ҒТАМА 10.79.51
ӘОЖ 343.985.7
Иманғалиев Е. Қ. — Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының магистранты (Қазақстан Республикасы, Қосшы қ.);
Медиев Р. А. — Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының жанындағы Құқық қорғау органдары академиясының арнайы заң пәндері кафедрасының аға оқытушысы, (PhD) докторы, қауымдастырылған профессор (доцент) (Қазақстан Республикасы, Қосшы қ.)
ИНТЕРНЕТ ЖЕЛІСІН ПАЙДАЛАНА ОТЫРЫП, ЗАҢСЫЗ ОЙЫН БИЗНЕСІН ҰЙЫМДАСТЫРУДЫ ТЕРГЕУ КЕЗІНДЕ ТУЫНДАЙТЫН ТИПТІК ЖАҒДАЙЛАРДА ЖЕДЕЛ-ТЕРГЕУ ТОБЫНЫҢ ІС-ҚИМЫЛ АЛГОРИТМІ
Түйін. Мақала интернет желісін пайдалана отырып, заңсыз ойын бизнесін ұйымдастыруды тергеу кезінде туындайтын типтік жағдайларда жедел-тергеу тобының іс-қимыл алгоритмін қарастыру мақсатында жазылды. Құқық қорғау органдарының интернет желісін пайдалана отырып, заңсыз ойын бизнесін ұйымдастыруды анықтау жөніндегі негізгі жұмысы сот органдарына «онлайн ойындар, онлайн казино» сайттарын заңсыз деп тану және жабу туралы талап қою уәкілетті Министрліктердің бұғаттауымен шектелетінін атап өткен жөн. Авторлар жұмыс әдістері ретінде интернет желісін пайдалана отырып, заңсыз ойын бизнесін ұйымдастыру жөніндегі қылмыстық істі тергеу кезінде дәлелдемелерді анықтау, ашу, бекіту жөніндегі тергеу ахуалының алгоритмдерін қарастырды. Жұмыс нәтижелері Қазақстан Республикасының Қылмыстық-процестік заңнамасы бойынша тергеу және жедел-іздестіру іс-шараларын жүргізу шеңберінде осы проблеманы анықтау, талдау және практикалық түсінуден тұрады. Осы негізде авторлар келесідей қорытындыларға келді: Қазақстан Республикасының «Ойын бизнесі туралы» Заңында көрсетілген ойын аймағы аумақтарының шегінен тыс интернет желісін пайдалана отырып, заңсыз ойын бизнесін ұйымдастыру Қазақстан Республикасының аумағында құмар ойындарды ұйымдастыру және өткізу жөніндегі қызметті мемлекеттік реттеу негіздерін бұзу түрінде белгілі бір қоғамдық қауіпті білдіреді. Сондай-ақ, адамдардың Интернет желісін пайдалана отырып, покер, рулетка, ойын автоматтары және т.б. сияқты онлайн құмар ойындарға ставка жасай алатын онлайн-платформаны немесе веб-сайтты құру және пайдалану бойынша заңсыз ойын бизнесін ұйымдастыруы заңсыз әрекет болып табылады және киберқылмыс санатына жатады.
Түйінді сөздер: іс-әрекеттер алгоритмі, тергеу-жедел тобы, тергеу жағдайлары, заңсыз ойын бизнесі, тергеу жағдайы, заңсыз ойын бизнесі, интернет желісі, интернет-казино.
