Мир закона

МРНТИ 10.47.65/10.81.00

ОӘЖ 347.635

Нұрыш Зина Зинелқызы — Қазақстан Республикасы ІІМ М.Бөкенбаев атындағы Ақтөбе заң институты қылмыстық құқық, қылмыстық процесс және криминалистика кафедрасының доценті, полиция подполковнигі (Қазақстан Республикасы, Ақтөбе қ.)

ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША ЕҢБЕККЕ ЖАРАМСЫЗ АТА-АНАЛАРДЫ, ЕҢБЕККЕ ЖАРАМСЫЗ ЖҰБАЙЫН (ЗАЙЫБЫН) КҮТІП-БАҒУҒА ҚАРАЖАТ ТӨЛЕУДЕН ЖАЛТАРУДЫ ЖӘНЕ АЛИМЕНТТІК МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ӨНДІРІП АЛУДЫ ЖӘНЕ БАЛАЛАРДЫ АСЫРАП-БАҒУҒА ҚАРАЖАТ ТӨЛЕУ ЖӨНІНДЕГІ МІНДЕТТЕМЕЛЕРДІ ОРЫНДАМАУДЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ЖӨНІНДЕГІ СОТ ШЕШІМДЕРІН ОРЫНДАУДАҒЫ ПРАКТИКАЛЫҚ ПРОБЛЕМАЛАР

Түйін. Мақалада ұсынылған зерттеулер Қазақстан Республикасының заңна­ма­сы бойынша еңбекке жарамсыз ата-аналарды, еңбекке жарамсыз жұбайын (зайы­бын) күтіп-бағуға қаражат төлеуден жалтаруды және алименттік міндеттеме­лерді өндіріп алуды және балаларды асырап-бағуға қаражат төлеу жөніндегі мін­дет­темелерді орындамауды құқықтық реттеу жөніндегі сот шешімдерін орын­дау­да­ғы практикалық проблемалар және алиментті өндіріп алу бойынша көптеген ат­қарушылық іс жүргізу заңнаманың жетілдірілмеуіне байланысты толық көлемде орын­далмайтындығына, атап айтқанда борышкердің алимент міндеттемелерін орын­даудан қасақана жалтарған табысы мен мүлкі болмаған кезде борышкерді әкім­шілік жауапкершілікке тартумен ғана шектелетіндігіне негізделеді.

Түйінді сөздер: алимент, еңбекке жарамсыз ата-аналар, қаражат төлеуден жалтару, алименттік міндеттемелерді өндіріп алу, қамқоршы, алименттік міндеттер.

Нұрыш Зина Зинелқызы — доцент кафедры уголовного права, уголовного процесса и криминалистики Актюбинского юридического института МВД РК им. М. Букенбаева, подполковник полиции (Республика Казахстан, г. Актобе)

ПРАКТИЧЕСКИЕ ПРОБЛЕМЫ В ИСПОЛНЕНИИ СУДЕБНЫХ РЕШЕНИЙ ПО ПРАВОВОМУ РЕГУЛИРОВАНИЮ УКЛОНЕНИЯ ОТ УПЛАТЫ СРЕДСТВ НА СОДЕРЖАНИЕ НЕТРУДОСПОСОБНЫХ РОДИТЕЛЕЙ, НЕТРУДОСПОСОБНОГО СУПРУГА (СУПРУГИ) И ВЗЫСКАНИЯ АЛИМЕНТНЫХ ОБЯЗАТЕЛЬСТВ И НЕИСПОЛНЕНИЯ ОБЯЗАТЕЛЬСТВ ПО ВЫПЛАТЕ СРЕДСТВ НА СОДЕРЖАНИЕ ДЕТЕЙ ПО ЗАКОНОДАТЕЛЬСТВУ РЕСПУБЛИКИ КАЗАХСТАН

Аннотация. Исследования, представленные в статье, касаются практических про­блем в исполнении судебных решений по правовому регулированию уклоне­ния от уплаты средств на содержание нетрудоспособных родителей, нетрудо­спо­соб­ного супруга (супруги) и взыскания алиментных обязательств и неисполнения обязательств по выплате средств на содержание детей по законодательству Рес­пуб­лики Казахстан. При этом многочисленные исполнительные производства по взысканию алиментов связаны с несовершенством законодательства, не исполня­ют­ся в полном объеме, в частности, это мотивируется тем, что при отсутствии у долж­ника доходов и имущества, умышленно уклоняющихся от исполнения али­ментных обязательств, он ограничивается привлечением должника к администра­тив­ной ответственности.

Ключевые слова: алименты, нетрудоспособные родители, уклонение от уплаты средств, взыскание алиментных обязательств, опекун, алиментные обязанности.

Nurysh Zina Zinelkyzy — associate professor of the department of criminal law, criminal procedure and forensics of the Aktobe law Institute of the MIA of the Republic of Kazakhstan named after M. Bukenbayev, police lieutenant colonel (Republic of Kazakhstan, Aktobe)

PRACTICAL PROBLEMS IN THE EXECUTION OF COURT DECISIONS ON THE LEGAL REGULATION OF EVASION OF PAYMENT OF FUNDS FOR THE MAINTENANCE OF DISABLED PARENTS, DISABLED SPOUSE AND COLLECTION OF ALIMONY OBLIGATIONS AND NON-FULFILLMENT OF OBLIGATIONS TO PAY FUNDS FOR THE MAINTENANCE OF CHILDREN UNDER THE LEGISLATION OF THE REPUBLIC OF KAZAKHSTAN

Annotation. The research presented in the article concerns practical problems in the execution of court decisions on the legal regulation of evasion of payment of funds for the maintenance of disabled parents, an incapacitated spouse and recovery of alimony obligations and non-fulfillment of obligations to pay funds for the maintenance of children under the legislation of the Republic of Kazakhstan. At the same time, numerous enforcement proceedings for the recovery of alimony are associated with imperfect legislation, are not fully executed, in particular, this is motivated by the fact that in the absence of income and property from the debtor, intentionally evading the fulfillment of alimony obligations, it is limited to bringing the debtor to administrative responsibility.

