан, бұл жағдай басқа адам­дарға және әртүрлі алдын ала ескертулерге қамқорлық және сыни көзқараста көрінеді. Ата-ананың ішкі күйі ата-ана моральдық тәжірибесі ре­тінде тәжірибеге ие, ол әрқай­сымызда тұратын кішкентай балаға әсер етеді.

Әрбір баланы «Идеалды үй» деп қарастыратын болсақ, ең алдымен түп­кі негіз «фундаментке» мән беруіміз қажет .

Ол дегеніміз — психо-физиологиялық қауіпсіздік пен психологиялық денсау­лық болып табылады.

Осы негіз тұрақты және конструктивті болған жағдайда, екінші деңгей, яғни тұлғалық дамуға түрткі болатын ресурстар: Сүйіспеншілік және өзіне деген сый­ластық. Осы ресурстар қалыпты болған жағдайда әрбір бала өзін-өзі дамытуға ұмты­латындығы белгілі. Бұл толық тұлғалық келбетті, яғни қалыпты тұлғалық даму деңгейінің көрсеткішін береді[3].

Тұлға өміріндегі негізгі мотивация: ҚОРҒАНЫШ. ТІРЕК. КЕҢІСТІК.

Негізгі бастапқы мотивация — дүниеге келгеннен бастап 7 жасқа дейін «Ма­ған нені жасау керек? Нені жасай аламын?» деген сұраққа жауап із­дей­ді. Бұл бала­ның өмірлік күш-қуатына негіз болады. Яғни, айналасына, өзі­не деген сенімділік — басты фактор болып табылады. Егер, бұлай болмаған жағ­дайда баланың бойын­да өзіне, айналасына, әлемге деген сенімсіздік, үрей қалыптасатын болады.

Құндылық мотивация негізі — 8 жастан -14 жас аралығында қа­лып­тасады. Яғни, оқуды, жазуды, қарым-қатынас жасауды үйреніп, белгілі-бір дағдыны бойы­на сіңірген бала үшін маңызды сұрақ «Мен жасай аламын, салмақтымын, байсал­дымын, бірақ бұл маған ұнайды ма?» деген сұраққа жауап іздейді. Осы кезеңде ес­керетін жай: 11 жас — балалық шақтың пигі болып табылатындығы. 12 жастағы жасөспірім ересек адамша ойлайды, се­зе­ді, тек бір айырмашылығы ересек адамдар сияқ­ты келіп түскен мәлімет­терге талдау жасау дағдысы әлі де толық қалыптас­па­ған­дықтан, конст­рук­тивті талдау жасай алмайды. Бұл кезеңдегі маңызды құн­дылық — өмір сүру сапасы.

15 жас пен 21 жас аралығындағы жасөспірімдер үшін маңызды сұрақ — өз-өзіне деген сұрақ: «Менің нені жасауға құқығым бар? Нені қалаймын?».

21 жастан бастап маңызды мотивация — мәнін түсіну. Яғни, білім алу­дың, отбасын құрудың, қызмет етудің, мансаптық жоспар құрудың, та­быс табудың мәнін түйсінген жағдайда ғана әрі қарай өмір сүруге ұмтылыс болатындығын көр­сетеді.

Баланың тұлғалық дамуындағы мотивациялар отбасында және әлеу­мет­тік орта­дағы ықпалдардың негізінде жүзеге асатыны белгілі.

Негізгі ықпал — тәлім —тәрбие мен үлгі-өнеге арқылы жүзеге асады.

Заманауи тәрбиенің басты бағыттары: құбылыстық тәрбие, бейімдеуге ба­ғыт­тал­ған тәрбие, дамытушылық тәрбие, жасампаздық тәрбие арқылы көрініс беруде.

Құбылыстық тәрбие — белгілі — бір жағдай немесе оқиға орын алған жағ­дайда тәрбиелеу шарасы. Тәрбиелеудің нақты мақсаты көзделмеген. Нә­ти­жесінде: кінәлі адамды іздеп-табу, жаза қолдану — негізігі тәрбие құра­лы болып табылады. Бұл жағдайда орын алған оқиғаның мәнін түсін­беу­шілік пайда болады. Оқиғаның қайталан байтындығына ешкім кепілдік бере алмайды.

Бейімдеуге бағытталған тәрбие — баланы әлеуметтік ортаға бейімдеу үшін атқарылатын отбасылық тәрбие бағыттары. Яғни, бала тәрбиешіге, мұ­ға­лімге, достарына, туысқандарына ұнауы тиіс. Басқа адамдар тара­пы­нан баласының мінез-құлығына қатысты шағым болмауы тиіс. Бұл жағ­дай­да баланың өзіндік тұл­ға­лық ресурстары жоғалады. Жетекке еру дағдысы дамиды. Өзіндік «Мені» қалып­таспай қалу қаупі туындайды.

Дамытушылық тәрбие бағыты — гуманистік бағыт. Баланың бойындағы бар­лық көрінген мінез-құлық қасиеттерін дамытуға себепші болу. Яғни, бала­ның бойындағы конструктивті тұлғалық мінез-құлығымен бірге, ад­дик­тивті және деструктивті мінез-құлықтарын дамытуға жағдай жасалады.

Жасампаздық тәрбие бағыты — баланы ТҰЛҒА ретінде қалыптастыру. Бұл тәсілдің негізі – баламен диалогтық қарым-қатынас орнату мүмкіндігі. Егер сіз өзіңізбен диалог үйренсеңіз, баламен де диалогты құруға үйренуге бо­лады. Міндет оңай емес. Егер сіз өзіңізді шынымен құрметтейтін бол­са­ңыз, онда сіз басқаларға да, балаларға да құрметпен қарайсыз. «Бұл өзіне жә­не басқаларға сенім мен құрмет болуы мүмкін бе ? Бұл үшін не нәрсе не­гіз болып табылады?» деген сұраққа жауап бере алатын бағыт болып табы­лады.

Қазақ халқының данышпаны Абай Құнанбайұлының сөзімен айтқанда «Адам­шы­лықтың алды — махаббат, әділетті сезім. Бұлардың керек емес же­рі жоқ, кіріс­пей­тұғын да жері жоқ. Әділетті махаббат сезімі кімде көбі­рек болса, ол кісі — ға­лым, сол — ақылды. Біз жанымыздан ғылым шығара алмаймыз, жаралып, жасалып қойған нәрселерді сезбекпіз, көзбен көріп, ақылмен білмекпіз»[4].

1. Коган И. М. Современные подходы к воспитанию: Лекция по психологии воспитания // https://portal-slovo.ru/pedagogy/44895.php.
2. Берн Э. Игры, в которые играют люди. Люди, которые играют в игры. — М.: Литур, 2001. — 247 с.
3. Методика «ДОМ». Степень удовлетворения базовых потребностей ребенка в семье // https://detstvo-life.kaluga.socinfo.ru/media/2018/06/21/1238137450/Metodika_DOM.pdf.
4. Абайдың 45 қара сөздері // https://stud.baribar.kz/6085/abaydynh-45-qara-soezderi/.