Иманғалиев Е. Қ. — магистрант Академии правоохранительных органов при Генеральной прокуратуре Республики Казахстан (Республика Казахстан, г. Косшы);
Медиев Р. А. — старший преподаватель кафедры специальных юридических дисциплин Академии правоохранительных органов при Генеральной прокуратуре Республики Казахстан, доктор (PhD), ассоциированный профессор (доцент) (Республика Казахстан, г. Косшы)
АЛГОРИТМ ДЕЙСТВИЙ СЛЕДСТВЕННО-ОПЕРАТИВНОЙ ГРУППЫ В ТИПИЧНЫХ СЛУЧАЯХ, ВОЗНИКАЮЩИХ ПРИ РАССЛЕДОВАНИИ ОРГАНИЗАЦИЙ НЕЗАКОННОГО ИГОРНОГО БИЗНЕСА С ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СЕТИ ИНТЕРНЕТ
Аннотация. Статья выполнена в целях рассмотрения алгоритма действий следственно-оперативной группы в типичных случаях, возникающих при расследовании организации незаконного игорного бизнеса с использованием сети Интернет. Необходимо отметить, что основная работа правоохранительных органов по выявлению организации незаконного игорного бизнеса с использованием сети Интернет, это вынесение иска в судебные органы о признании незаконным и закрытии сайтов «онлайн игр, онлайн казино», с блокированием уполномоченными Министерствами. В качестве методов работы авторами рассмотрены алгоритмы следственных ситуаций по выявлению, раскрытию, закреплению доказательств при расследовании уголовного дела по организации незаконного игорного бизнеса с использованием сети Интернет. Результаты работы заключаются в выявлении, анализе и практическом осмыслении данной проблематики в рамках производства следственных и оперативно-розыскных мероприятий по уголовно-процессуальному законодательству Республики Казахстан. На основании чего авторы пришли к выводу, что организация незаконного игорного бизнеса с использованием сети Интернет, вне предела территорий игорной зоны, указанных в Законе Республики Казахстан «Об игорном бизнесе», представляют собой определенную общественную опасность, в виде нарушения основ государственного регулирования деятельности по организации и проведению азартных игр на территории Республики Казахстан. Также организация незаконного игорного бизнеса с использованием сети Интернет является противозаконной деятельностью и подпадает под категорию киберпреступлений, по созданию и эксплуатации онлайн-платформы или веб-сайта, где люди могут делать ставки на онлайн азартные игры, такие как покер, рулетка, игровые автоматы и другие.
Ключевые слова: алгоритм действий, следственно-оперативная группа, следственные ситуации, организация, незаконный игорный бизнес, сети интернет, интернет-казино.
Imangaliyev E. K. — master student of the Academy of law enforcement agencies under the General prosecutor’s office of the Republic of Kazakhstan (Republic of Kazakhstan, Kosshy);
Mediev R. A. — senior lecturer of the department of special legal disciplines of the Academy of law enforcement agencies under the General prosecutor’s office of the Republic of Kazakhstan, doctor (PhD), associate professor (docent) (Republic of Kazakhstan, Kosshy)
ALGORITHM OF ACTIONS OF THE INVESTIGATIVE GROUP IN TYPICAL CASES ARISING IN THE INVESTIGATION OF THE ORGANIZATION OF ILLEGAL GAMMERING BUSINESS USING THE INTERNET
Annotation. The article is carried out in order to consider the algorithm of actions of the investigative task force in typical cases that arise when investigating the organization of illegal gambling using the Internet. It should be noted that the main work of law enforcement agencies to identify the organization of illegal gambling using the Internet is to file a lawsuit with the judicial authorities to declare illegal and close the sites of «online games, online casinos», with blocking by authorized Ministries. As methods of work, the authors considered algorithms for investigative situations to identify, disclose, and consolidate evidence in the investigation of a criminal case involving the organization of illegal gambling using the Internet. The results of the work consist in the identification, analysis and practical understanding of this issue within the framework of the production of investigative and operational investigative measures under the criminal procedure legislation of the Republic of Kazakhstan. On the basis of which the authors came to the conclusion that the organization of illegal gambling using the Internet, outside the territories of the gambling zone specified in the Law of the Republic of Kazakhstan «On Gambling», represents a certain public danger in the form of violation of the fundamentals of state regulation of the organization and conduct of gambling on the territory of the Republic of Kazakhstan. Also, the organization of illegal gambling using the Internet is an illegal activity and falls under the category of cybercrimes, for the creation and operation of an online platform or website where people can bet on online gambling games such as poker, roulette, slot machines and others.
Keywords: algorithm of actions, investigative task force, investigative situations, organization, illegal gambling, Internet networks, online casinos.