Keywords: alimony, disabled parents, evasion of payment of funds, recovery of alimony obligations, guardian, alimony obligations.

 

Кіріспе. Қазақстан Республикасында және басқа да елдерде алиментпен адам­дар­ды қамтамасыз етуді өндіріп алу балалардың болашағын қолдауда және оларды болашақта қамтамасыз етуде маңызды рөл атқарады.

Біздің елімізде алиментті өндіріп алу өзекті мәселелердің бірі болып табы­ла­ды, өйткені заң мен азаматтардың құқықтық санасының жетілмегендігіне байла­ныс­ты көптеген істер орындалмай қалады.

Еліміздің басты міндеттерінің бірі – жаңа, өскелең ұрпақ үшін өмір сүру жағдайларын лайықты қамтамасыз ету.

«Балалар – біздің қоғамның ең осал және қорғалмаған бөлігі және олар құқы­ғы­нан айырылмауы керек. Ұлт көшбасшысы ретінде мен әр баланың құқығын қор­ғау­ды талап етемін…» (Мемлекет басшысының Жолдауынан «Қазақстан-2050» Стра­тегиясы) делінген[1].

ҚР заңнамаларына сәйкес материалдық қолдау көрсету (алимент төлеу) мін­деті тараптардың біріне жүктеледі. Алимент төлеу ерікті түрде жүзеге асырылады деп болжануда, алайда алимент беруден бас тартқан кезде олар сот тәртібімен өн­ді­ріп алынуға жатады, яғни бұл міндетті сот мәжбүрлі түрде орындайды.

Алимент өндіріп алу маңызды әлеуметтік салалардың бірі болып табылады. Али­мент алушылардың құқықтары мен мүдделерін қамтамасыз ету алимент тура­лы нормативтік құқықтық актілер мен ережелердің дұрыстығына, оларды өндіріп алу тетіктерінің сапасына байланысты. Алимент міндеттемелерін орындауға бай­ла­нысты істер «Атқарушылық іс жүр­гізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Заңмен реттеледі[2].

Зерттеудің практикалық жаңалығы – алимент өндіріп алу процесін қайта қарау арқылы заңнамаға өзгерістер мен толықтырулар енгізу, сон­дай-ақ, борышкерді қылмыстық жауапкершілікке тарту тәжірибесінің болмауы.

Біздің елімізде балалардың құқықтарын қорғау ҚР Конституциясынан баста­ла­ды. Конституцияда «Балаларға қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-аналардың табиғи құқығы мен міндеті болып табылады»[3].

Кәмелетке толған, еңбекке қабілетті балалар еңбекке жарамсыз ата-аналарға қам­қорлық жасауға міндетті. «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» қазіргі заңда алимент – бұл сот шешімі бойынша тараптардың бірі (жұбайы) екінші тарапқа төлеуі тиіс ақшалай немесе материалдық қаражат делінген[4].

Алимент міндеттемелерінің негізгі мақсаты кәмелетке толмаған балаларды не­месе қарт ата-аналарды асырауға материалдық қолдау болып табылады.

Алимент міндеттемелерін реттеу Қазақстан Республикасының Конституция­сы, «Атқарушылық іс жүргізу және сот орындаушыларының мәртебесі туралы» Заң, «Қазақстан Республикасындағы Бала құқықтары туралы» Заң, «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодекс сияқты нормативтік базаға негізделеді.

Алименттің пайда болу тарихы Ежелгі Римнен басталады. Қазіргі уақытта бәрі дәстүрге байланысты болды. Ата-аналар балаларды, ал балалар қарт ата-аналарын қамтамасыз етуі керек еді. Алимент міндеттемелерінің пайда болуының негізі туыс­тық және некелік қатынастар болып табылады. Алимент міндеті ата-аналар баланы жайлы өмір сүру үшін белгілі бір құралдармен қамтамасыз етуі керек де­генді білдіреді және ең дұрысы, алимент міндеттемелерін ата-аналардың бірі өз ер­кімен және өз бетінше орындайды. Алайда, белгілі бір жағдайларда, ата-ана­лар­дың бірі алимент міндеттемелерінен бас тартқан кезде, бір тарап, атап айтқанда ата-ана (қамқоршы) осы мәселені шешу үшін сотқа жүгінуге құқылы.

Жоғарыда қарастырылғандай, алимент төлеудің мөлшері мен тәртібін белгі­леу­дің мүмкіндігі бар екі тәртібі: тараптардың келісімі бойынша немесе сот шешімі бой­ын­ша «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Қазақстан Республикасы Кодексінің 22-бабына сәйкес алимент төлеу туралы келісім – бұл бұрынғы ерлі-зай­ып­тылардың арасында балаларды немесе ерлі-зайыптылардың біреуін асырау үшін белгілі бір мөлшерде мерзімді қамтамасыз ету туралы заңда белгіленген тәр­тіппен жасалатын келісім⁴.

