Мир закона

Сагиева Ғ. К. — Баишев университетінің «Құқық және жалпы білім беру пәндері» кафедрасының доценті, заң ғылымдарының кандидаты (Ақтөбе қ.);

Аманшина Г. К. — Баишев университетінің «Құқықтану» білім беру бағдарламасының бітіруші курсының студенті (Ақтөбе қ.)

Сагиева Г. К. — доцент кафедры «Права и общеобразовательных дисциплин» Баишев Университета (г.Актобе), кандидат юридических наук;

Аманшина Г. К. — студентка выпускного курса ОП «Юриспруденция» Баишев Университета (г.Актобе)

Sagiуeva G. K. — associate professor of the department of «Law and general education disciplines» of Baishev University (Aktobe), candidate of legal sciences;

Amanshina G. K. — graduate student of the EP «Jurisprudence» of Baishev University (Aktobe)

ӘОЖ 340.1:347.73

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚАЗІРГІ ЗАМАНҒЫ ҚҰҚЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ КОМПЛАЕНС-БАҚЫЛАУ ТУРАЛЫ НОРМАЛАРДЫҢ ОРНЫ

МЕСТО НОРМ О КОМПЛАЕНС-КОНТРОЛЕ В СИСТЕМЕ СОВРЕМЕННОГО ПРАВА РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

THE PLACE OF COMPLIANCE CONTROL NORMS IN THE SYSTEM OF MODERN LAW OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

ТҮЙІН

Бұл мақалада комплаенс-бақылау ұғымының теориялық мәселелері қарасты­рыл­ды, Қазақстанның қазіргі заманғы құқық жүйесіндегі комплаенс-бақылау ту­ра­лы нормалардың құқықтық мәртебесі мен орны айқындалды, қоғамдағы ком­плаенс және бизнес этика саласындағы қоғамдық қатынастарды реттеудің құқық­тық қағидаттары зерттелді. Сондай-ақ, комплаенс-бақылау туралы заңнаманың да­му тариxы ашылады, мемлекеттік-құқықтық және комплаенс-бақылаудың тиімді жүйесін қалыптастыру бойынша талдау жасалды.

АННОТАЦИЯ

В данной статье рассмотрены теоретические вопросы понятия комплаенс-конт­роля, определены правовой статус и место норм о комплаенс-контроле в сис­теме современного права Казахстана, изучены правовые принципы регулирования общественных отношений в сфере комплаенс-контроля и бизнес этики в обществе. Также раскрывается история развития законодательства о комплаенс-контроле, проведен анализ по формированию эффективной системы государственно-пра­вового и комплаенс-контроля.

ANNOTATION

In this article, the theoretical issues of the concept of compliance control are considered, the legal status and place of compliance control norms in the system of modern law of Kazakhstan are determined, the legal principles of regulation of public relations in the field of compliance control and business ethics in society are studied. The history of the development of legislation on compliance control is also revealed, an analysis is carried out on the formation of an effective system of state-legal and compliance control.

Түйінді сөздер: сыбайлас жемқорлық, сыбайлас жемқорлыққа қарсы комплаенс, комплаенс, комплаенс-бақылау, құқықтық акт

Ключевые слова: коррупция, антикоррупционный комплаенс, комплаенс, комплаенс-контроль, правовой акт

Keywords: corruption, anti-corruption compliance, compliance, compliance control, legal act

Комплаенс-бақылау қызметін ұйымдастыру соңғы уақытта Қазақстан Респуб­ли­касында өзінің барған сайын құқықтық реттелуіне ие болуда. Комплаенс-бақы­лау қызметін тікелей реттейтін бірқатар нормативтік актілер, сондай-ақ аралас мәсе­лелерді, мысалы, ішкі банктік бақылауды ұйымдастыруды реттейтін норма­тив­тік актілер қабылданды. Мұның бәрі комплаенс-бақылау қызметін реттейтін нормативтік және заңнамалық материал біртіндеп жинақталып, құқықтық ресім­деу­ді қажет ететіндігіне алып келеді. Қазақстан Республикасының заңнамасында комплаенс-бақылау қызметін ұйымдастыру бойынша құқықтық қатынастарды рет­тейтін құқықтық нормалардың белгілі бір жиынтығы, оның өкілеттіктері мен құқықтық мәртебесі қалыптасты деп айтуға болады.