Кіріспе. Қазақстан Республикасының «Ойын бизнесі туралы» Заңы 2007 жылғы 12 қаңтардағы № 219 (бұдан әрі — ҚР «ойын бизнесі туралы» Заңы) ойын бизнесі саласындағы қызметті жүзеге асыруға байланысты қоғамдық қатынастарды реттейді, онда «Ойын бизнесі саласындағы қызмет түрлері» деген 6-баптың 2-тармағында электрондық казино және интернет-казино қызметіне тыйым салынған[1].
ҚР «Ойын бизнесі туралы» Заңының 1-бабының 4-1-тармағына сәйкес интернет-казино Интернет және (немесе) электрондық ақша желісі арқылы нақты уақыт режимінде құмар ойындарды ұйымдастыру және өткізу мүмкіндігін іске асыратын және ұтыс алуды көздейтін интернет-ресурс ретінде түсініледі.
Заңнамалық шектеулердің енгізілуімен Қазақстан Республикасында заңсыз ойын бизнесі өз қызметін тоқтатқан жоқ, керісінше сапалы жаңа нысанды қабылдады. Ойын мекемелері ойын-сауық-ынталандыру іс-шаралары, Қазақстан Республикасының аумағынан тыс жерде тіркелген және қатаң шектеулі рұқсаты бар клубтар түрінде құмар ойындар өткізу бойынша қызметтер көрсететін интернет сайттар арқылы қолжетімділік беру деген атпен жұмыс істей бастады.
Зерттеудің осы тақырыбының өзектілігі Қазақстан Республикасы Қылмыстық кодексінің (бұдан әрі — ҚР ҚК) 307-бабында көзделген қылмыстарды талдау кезінде «заңсыз ойын бизнесін ұйымдастыру» болып табылады,[2] атап айтқанда, интернет желісін пайдалана отырып, әдетте, құқық қорғау органдарының осы фактілер бойынша заңсыз онлайн ойын бизнесін ұйымдастыру анықталған кезде, соңғы болып Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникациялар министрлігіне «онлайн ойындар, онлайн казино» сайттарын заңсыз деп тану және жабу туралы сот органдарына талап қою енгізу туралы хабарламалар жіберіледі, кейіннен Қазақстан Республикасы Ақпарат және коммуникация министрлігінің «Ақпарат комитеті» республикалық мемлекеттік мекемесінің хатына сәйкес шет мемлекеттерде тіркелген аталған сайттар бұғатталады.
Мағлұматтар мен әдістер. Сонымен қатар, онлайн ойын, онлайн казино жұмысының алгоритмі: экрандағы кескіндер, тік бағытта айналатын барабандар арқылы көрсетіледі. Әр бөлімде әртүрлі суреттердің, таңбалардың, сандардың суреттері бар, барлығы онлайн ойынды таңдауға байланысты.
Онлайн казино, онлайн ойынын сенсорлық пернелер арқылы іске қосқан кезде экранның алдында барабан бөлімдерін айналдырғаннан кейін монитор таңбалардың суретін кездейсоқ ретпен түсіреді. Интернеттегі ойынды сенсорлық пернеден бастамас бұрын, ойыншы сызықтардың саны мен бағытын таңдайды: көлденең, диагональды, сынған, түзу. Ойыншы таңдаған жолда үш және одан да көп бірдей таңбаларды тіркеген кезде ойнатқышқа бір цифрлық бірлікке — Қазақстан Республикасының бір теңгесіне тең қосымша цифрлық баланс балдары есептеледі.
Суреттер, таңбалар, сандар кездейсоқ ретпен онлайн ойын алаңына түседі. Онлайн ойынның нәтижесі ойыншының шеберлігіне де, оның біліміне де, ойыншының арнайы қабілеттері мен әрекеттеріне де байланысты емес. Онлайн ойын үшін сіз ойнатылатын тиісті жолдарды таңдап, онлайн ставка жасауыңыз керек. Осыдан кейін ойыншы барабанды бастайды, онлайн ойын басталады.