Әдістемесі. Алимент төлеу туралы заңда белгіленген келісім жазбаша нысан­да жасалады және нотариаттық куәландыруға жатады. Алимент төлеу туралы ке­лісім нысанын сақтамау ҚР Азаматтық кодексінің 26 бабында көзделген салдарға әкеп соғады[5].

Алимент төлеу туралы келісімнің кейбір ерекшеліктері тараптардың алимент төлеу тәртібін, әдісін және кейбір жағдайларда мөлшерін таңдау еркіндігі, сондай-ақ оның міндетті нотариаттық нысаны болып табылады.

Неке және ерлі-зайыптылық туралы заңға сәйкес алимент төлеу туралы ке­лі­сім, атап айтқанда төлем мөлшері мен нысаны алимент міндеттерін орындауға мін­детті адам мен олардың алушысы арасында, ал алимент төлеуге міндетті адам және (немесе) алимент алушы әрекетке қабілетсіз болған кезде-осы адамдардың заңды өкілдері арасында жасалады.

Ақшалай қаражатты (алиментті) төлеуге міндетті тұлғалар мен оларды төлеуді талап етуге құқығы бар тұлғалар тобы ҚР заңнамасында айқындалған.

Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодексі алименттік міндеттерді байланыстыратынын көрсетеді:

• ата-аналар мен кәмелетке толмаған балалар;
• ата-аналар мен еңбекке жарамсыз кәмелетке толған балалар;
• еңбекке қабілетті кәмелетке толған балалар мен еңбекке жарамсыз, ата-аналарының көмегіне мұқтаж балалар;
• ерлі-зайыптылар;
• бұрынғы ерлі-зайыптылар;
• көмекке мұқтаж еңбекке қабілетті аға-әпкелер мен кәмелетке толмаған аға-әпкелер;
• көмекке мұқтаж ата-әжелер мен кәмелетке толмағандар, немерелер;
• еңбекке қабілетті кәмелетке толған немерелері мен еңбекке жарамсыз, атала­ры мен әжелерінің көмегіне мұқтаж;
• еңбекке қабілетті тәрбиеленушілер мен еңбекке жарамсыз, оларды іс жүзінде тәрбиелеген адамдардың көмегіне мұқтаж адамдар;
• еңбекке жарамсыз, өгей әкесі мен өгей шешесінің көмегіне мұқтаж және еңбекке қабілетті кәмелетке толған өгей балалары мен өгей қыздары.

Осы фактілерге сүйене отырып, алименттік құқықтық қатынастар заңмен рет­те­летіндіктен, жоғарыда аталған адамдар алимент алуға құқылы.

Төлеуші мен алимент алушы арасындағы туыстық және некелік қатынастар: баланың туу туралы куәлігі, неке туралы куәлік, некені бұзу туралы куәлік сияқты тиісті құжаттар негізінде белгіленеді.

Ата-аналар балаларын келесі белгілер бойынша ұстауға міндетті:

1. Ата-аналар мен балалар арасындағы туыстық байланыс.
2. Баланың кәмелетке толмағандары.

Алимент төлеу жөніндегі міндет келісімнің қолданылу мерзімінің өтуі негізін­де немесе алименттік міндеттер жүктелетін тараптың қайтыс болуымен тоқтаты­лады.

3. Сот тәртібімен жүктелген міндеттерді төлеу тоқтатылады:

• бала 18 жасқа толғаннан кейін немесе балалар келісімде көрсетілген кәме­летке толғанға дейін толық әрекет қабілеттілігін алған жағдайда;
• қамтамасыз етуге ақшалай қаражат өндіріп алынған баланы сот тәртібімен беру кезінде;
• сот алимент қаражаты бөлінген адамды еңбекке қабілеттілігі деп таныған немесе өндіріп алушының (алимент алушы) қажетті көмегін тоқтатқан кезде;

4. Алимент алушы адамның, бұрынғы жұбайының жаңа некеге кіруі кезінде.
5. Алименттік құқықтық қатынастар тараптарының бірі адамның, атап айтқан­да қаражат төлеуге міндетті адамның немесе талапкердің қайтыс болуымен тоқта­ты­лады.

Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодексінде ата-аналар күндізгі оқу нысаны бойынша жалпы орта, техникалық және кәсіптік, орта білімнен кейінгі, жоғары білім беру жүйесінде оқитын кәме­летке толған баланы асырап-бағу туралы Келісім жасаса алатын параграф бар. Бұл жағдайда бала алимент төлеу туралы келісімде көрсетілген жасқа толғаннан кейін алимент төлеу тоқтатылады⁴.

Еңбекке қабілетті ата аналар кәмелетке толған балаларын осындай жағдайлар­да қамтамасыз етуге міндетті: балалар еңбекке жарамсыз; өздерін ұстауға немесе қамтамасыз етуге мүмкіндігі жоқ.

Сондай-ақ, кәмелетке толмаған балалар мен еңбекке жарамсыз кәмелетке тол­ған балаларға ақшалай қаражат төлеуден басқа, ата-аналар ерекше ауыр жағдай­лар­дан туындаған шығындарға қатысуы керек. Бұл жағдайлар: баланың ауыр ауруы, қалыпты жұмыс қабілеттілігіне кедергі келтіретін балалардың зақымдануы, бала күтімі бойынша бөгде адамға ақы төлеу қажеттілігі және сол сияқты жағ­дай­лар деп түсініледі.