Сұраққа жауап беру үшін: «комплаенс-бақылау қызметін ұйымдастыруды рет­тейтін құқықтық нормалардың осы жиынтығының құқықтық мәртебесі қандай?», құқық нормасы, құқық Институты және құқық саласы туралы мемлекет пен құқық­тың жалпы теориясының жалпы, әзірленген өлшемдерін пайдалану қажет. Бұл мәселе құқықтық ғылыми әдебиеттерде кеңінен қамтылған[1].

Біздің пайымдауларымыздың негізі комплаенс-бақылау қызметін реттейтін құқықтық қатынастар терең спецификалық болып табылады, банктік құқықтық қатынастардың басқа түрлерінен ерекшеленеді. Сонымен бірге олар өздерінің жеке, біртекті құқықтық қатынастар тобын құрайды.

Көптеген банктік құқықтық қатынастардың субъектілері, бір жағынан, «банк­тің» өзі, екінші жағынан, «банктің клиенті» – «салымшы», «қарыз алушы», «кре­дитор» болып табылады. және т.б., бірақ комплаенс-бақылау «банк клиентінің» қаржы қаражатының шығу заңдылығын бақылап, қару-жарақ пен есірткі саудасы, сондай-ақ терроризмді қаржыландыру нәтижесінде алынған қаржы құралдарына қарсы әрекет ететіндіктен, комплаенс-бақылаудың құқықтық қатынастарының субъектілері тек «банк клиенті» ғана емес, басқа да банктер, коммерциялық банк­тер бола алады. және мемлекеттің қатысуымен, арнайы уәкілетті органдар, құқық қорғау органдары, xалықаралық ұйымдар. Комплаенс-бақылаудың құқықтық қа­ты­настарының ерекшелігі айқын және банктік қатынастар ішінде құқықтық қаты­настардың жеке тобын құруды растауға мүмкіндік береді.

Қазақстан Республикасының қазіргі заманғы құқық жүйесіндегі комплаенс-бақылау нормаларының орны туралы сұраққа жауап беру үшін банк құқығы сала­сының өзінің құқықтық мәртебесін айқындау қажет.

Қолданыстағы құқықтық әдебиеттерде көптеген жұмыстар осы мәселеге ар­нал­ған. Қазақстандық ғалымдар Б. Қалымбек, Л. Давыдова, Д. Райманов, Д. Әбжа­нов, А. Xудяков қызықты тұжырымдар жасады[2]. Ресейлік ғалымдар М. Агарков, О. Горбунова, Л. Ефимова, Г. Уxтуев бір кездері құқық саласының тәуелсіздігі туралы ойды растау немесе жоққа шығару үшін өз дәлелдерін келтірді[3].

Тұтастай алғанда ғалымдардың банк құқығының сала ретіндегі тәуелсіздігі туралы ұстанымын қолдай отырып, банк құқығының құқықтық сипаттамалары құқық теориясында қабылданған құқық саласының дәстүрлі өлшемдеріне сәйкес келмейтінін атап өткен жөн[4].

Шынында да, банктік қатынастар біртекті емес. Қазақстанның банк жүйесін ұйым­дастыруға және елдің қаржы қаражатының қозғалысына байланысты құқық­тық қатынастар қаржылық құқықпен реттеледі.

Тиісінше, «қарыз шарты» немесе «кредит беру шарты» сияқты банк шарт­тарын реттейтін құқықтық қатынастар азаматтық құқық нормаларымен реттеледі.

Осы жерден біз банк құқығы кешенді сала деп тұжырымдайтын ғалымдардың ұстанымын қолдаймыз. Д. Әбжанов неғұрлым толық анықтама берді: «банк құқы­ғы — бұл заңның кешенді саласы, оның нормалары банк ісін ұйымдастыруға, елде­гі банк жүйесін құруға, оның субъектілерінің жұмыс істеуіне, сондай-ақ банктік қыз­метті жүзеге асыруға байланысты қоғамдық қатынастарға байланысты туын­дай­тын қоғамдық қатынастарды реттейді»[5].