Ұтып алған жағдайда клиент донатерден[3] ақша алады, ал сандық баланс нөлге теңеледі. Жеңіс тек айналғаннан кейін барабанда суреттер сәйкес келетін-келмейтініне байланысты. Ставканы оның сенімі бойынша, ойыншының өзі анықтайды (1-сурет).

Сондай-ақ, «Онлайн покер» онлайн карточкалық ойыны жиі кездеседі, ол қатысушы белгілеген тәртіпке сәйкес жүзеге асырылады, онда онлайн құмар ойындарға қатысушылар онлайн покер карточкалық ойынын ойнай отырып, алдын ала сөз байласу арқылы адамдар тобының қатысушылары белгілеген ережелер бойынша тәуекелге негізделген ұтыстар туралы келісімдер жасайды, ал соңғылары өз әрекеттерімен осындай келісімдер жасасу бойынша қызметтер көрсетеді (2-сурет).

Талқылау. Мәселен, 2018 жылғы қаңтарда Атырау қаласының сотына Қазақстан Республикасы ҚК 307-бабы 2-тармағының 3-бөлігі бойынша № 2311-17-00-1/1163 қылмыстық іс жолданды, онда азамат Г., қылмыс жасады деп айыпталған. Айыптау қорытындысының материалдарынан Г., ойын жабдықтары түріндегі заңсыз ойын мекемесін ұйымдастырудан аса ірі мөлшерде кіріс алу мақсатында ойыншылар бір уақытта бірнеше ставка жасай алатын, ставкалардың әртүрлі түрлерін біріктіретін қылмыстық жоспар жасағаны шығады. «Zoom» аппараттық-бағдарламалық кешені өндірушісінің интернет сайтынан алынған ақпаратқа сәйкес, бұл кешен «рулетка» болып табылған[4].
Планшеттік компьютердің жадында «SeatCashPokerPro» клиенттік бөлігі қосымшасы орнатылған, бұл бағдарламалық өнім «CashPokerPro» электрондық покер үстелі аппараттық-бағдарламалық кешенінің клиенттік бөлігі болып табылады. Аппараттық-бағдарламалық кешен өндірушісінің сайтынан алынған ақпарат бойынша «CashPokerPro» электрондық покер үстелі http://cashpokerpro.eu/index-ru.html, бұл электрондық үстел «табиғи» карталары бар казиноның барлық мүмкін функционалдығын толық көлемде ойнатылған.
Ойынға ақшалай қаражат салуды, сондай-ақ жүлделі сыйақыларды алуды тікелей оператор-кассир жүргізген.
Бағдарламалық өнімдегі серверге цифрлық деректерді беру сервермен http://cpprogame.com/admin жергілікті қосылу арқылы жүзеге асырылған.
Оператор-кассир «С» жергілікті дискінің каталогында «ParadiseGames CG2» бағдарламалық өнімінің файлдары мен қалталары болған.
«Paradisegames CG2» бағдарламалық өнімі арқылы ойынды трансляциялау мүмкіндігі бар: Keno, FORTUNE, KENO-2, POKER, RACES, XKENO экран мониторларымен көрсетілген.
Оператор-кассир «С» жергілікті дискінің каталогында «livemonitorversion 4.1.3» бағдарламалық өнімінің файлдары мен қалталары көрсетілген.
Оператор-кассир «С» жергілікті дискінің каталогында «CashDeskAssistant» бағдарламалық өнімінің файлдары мен қалталары көрсетілген.
Бұл бағдарламалық өнім кассалық операцияларды жүргізуге арналған, атап айтқанда, кассалық шығыстар, кірістер туралы күнделікті журналдарды жүргізу, ойынға қатысушылардың кредиттерін толықтыру, ойынға қатысушыларға сыйлықақы төлеу, қатысушыларды тіркеу және т. б.
Оператор-кассир «С» жергілікті дискінің каталогында «Loto_operator» бағдарламалық өнімінің файлдары мен қалталары көрсетілген.
Осы бағдарламалық өнім арқылы ойынға қатысушылардың шотына балансты есептеу, жүлделі сыйақылар беру, бұрын болған оқиғалар туралы статистиканы енгізу және т.б. мүмкіндігі бар.