ҚР-ның Конституциясы мен заңдарына сәйкес, еңбекке қабілетті кәмелетке тол­ған балалар ата-аналарын келесі жағдайларда асырауға міндетті: ата-аналардың еңбекке жарамсыздығы, атап айтқанда олардың зейнеткерлік жасқа, мүгедектерге жетуі; өмір сүруге қажетті жеткілікті құралдарға мұқтаж болуы.

Бұдан басқа, балалар ата-аналарын ауыр сырқаттанған немесе мертіккен, ата-анасына бөгде адамның күтіміне ақы төлеу қажеттігі, оны арнаулы медициналық мекемеге орналастыру жағдайларында қамтамасыз етуге міндетті.

Егер ата-ана құқықтарынан айырылған жағдайда балалар ата-аналарын күтіп-бағу бойынша алимент міндеттемелерін көтермейді.

Ерлі зайыптыларға оларды ұстау бойынша алименттік міндеттемелер мына­дай жағдайларда қолданылады:

• ерлі-зайыптылардың біреуінің еңбекке жарамсыздығы. Зейнеткерлік жасқа толған ерлер мен әйелдер, мүгедектер еңбекке жарамсыз болып табылады. Сондай-ақ, өмір сүруге жеткілікті қаражаты жоқ мұқтаж ерлі-зайыптылар;
• жұбайы жүктілік кезеңінде және ортақ баланың туған күнінен бастап үш жыл ішінде;
• кәмелетке толғанға дейін ортақ мүгедек балаға күтім көрсетуді қамтамасыз ететін, сондай-ақ он сегіз жасқа толғаннан кейін ортақ мүгедек бала I-II мүгедектік тобын айқындаған жағдайда мұқтаж жұбайы.

Заң шығарушы ерлі-зайыптылар арасында алименттің міндетті міндеттеме­лерін белгілей отырып, тіркелген некенің болуын болжайды, яғни, нақты неке қа­ты­настары ерлі-зайыптылар арасында алимент міндеттемелерін тудырмайды.

Бұрынғы ерлі-зайыптылар кейбір жағдайларда бір-біріне ұстауға қаражат бе­ру­ге міндетті. Осылайша, бұрынғы жұбайынан алимент өндіріп алуға құқылы:

• егер бұрынғы жұбайы ортақ балаға жүкті болса және осы бала үш жасқа толмаса;
• ортақ мүгедек бала он сегіз жасқа толғанға дейін оған қажетті күтімді қам­та­ма­сыз ететін, сондай-ақ ортақ мүгедек бала он сегіз жасқа толғаннан кейін I-II мүгедектік тобына айқындалған жағдайда мұқтаж бұрынғы жұбайы;

Неке (ерлі-зайыптылық) бұзылғанға дейін еңбекке жарамсыз болған мұқтаж бұрынғы жұбайы.

Бұрын айтылғандай, бұл жағдайлардың туындауы үшін ерлі-зайыптылар ара­сын­да тіркелген және бұзылған неке қажет.

Сондай-ақ, отбасы туралы Кодекске сәйкес, кәмелетке толмаған бауырлар али­мент алуға құқылы. Бұл ағайындылар мен апалы-сіңлілердің біртектес немесе біртектес емес екендігі маңызды емес.

Алайда, кәмелетке толмаған бауырлар, егер олардың ата-аналары немесе олар­ды қамтамасыз ететін адамдар болмаса ғана, бауырларына асырау үшін жүгі­нуге құқылы.

Заңда аталар мен әжелердің немерелерін асырау бойынша алименттік міндеті көзделген. Кәмелетке толмағандар, көмекке мұқтаж немерелер өздерінің еңбекке қабілетті ата-аналарынан, туған кәмелетке толған еңбекке қабілетті бауырларынан және әпкелерінен асырау алу мүмкін болмаған жағдайда, бұл үшін қажетті қара­жа­ты бар аталары мен әжелерінен алимент алуға құқылы. Керісінше, өз балала­ры­нан, жұбайларынан немесе бұрынғы жұбайларынан асырау ала алмайтын еңбекке жарамсыз мұқтаж ата-әжелер өз кезегінде асырау үшін қажетті қаражаты бар кәме­летке толған еңбекке қабілетті немерелерінен алимент алуға құқылы. Алиментпен қамтамасыз етудің бұл әдістері заңмен реттелгенімен, оларды іс жүзінде қолдану өте аз және мұндай прецеденттер жоқ.

Еңбекке жарамсыз, қаражатқа мұқтаж тәрбиешілер өздерінің кәмелетке тол­ған еңбекке қабілетті балаларынан, жұбайларынан немесе бұрынғы жұбайларынан асырап-бағуға ақшалай қаражат ала алмаған жағдайларда өздерінің кәмелетке толған еңбекке қабілетті бұрынғы тәрбиеленушілерінен асырап-бағуды талап ету­ге құқылы[6].

Алайда, кодекстің 154-бабының 2-тармағына сәйкес, сот бұрынғы нақты тәр­бие­ленушілерді, егер олар бес жылдан аз уақыт тәрбиеленіп, ұсталса немесе тәрбие мен ұстауды тиісінше жүзеге асырмаса, өздерінің нақты тәрбиешілерін ұстау мін­детінен босатуға құқылы. Тәрбиеленушілерді алимент төлеуден босату сот құқығы болып табылады.