Айтпақшы, қазақстандық ғалымдар мен ресейлік ғалымдар арасында құқық­тың кешенді салаларының болуын жақтаушылар аз емес екенін мойындау керек[6].

Айта кету керек, Ұлттық Банк ішкі бақылау, комплаенс-бақылау, Ішкі аудит саясатын, ұйымдастырылуын, рәсімдері мен әдістерін әзірлеу әрбір банктің жеке ісі болып табылатынын айқын көрсетті.

Осы ережелерден басқа терроризмге, «капиталды жылыстатуға, есірткі биз­несі­не және қару-жарақ саудасына қарсы іс-қимылға» қатысты қатынастарды рет­тейтін белгілі бір нормативтік актілер бар. Мысалы, «Заңсыз жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл туралы» Қазақстан Республикасының Заңы.

Онда бұл міндеттер банкке жүктелетіні нақты көрсетілген. Бірақ жоғарыда аталған ережелерден басқа ешқандай құжаттар жоқ. Ұлттық Банк ішкі бақылау мен комплаенс-бақылауды ұйымдастыру туралы бірде-бір Нұсқаулық, бірде-бір әдіс­те­ме, бірде-бір үлгілік ереже әзірлемеген және бекітпеген. Сонымен қатар, Қазақ­стан аумағында жұмыс істейтін әрбір екінші деңгейдегі банк ішкі аудит туралы өз ережелерін, комплаенс-бақылау туралы ережені әзірледі. Қазақстан Республи­ка­сы­ның 2016 жылғы 6 сәуірдегі «Құқықтық актілер туралы» Заңына сәйкес осы ере­желер «құқықтық акт» ұғымына жатады[7].

Сонымен қатар, әр банкте бұл құқықтық актілер бір-бірінен ерекшеленеді.

Ішкі бақылау, аудит және комплаенс-бақылау мәселелері бірыңғай құқықтық актіде, ал қашан — түрлі құқықтық актілерде қаралатын мысалдар бар.

Осы жерден біз банктің тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау, комплаенс-функция сияқты маңызды функциясын нормативтік-құқықтық реттеу соншалықты маңызды, ол банктің директорлар Кеңесіне бағынуға беріледі, заңнамалық тұрғыда жеткілікті реттелмеген деген қорытындыға келеміз.

Қазіргі заманғы құқық жүйесіндегі комплаенс-бақылау қызметін ұйымдас­ты­ру туралы нормалардың орны туралы мәселені талдай отырып, комплаенс-бақылау жүйесі туралы нормалар тәуекелдерді басқару және ішкі бақылау жүйесін реттей­тін нормалармен тығыз өзара іс-қимыл жасайтындығын түсіндік. Осылайша, біз банктің комплаенс-бақылауы мен банктің ішкі бақылауы туралы құқықтық норма­лардың арақатынасы проблемасына «шықтық».

Д. Т. Міржақыповтың пікірінше, банктік реттеудің құқықтық және экономи­ка­лық салаларындағы ғылыми ойдың қазіргі жағдайы, сондай-ақ қоғамның әлеу­меттік-экономикалық дамуының белгілері бақылау мәселелерін зерттеудегі тәсіл­дерді тікелей анықтайды, өйткені қоғам мүддесі үшін жұмыс істей отырып, бақы­лау олармен тығыз байланысты. Демек, бақылау-бұл әр түрлі ғылыми пәндерде, ең алдымен банк құқығы, Қаржы құқығы, буxгалтерлік есеп, Қаржы, Менеджмент, Экономикалық талдау, информатика сияқты практикалық тәжірибе мен теориялық білімнің синтезі, негізінен салааралық және көп функционалды білім саласы[8].

Шындығында, теориялық ғылыми ортада оның түсінігін талдау тәсілдерімен ерекшеленетін әртүрлі көзқарастар, бақылау тұжырымдары бар. Мәселен, мысалы, В. В. Бурцевтің пікірінше, бақылау кез-келген өндіріс әдісімен экономикалық ме­xанизмнің объективті қажетті шарты болып табылады. Микроэкономикалық дең­гейде, яғни экономикалық бірлікті басқару деңгейінде ұйымға сыртқы басқару субъек­тілері (мемлекеттік органдар, Қаржы-шаруашылық келісімшарттар бойын­ша контрагенттер, тұтынушылар, жұртшылық) жүзеге асыратын сыртқы бақы­лауды және ұйымның субъектілері (меншік иелері, әкімшілік, персонал) жүзеге асы­ратын ішкі бақылауды ажыратыңыз[9].