Интернет сайтқа бірнеше рет кіру туралы мәліметтер бар https://www.lemanbet.biz., осы Интернет-сайтты зерттеу кезінде: https://www.lemanbet.biz, сайт бетінде мәзір элементтері бар екені белгілі болды: live, спорт, казино ставкалары, қиял-ғажайып спорт, тегін викторина, акциялар мен бонустар.
Интернет-шолғышта «казино ставкалары» сілтемесіне ауысқан кезде сайттың беті ашылады, онда пайдаланушыға ойынды таңдау ұсынылады: RULETTE E, BET, POKER A, BET.POKER TURBO. «RULETTE E» сілтемесін басқан кезде Интернет-шолғыш терезесінде терезе ашылады, онда «Рулетка» ойыны онлайн режимінде таратылды.
Онлайн ойынды зерттеу барысында ойын интерфейсінде Жұп/Тақ, қызыл/қара, 1-ден 36-ға дейін, бірінші/екінші және үшінші ондыққа ставка жасау, ставка сомасын 100-ден 5000 несиеге дейін арттыру мүмкіндігі бар екендігі анықталды.
Ставка жасау үшін пайдаланушы сайтта авторизация жасауы немесе тіркеуден өтуі керек. «BET ON POKER A» сілтемесін басқан кезде Интернет-шолғыш терезесінде терезе ашылады, онда «покер» ойыны онлайн режимінде таратылды.
Қазақстан Республикасының «Ойын бизнесі туралы» Заңындағы, 9-бабына сәйкес бұл қызмет міндетті түрде лицензиялануы тиіс, ойын мекемесі міндетті төлемдерді төлеу үшін міндетті түрде жергілікті салық органында тіркелуі тиіс, сондай-ақ Заңның 11-бабына сәйкес — казинолар мен ойын автоматтары залдары Алматы облысында Қапшағай жағалауында, Ақмола облысының Щучинск ауданындағы су қоймалары маңында, жергілікті атқарушы органдар айқындайтын аумақтар шегінде орналастырылуы тиіс1.
Жедел-іздестіру іс-шараларын жүргізетін құқық қорғау органдарының қызметкері қылмыстық іс-шаралар ұйымдастырылған үй-жайда осы іс-шараларды өткізу кезінде жазып алуы тиіс ақпарат көлемін нақты айқындауға тиіс.
Біріншіден, бұл қатысушы араласатын адамдар шеңбері.
Екіншіден, ақша қаражатын қабылдау, сыйақы беру және т.б. бойынша әзірленетін тұлғалардың рөлдерін бөлу.
Үшіншіден, жабдықтың өзін, сондай-ақ пайдаланылатын бағдарламалардың түрін анықтау үшін ойын жабдықтары мен ақпарат шығару құралдарындағы жедел-тергеу тобының іс-қимыл алгоритмін бекіту қажет.
Құқық қорғау органдарының қызметкерлеріне интернет желісін пайдалана отырып, заңсыз ойын бизнесін ұйымдастыру туралы бастапқы мәліметтерді алу үшін іздеу («Google», «Яндекс» және т. б.) жүйелері арқылы тиісті қызметтер көрсету туралы ақпаратты тарататын сайттарды, қауымдастықтарды, блогтарды, форумдар мен арналарды оңай табуға болатын интернет желісіне кіру жеткілікті. Оларды бақылау кезінде криминалистикалық маңызды ақпарат алынуы мүмкін, бұл болашақта қылмысты анықтауға және ашуға ықпал етеді, атап айтқанда:
1) қылмыс жасалған орны (қала, аудан);
2) орындаушының деректері (аты/лақап аты);
3) ұйымдасқан қылмыс топтарының құқыққа қарсы қызметіне қатысы бар субъектілердің абоненттік нөмірлері. Бұл аталған субъектілермен байланыс орнату мақсатында интернет желісінде орналастырылатын абоненттік нөмірлер туралы ақпарат;
4) құжаттарды хат алмасу, қабылдау және жіберу кезінде пайдаланылатын электрондық пошта мекенжайы;
5) қолма-қол ақшасыз есеп айырысулар үшін пайдаланылатын есеп айырысу шоттарының (банк карталарының) деректері;
6) авторизация жүргізілетін IP-мекенжайының деректері.