Сондай-ақ, заңға сәйкес, өзінің кәмелетке толған еңбекке қабілетті өгей бала­лары мен өгей қыздарынан асырауға ақшалай қаражат алу еңбекке жарамсыз, өзі­нің биологиялық кәмелетке толған еңбекке қабілетті балаларынан ақшалай қам­та­масыз етуді ала алмайтын өгей әкелері мен өгей аналарына өмір сүруге қаражаты жоқ адамдарға беріледі. Өгей әкеге немесе өгей анаға алиментпен қамтамасыз ету міндеті өгей немесе өгей қыздың бұл үшін қажетті қаражаты болған жағдайда ғана туындайды. Адамдардың осы санаттары арасындағы жалпы өмір сүру ұзақтығы да маңызды. Заң талаптарына сәйкес, егер өгей әкесі немесе өгей шешесі оларды бес жылдан аз уақыт ұстаса және тәрбиелесе немесе тәрбиелеу мен ұстауды тиісінше жүзеге асырмаса, сот өгей балаларын немесе өгей қыздарын алимент қаражатымен қамтамасыз ету міндетінен босатуға құқылы. Алимент өндіруден бас тарту соттың құқығы болып табылады және нақты жағдайға байланысты.

Тиісінше, «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» кодекстің 157-ба­бын­да көзделген алимент төлеу туралы келісім тек аталған адамдар арасында ғана қамтамасыз етілуі мүмкін.

Материалдар мен әдістер. Заңға сәйкес алимент төлеу туралы келісімді жаса­су­ға, орындауға, өзгертуге, бұзуға және жарамсыз деп тануға осы құқықтық қаты­нас­тарды жасасуды, орындауды, өзгертуді, бұзуды және жарамсыз деп тануды рет­тейтін ҚР АК нормалары қолданылады. Сондай-ақ, ҚР Азаматтық кодексіне сәй­кес алимент төлеу туралы келісімді орындаудан біржақты бас тартуға немесе онда жа­зылған шарттарды біржақты өзгертуге тыйым салынады.

Кейбір жағдайларда отбасындағы материалдық жағдайды өзгерту үшін қажет­ті алимент төлеу туралы келісімді өзгерту немесе бұзу туралы келісімге қол жеткі­зіл­меген жағдайда, осы іске мүдделі тарап осы келісімді өзгерту немесе бұзу ту­ралы талап-арызбен сотқа жүгінуге құқылы. Алимент төлеу туралы келісімді өз­гер­ту немесе бұзу туралы осы мәселені шешкен кезде сот тараптардың назарына лайық кез келген дәлелдер мен мүдделерді ескереді.

Жалпы ережелер мен мән-жайлар бойынша алимент туралы келісімдер қара­жат төлеуге міндетті адам мен алимент алатын адам арасында жасалады. Алимент­тік құқықтық қатынастар тараптарының бірі әрекетке қабілетсіз болған жағдай­лар­да, оның заңды өкілі осы адамның атынан әрекет етеді. Ішінара және әрекет қабі­ле­ті шектеулі адамдар өздерінің заңды өкілдерінің келісімімен алименттік келі­сімдер жасасады.

Алимент төлеу туралы келісімдерде төленетін алименттің шарттары, тәртібі мен мөлшері қамтылады. Келісіммен анықталған алимент төлеу шарттары сол субъектілер арасындағы алимент міндеттемелері үшін заңмен белгіленгендерден өзгеше болуы мүмкін. Мысалы, мұқтаж емес еңбекке қабілетті адамды ұстау құқы­ғын белгілеуге рұқсат етіледі.

Жалпы ереже бойынша тараптар алимент төлеу шарттарын белгілеуде еркін. Материалдық жағдай мен болмыстың нашарлауы туындаған жағдайларда келісім жарамсыз деп танылуы мүмкін.

Алимент келісімі заңнамалық бекітілгенге дейін бұрын да қолданылған. Адам­ның осы келісімнен немесе оның біржақты түзетуінен біржақты бас тартуына тый­ым салған жалпы қағида алимент келісімдеріне қолданылмады. Іс жүзінде тарап­тар алимент төлеу жөніндегі келісімдерді ештеңеге міндеттемеген.

Егер тараптар алимент төлеу туралы келісім жасаса, онда ол ерікті түрде орын­далуға тиіс болды. Егер тарап алимент төлеу туралы келісімді орындамаса, онда қар­сы тарап алимент келісімінің талаптарын орындауға мәжбүрлеу туралы сотқа талап қоюға құқылы емес, алайда алимент өндіріп алу туралы талап қоюға құқылы. Бұл ретте сот аталған істі қарап, тараптардың келісімін емес, отбасы заңнамасы­ның императивті нормаларын басшылыққа алды.

Сонымен қатар, алимент төлеуші алимент келісімінің шарттарын өз еркімен орын­дағанына қарамастан, алушы алимент өндіріп алу үшін сотқа талап қоюға құ­қылы болды. Осыған байланысты абсурдтық жағдай пайда болды. Мұндай өтініш­тер­дің айырмашылығы талапкердің мақсаты болашақта алимент төлеу кепілдігі болып табылатындығымен анықталды, өйткені алимент төлеу туралы келісім ерік­ті түрде жасалады және тарап осы келісімнен бас тартуға құқылы.