Сонымен бірге, жұмыстың әртүрлі әдістері мен формаларына қарамастан, атал­ған элементтер — комплаенс-бақылау, ішкі аудит және ішкі бақылау — бірың­ғай нормативтік акт аясында және жалпы құқықтық институт аясында құқықтық реттеуді қажет ететін бірыңғай өндірістік алгоритм болып табылады.

Айта кету керек, бүгінгі таңда барлық үш элемент бір нормативтік акт — Қа­зақстан Республикасының Ұлттық Банкі Басқармасының қаулысы аясында ретте­леді.

Бұл заңнама жүйесінде ішкі бақылау туралы, комплаенс-бақылау туралы, банк­тердегі ішкі аудит туралы құқықтық нормаларды біріктіретін дербес институт қалыптасқандығы көрсеткіштерінің бірі болып табылады.

Осыдан комплаенс-бақылау жүйесін ұйымдастырудың құқықтық нормалары дербес банк құқығы институты болып табылмайды деген қорытынды жасауға бола­ды. Бірақ бұл нормалар заңсыз өндірілген ақша қаражатын заңдастыруға және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл бойынша банктің нақты міндетін, сондай-ақ банк қызметін ұйымдастырудың Қазақстан Республикасының қолда­ныс­тағы заңнамасына сәйкестігі мәселелерін шешетін құқықтық нормалардың оқшауланған тобы болып табылады. Комплаенс-бақылау туралы құқықтық норма­лар Банктің ішкі бақылауды ұйымдастыру тәртібін реттейтін құқықтық нормалар­мен және банк аудитін жүргізу тәртібін реттейтін нормалармен тығыз өзара іс-қимыл жасайды. Құқықтық нормалардың осы үш жиынтығы банктің банктік тәуе­келдерді басқару және ішкі бақылау функцияларын жүзеге асыруға бағытталған.

Осылайша, Банктік құқық жүйесінде тәуелсіз құқықтық институт — «ком­плаенс-бақылау, ішкі бақылау, банктік аудит институты» құрылды деп айтуға бола­ды. Банктің комплаенс-бақылауы туралы құқықтық нормалар осы институт­тың құрамына кіреді.

1. Малыxин Д. В. Выпуск банковскиx облигации: некоторые уроки для внутреннего аудита // ФБК. — 2006. — № 12. Б. 64. // httр:www.ііа-ru.ru. 18.10.2017.
2. Давыдова Л., Райманов Д. Қазақстан Республикасының банк құқығы: оқу. жәрдемақы. — Алматы: Жеті жарғы, 2004. — 640 б.; Абжанов Д. К. Қазақстан Республикасының банк құқығы. Жалпы бөлім: Оқу құралы. — Алматы: Жеті жарғы, 2007. — 640 б.; Xудяков А. И. Қазақстан Республикасының Қаржы құқығы. Жалпы бөлім. — Алматы: қаржыгер, 1995. — 224 б.
3. Агарков А. А. Банк құқығының негіздері. -— М.: Бек баспасы, 1994. Б. 56.
4. Алексеев С. С. Структура советского права. — М.: Юрид. лит., 1975. — 264 б.
5. Абжанов Д. К. Көрсет. еңбек. Б. 320.
6. Ибраева А. С. Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы. — Алматы: Жеті жарғы, 2017. — 344 б.
7. «Құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасының 2016 жылғы 6 сәуірдегі Заңы № 480-V ҚРЗ. httрs://аdіlеt.zаn.kz/kаz/dосs/Z1600000480
8. Міржақыпов Д. Т. Екінші деңгейдегі банктердегі ішкі бақылау жүйесін жетілдіру: Дис. … канд. эконом. ғылым: 08.00.12. — Алматы, 2010. — 153 б.
9. Бурцев В. В. Внутренний контроль: основные понятия и организация проведения // Менеджмент в России и за рубежом. — 2002. — № 4. — Б. 38-50.