Көрсетілген ақпарат болған жағдайда «қолма-қол ақшаға» тапсырыс берушілерді (бұдан әрі — орындаушылар) қазіргі заманғы ақпараттық технологиялардың көмегімен, мысалы, ашық сипаттағы мобильді қосымшалар мен компьютерлік бағдарламалардың көмегімен орнатуға болады. Осы мақалада көрсетілген кейбір мобильді қосымшалар мен компьютерлік бағдарламалар лицензияланбаған.
Сондықтан құқық қорғау органдары қызметкерлерінің назарын олардың компьютерлерінде және мобильді құрылғыларында сақталатын деректерге ықтимал қатерге аударамыз. Бұдан басқа, осылайша алынған ақпарат адам құқықтарын бұзбауға тиіс және одан әрі тергеу барысында Заңда көзделген тәртіппен тексеруге және бағалауға жатады.
Әрі қарай, интернет-ресурстарды бақылау процесінде қалыптасқан типтік тергеу жағдайларына сүйене отырып, «қолма-қол ақша» орындаушыларын сәйкестендіру алгоритмдерін қарастырыңыз.
Бірінші тергеу жағдайы. Интернет-ресурстын мониторингі кезінде, осындай қызметтерді көрсету туралы ақпарат орналастырылатын орындаушының абоненттік нөмірін алу.
Бұл жағдайда оны келесі алгоритмдер арқылы анықтауға болады.
Бірінші әрекет алгоритмі. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері телефонына байланыс ретінде орындаушының абоненттік нөмірін қосады. Сонымен қатар, кейде мессенджерлерде (Twitter, Telegram, WhatsApp және т.б.) оның фотосуретін алуға болады. Содан кейін интернеттегі фотосуреттерді іздеу бағдарламалары мен бағдарламаларын қолдана отырып (мысалы, фотосуретпен іздеу, Shutterstock, Picsearch, Pinterest Visual Search құралы) кейде әлеуметтік желілерде фотосуреттері бар («Facebook», «Вконтакте», «Одноклассники» және т.б.) немесе достарының фотосуреттерінде белгіленген фотосуретін анықтауға болады.
Құқық қорғау органдарының қызметкерлері орындаушының белгілі бір әлеуметтік желідегі аккаунтын анықтаған кезде оны егжей-тегжейлі зерделеп, талдап алу керек. Егер парақшасы ашық болса, көбінесе орындаушының жеке деректерін сипаттайтын ақпаратты (аты-жөні, туған күні, тұратын елді мекені, оның оқыған және/немесе жұмыс орны, отбасылық жағдайы, байланыс телефон нөмірі және т. б.) салыстырмалы түрде оңай алуға болады. Құқық қорғау органдарының қызметкерлері қызығушылық танытқан субъект туралы қосымша ақпаратты бақылау бағдарламаларын қолдана отырып ала алады (мысалы, «Вконтакте» әлеуметтік желісінің пайдаланушыларын бақылау үшін сіз «ВКонтакте» үшін «Kate Mobile», әлеуметтік желілер үшін «Панда-тыңшы», «Instagram» үшін «Followers Plus», «Вконтакте» үшін «307 Агент» және т.б.).