Айта кету керек, алимент төлеу туралы келісім жасасудың нәтижелі қасиет­тері­нің бірі: тараптардың келісімге келуіне байланысты алимент міндеттемелеріне қатыс­ты құқықтық қатынастардың дауларын жою; бұл алименттік құқықтық қатынастар сот араласуынсыз реттеледі, бұл тарап­тардың алимент міндеттемесін орындау рәсімін жеңілдетеді.

Алайда, тараптардың бірі алимент төлеу туралы келісімді орындамаған жағ­дай­ларда, екінші тарап алимент міндеттемелерін мәжбүрлеп орындау туралы сотқа жүгінуге құқылы.

Алимент туралы келісімдердің отбасылық құқық нормаларында көрініс тап­қан өзіндік ерекшеліктері бар екенін атап өткен жөн. Алимент төлеу туралы келі­сімдерге азаматтық және отбасылық заңнама нормаларын қолданған кезде жалпы және арнайы заңдардың арақатынасы туралы ережелерді сақтау қажет.

Талқылау және нәтижелер. Бұрынғы ерлі-зайыптылардың алимент төлеу ту­ра­лы өзара келісімі болмаған кезде, сондай-ақ кәмелетке толмаған балаларды кү­тіп-бағуға қажетті қаражат берілмеген кезде және бала қамқорлығында тұрған ата-аналарының бірі сотқа талап қоймаған кезде қорғаншылық немесе қамқоршылық жөніндегі функцияларды жүзеге асыратын орган кәмелетке толмаған балаларға алимент өндіріп алу туралы олардың ата-аналарына талап қоюға құқылы.

Сондай-ақ, егер алимент төлеу туралы келісім болмаса, кәмелетке толмаған ба­лаларды асырауға және қамтамасыз етуге ақшалай қаражатты сот олардың ата-аналарынан ай сайын: бір балаға — 1/4, екі балаға — 1/3, үш және одан да көп ба­лаға — 1/2 табыс және ата-аналар алатын өзге де табыс мөлшерінде өндіріп ала­ды.

ҚР АПК-нің 27-бабына сәйкес балаға әке болуды анықтаумен байланысты али­мент өндіріп алу туралы талап-арыздар және алимент өндіріп алу сомаларын азайту туралы талап-арыздар кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі маман­дан­дырылған ауданаралық соттарда қаралуға және шешілуге жатады[7].

Сондай-ақ, өндіріп алушының алимент төлеу туралы келісім негізінде өндіріп алу­шының берешегін айқындауға тиіс жеке сот орындушылары мәжбүрлеп орын­дауға атқарушылық жазба ұсынуға құқығы бар.

ҚР заңнамасына сәйкес сот орындаушысы оған атқарушылық құжат келіп түс­кен­нен кейін үш жұмыс күнінен кешіктірмей атқарушылық іс жүргізуді қозғауға және қаулы шығаруға тиіс. Сондай-ақ, атқарушылық іс қозғалған соң жеке сот орын­даушылары өндіріп алушыға заңда көзделген барлық құқықтар мен міндет­тер­ді түсіндіріп, атқарушылық құжаттың шарттары туралы келісім жасасуға тиіс.

Егер борышкер алимент міндеттерін атқару кезеңінде жұмысқа орналаспаған не­месе оның жалақысын және ай сайын алатын өзге де табысын растайтын құжат­тарды ұсынбаған жағдайда, алимент бойынша берешек берешекті өндіріп алу сә­тін­дегі Қазақстан Республикасындағы орташа айлық жалақының мөлшеріне сүйе­не отырып айқындалады.

Жоғарыда айтылғандай, алимент өндірістерін орындау бойынша берешекті өн­діріп алу алимент төлеушінің жалақысынан және табысының өзге де түрлерінен шегеріледі.

Сот орындаушысының борышкердің жалақысынан ақшалай сомаларды кезең-кезеңімен өндіріп алу мүмкіндігі болмаған жағдайларда, ол атқарушылық құжат­тар­дың орындалуын қамтамасыз ету жөнінде шаралар қолдануға міндетті. Атқару­шылық құжаттарды орындау жөніндегі қамтамасыз ету шаралары деп:

• борышкердің мүлкіне, оның ішінде ақша мен бағалы қағаздарға тыйым салу;
• банктердегі және сақтандыру ұйымдарындағы ақшалай қаражатқа тыйым салу;
• борышкердің жылжымалы мүлкін алып қою прокурордың санкцияларымен жүзеге асырылады;
• борышкердің жылжымайтын мүлкін алып қою судьяның санкцияларымен жүзеге асырылады;
• борышкерге белгілі бір әрекеттерді жасауға тыйым салу «белгілі бір әрекет­тер деп жылжымалы және жылжымайтын мүлікті иеліктен шығаруға тыйым салу, мүліктік және мүліктік емес құқықтарды, бағалы қағаздарды және заңды тұлғаның жарғылық капиталы мен мүлкіндегі үлестерді тоқтата тұру түсініледі»; борыш­кер­ге өзіне тиесілі мүлікті меншік құқығымен пайдалануға тыйым салу. Бұл тыйым борышкерді өзінің ақшалай қаражаты мен мүлкін үшінші тұлғаларға беруден аулақ болу үшін шектеуге арналған;
• борышкердің мүлкін мөрлеу;
• құқық белгілейтін құжаттарды алып қою;
• басқа адамдарға мүлікті, оның ішінде ақшаны борышкерге беруге немесе оған қатысты өзге де әрекеттерді орындауға тыйым салу.

Жеке сот орындаушысы және атқарушылық міндеттерді орындауды қамтама­сыз ету қажет болған жағдайда борышкерге қатысты орындауды қамтамасыз ету шараларының бірнеше түрін қолдана алады. Жеке сот орындаушысы өз бастамасы бойынша немесе талапкер мен борышкердің өтініші бойынша қамтамасыз ету ша­ра­ларының бір түрін екіншісіне ауыстыра алады. Бір қамтамасыз ету шарасын екін­шісіне ауыстыру туралы мәселе бұрын белгіленген қамтамасыз ету шараларын қолдануды тоқтатпайды. Сондай-ақ, бұрын салынған қамтамасыз ету шаралары ат­қа­рушылық іс жүргізуді тоқтата тұру, кейінге қалдыру немесе бөліп төлеу про­цес­ін­де жойылмайды. Сот орындаушысы ақша мен мүлікке тыйым салады, жыл­жы­май­тын мүлікті және құқық белгілейтін құжаттарды Қазақстан Республикасының Азаматтық іс жүргізу заңнамасында белгіленген тәртіппен алынатын санкциямен ғана алып қояды.

Егер борышкер жеке сот орындаушысымен байланысқа шықпаса және оның бо­латын жері белгісіз болса, ішкі істер органдары, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қыз­мет, экономикалық тергеу қызметі арқылы борышкерді іздестіруді жариялау туралы қаулымен атқару құжатын орындау орны бойынша прокуратура орган­да­рына жүгінуге тиіс. Борышкерді іздестіру жарияланған және оған өндіріп алуға бо­латын мүлік болмаған кезде атқарушылық іс жүргізу тоқтатыла тұрады. Бо­рыш­кердің орналасқан жері анықталған немесе оның мүлкі анықталған кезде атқару­шы­лық іс жүргізу қайта басталады. Борышкерді іздестіруді Қазақстан Республика­сы­ның заңнамасында белгіленген тәртіппен ішкі істер органдары, сыбайлас жем­қорлыққа қарсы қызмет, Экономикалық тергеу қызметі прокурордың санкциясы­мен жүзеге асырады. Борышкерді іздестіру жөніндегі шығыстар атқарушылық іс-әре­кеттер жасау жөніндегі шығыстарға жатады және сот борышкерден мемле­кеттік бюджетке өндіріп алуға тиіс.

Борышкер бүкіл кезең үшін берешектің толық сомасын өтеген кезде атқа­ру­шылық құжаттардың орындалуын қамтамасыз етудің барлық қабылданған шара­лары жойылуға жатады.

Жоғарыда аталған барлық әрекеттер мен борышкерден алимент өндіріп алу шаралары үшін жеке сот орындаушысының қызметіне ақы төлеу сомасы тоқсан сай­ын өндіріп алу сомасынан 1 АЕК құрайды.

Өндіріп алу бойынша негізгі проблемалардың бірі: жеке сот орындаушылары­ның алимент өндірісіне қызығушылығы жоқ; алимент өндірістерін жеке сот орын­дау­шыларына біркелкі бөлу; борышкерлерді әкімшілік және қылмыстық жауап­кер­шілікке тарту; борышкерлердің алимент міндеттемелерінен қасақана жалтаруы болып та­бы­лады.

Қорытынды. Отбасы мен балалар қоғамның негізгі факторы болып табыла­ды, сондықтан бүкіл қоғамның дамуындағы катализатор болып табылады. От­басын нығайту және балаларды қамтамасыз ету-біздің қоғам мен мемлекетті дамы­ту­дың басым бағыттарының бірі. Мемлекет билік органдары атынан құқықтық қыз­метті жүзеге асыру кезінде ата-аналар мен балалардың алименттік міндетте­ме­лерін қамтитын отбасылық-құқықтық салаларды өз қорғауына алуы қажет.

Отбасы құқығының негізгі қағидаты кәмелетке толмағандар мен еңбекке жа­рамсыз отбасы мүшелерінің құқықтары мен мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету болып табылады. «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Қазақстан Рес­пуб­ликасы кодексінің нормалары негізінен осы санаттағы адамдарды қорғауға ба­ғыт­талған. Алимент міндеттемелерін қорғау мен орындауды мемлекет балалардың жағдайы мен өмір сүру сапасы бойынша барлық мәліметтер мен ережелерге және өмір сүру сапасын реттейтін және жақсартатын нормаларға ие болған жағдайда қамтамасыз етуге болады⁴.

Зерттеу деректері бізге келесі тұжырымдарға келуге мүмкіндік берді:

Қолданыстағы заңнаманың нормаларына сәйкес алимент ерікті және сот тәрті­бімен өндіріліп алынады. Алимент төлеу туралы келісім ерікті түрде түсініледі және бұл әдіс соттан тыс тәртіппен алимент төлеуді білдіреді.

Бұл келісім алимент қаражатын төлейтін адам мен алимент алушы немесе оның заңды өкілі (қамқоршысы) арасында баланы, жұбайын, ата-анасын және т. б. асырауға мерзімді немесе біржолғы төлемдер туралы жасалады.

Өз кезегінде, келісім болмаған кезде өндіріп алушы сотқа жүгінуге және али­мент бойынша берешекті айқындайтын ЖСО мәжбүрлеп өндіріп алуға атқарушы жазба қоюға құқылы.

Қолданыстағы заңнамаға сәйкес, алимент табысқа пропорционалды түрде не­месе қаражатты өндіріп алатын балалардың санына байланысты нақты ақшалай со­мада өндіріледі.

Іс жүзінде, алимент төлеуге міндетті борышкер жалған анықтамалар беру арқылы немесе кірістерді толығымен жасыру арқылы табысы әдейі төмен­де­тіледі.

Мұндай мәселеде борышкер алимент төлеу туралы келісімсіз некеге тұра ал­май­тын Франция немесе Италия сияқты елдердің тәжірибесі жағымды әсер қал­дырады, өйткені бұл процесс алдыңғы некеден балалардың өмір сүру сапасын жақ­сартады. Сондай-ақ балалар мен алиментке мұқтаж адамдарға материалдық қолдау ретінде мемлекеттік алимент қорын құру қажет.

Израиль мен Беларусь сияқты шет елдердің тәжірибесін, балаларды және от­басының басқа мүшелерін алиментпен қамтамасыз ету проблемаларын, сондай-ақ алимент міндеттемелерін орындамаудың жыл сайынғы өсуін ескере отырып, мем­лекеттік алимент қорын құру туралы мәселе бұрынғыдан да өзекті болып отыр[8].

Алимент қорын құрудың негізі-балаға ата-анасын іздестіруге немесе оны жұ­мысқа орналастыруға қажетті кезеңге материалдық қолдау көрсету.

Бұл мемлекеттік қор балаларды тәрбиелеуге, отбасын, ана мен баланы қор­ғау­ға кепілдік беретін және балаларды қамтамасыз етуге байланысты көптеген әлеу­меттік мәселелерді шешуге мүмкіндік беретін конституциялық ережелерді іске асы­руға ықпал етеді.

Соңғы уақытта міндеттемелерді орындамаудың негізгі себептері ЖСО мүд­делілігі емес, сондай-ақ осы өндірістердің жүктелуі болып табылады.

Сондай-ақ, жеке сот орындаушылар палатасының алимент өндірістерін бөлу­дің белгілі бір критерийлері жоқ екенін атап өткен жөн, соның салдарынан кейбір ЖСО алимент өндірістерімен жүктеледі, ал кейбіреулерінде бұл өндіріс мүлдем жоқ.

Осылайша, осы фактіні Республикалық жеке сот орындаушылары палатасы­ның Жарғысында атап өтіп, барлық жеке сот орындаушыларына бөлінетін алимент өндірісінің тәртібі мен санын айқындау қажет.

Әдебиеттер тізімі

1. «Қазақстан-2050 Стратегиясы: Қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси ба­ғыты» атты Қазақстан халқына Жолдауы (Астана, 2012 жылғы 14 желтоқсан) // https://adilet.zan.kz/kaz/
2. Атқарушылық iс жүргiзу және сот орындаушыларының мәртебесi туралы Қа­зақстан Республикасының 2010 жылғы 2 сәуірдегі № 261-IV Заңы // https://adilet.zan.kz/kaz/
3. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылы 30 тамызда рес­пуб­ликалық референдумда қабылданды // https://adilet.zan.kz/kaz/
4. Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 26 желтоқсандағы № 518-ІV Кодексі // https://adilet.zan.kz/kaz/
5. Қазақстан Республикасының азаматтық кодексi 1994 жылғы 27 желтоқ­сандағы № 268-ХIII // https://adilet.zan.kz/kaz/
6. Муратова С. А., Тарсамаева Н. Ю. Семейное право: Учеб. пос. — М.: Новый Юрист, 1999. Б. 68-70.
7. Қазақстан Республикасының Азаматтық процестік кодексі 2015 жылғы 31 қазандағы № 377-V ҚРЗ // https://adilet.zan.kz/kaz/
8. Михайлова Е. Н., Михайлов И. В. Анализ зарубежного опыта взыскания али­ментных платежей // Ученые записки Орловского государственного универ­си­тета. Серия: Гуманитарные и социальные науки. — 2013. — № 5. — Б. 166-168.

 References

1. Strategy «Kazakhstan-2050» is a new political direction of the state (Astana, December 14, 2012) // https://adilet.zan.kz/kaz/
2. Law of the Republic of Kazakhstan dated April 2, 2010 No. 261-IV “On enforcement proceedings and the status of bailiffs” // https://adilet.zan.kz/kaz/
3. The Constitution of the Republic of Kazakhstan was adopted in a republican referendum on August 30, 1995 // https://adilet.zan.kz/kaz/
4. Code of the Republic of Kazakhstan «On marriage (matrimony) and family» dated December 26, 2011 No. 518-IV // https://adilet.zan.kz/kaz/
5. Civil Code of the Republic of Kazakhstan dated December 27, 1994 № 268-XIII // https://adilet.zan.kz/kaz/
6. Muratova S. A., Tarsamayeva N. YU. Semeynoye pravo: Ucheb. pos. — M.: Novyy Yurist, 1999. S. 68-70.
7. Civil Procedure Code of the Republic of Kazakhstan dated October 31, 2015 № 377-V // https://adilet.zan.kz/kaz/
8. Mikhaylova Ye. N., Mikhaylov I. V. Analiz zarubezhnogo opyta vzyskaniya ali-mentnykh platezhey // Uchenyye zapiski Orlovskogo gosudarstvennogo univer¬si-teta. Seriya: Gumanitarnyye i sotsial’nyye nauki. — 2013. — № 5. — S. 166-168.