(Қазақстан Республикасы Конституциясының және адам мен азаматтың хат алмасудың, телефон арқылы сөйлесудің және т.б. құпиясына құқықтарын қорғайтын өзге де заңнаманың талаптары сөзсіз сақталған жағдайда) осындай бағдарламалардың көмегімен келесідей ақпарат алынуы мүмкіншілік бар:
1) тіркелген күні, сондай-ақ туған күні;
2) пайдаланушының сандық идентификаторы (ID);
3) онлайн-белсенділік;
4) ортақ, жасырын, жабық және әлеуетті достарының шеңбері, олардың тұрғылықты жері;
5) қара тізімнің, оған кіретін субъектілердің тізімі;
6) кез келген пайдаланушылар арасындағы достар шеңбері;
7) қызығушылық танытқан адамның ашық сақталған фотосуреттері бар пайдаланушылардың тізімі;
8) жазылымдардың тізімі;
9) шығыс лайктар;
10) топтардағы және достардың парақшаларындағы пікірлер, осындай пікірлердің мазмұны;
11) жасырын диалогтар және орындаушының қазір кіммен сөйлесетіні туралы ақпарат;
12) субъектіні өзге тұлғалар тарапынан бақылаудың болуы қарау.
Сипатталған әдіс, жоғарыда айтылғандай, орындаушы, ол байланысқан адамдар, олардың қарым-қатынас мазмұны, сондай-ақ басқа да криминалистикалық маңызды ақпарат туралы ақпарат алуға мүмкіндік береді.
Орындаушы туралы мәліметтерді алғаннан кейін (аты-жөні, туған күні) құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдардың ақпараттық алмасу жүйесінің (бұдан әрі — ҚАО ААЖ) көмегімен оның өзге де деректерін анықтау орынды болып көрінеді[5]. Аталған деректер банкін пайдалана отырып мынадай ақпаратты алуға болады: мемлекеттік базалар деректер: «жеке тұлғалар»; «заңды тұлғалар»; «жылжымайтын мүлік тіркелімі»; «жер учаскесі»; «көлік құралдары»; «тіркелген қару»; «темір жол көлігі»; «өзен және шағын көлемді кемелер»; «теңіз кемелері»; «ауыл шаруашылығы техникасы»; «зейнетақы аударымдары»; «мүгедектік»; «әлеуметтік көмек»; «еңбек нарығы»; «ХҚКО-да тұлғалардың алған қызметтері туралы мәліметтер»; «арнайы есепке алу»; «бірыңғай бірыңғай статистикалық жүйе»; «атқарушылық іс жүргізу»; «сот органдары»; «сот карточкалары»; «жол қозғалысы ережелерін бұзу»; «талаптар»; «криминалдық автокөлік»; «криминалдық қару»; «ЖҚО есебі»; «мемлекеттік қызметшіге сұрау салу»; «халықты құжаттандыру жүйесінен фото»; «халықты құжаттандыру жүйесінен 1-Нысан»; «жүргізуші куәлігі»; «Е-Нотариат»; «адамдардың өтініштерін бірыңғай есепке алу»; «азаматтық хал актілерінің жазбалары»; «ҚР азаматтарының мемлекеттік шекарадан өтуі»; «шетел азаматтарының мемлекеттік шекарадан өтуі»; «салық төлеушілер»; «салық берешегі туралы мәліметтер» және т. б.
Осылайша, орындаушылар туралы бағдарлау ақпаратын алғаннан кейін, жасырын тергеу әрекеттері туралы іс қозғауға және оларға қатысты жасырын тергеу әрекеттерін (бұдан әрі — ЖТӘ) жүргізуге болады[6], мысалы: электр (телекоммуникация) байланыс желілері арқылы берілетін ақпаратты жасырын бақылауды, ұстап қалуды және түсіріп алуды жүргізу.
Екінші әрекет алгоритмі. Мобильді қосымшалар мен компьютерлік бағдарламалардың көмегімен абоненттік нөмірлердің иелерін анықтау.
«Truecaller», «Drupe», «Show Caller» сияқты ресурстарды пайдалану абоненттік нөмірдің нақты иесін (орындаушыны) анықтауға мүмкіндік береді.
Осы мақсатта қосымшаға құқық қорғау органдарының қызметкерлерін қызықтыратын нөмірді енгізу қажет, содан кейін осы ресурстарды пайдаланатын басқа абоненттердің байланыстары арасында оның иесін іздеу жүргізіледі.
Сонымен қатар, кейбір Telegram-боттарын қолданған жөн. Мысалы, @smart_searchbot сұраныс бойынша пайдаланушының жеке деректерін, әлеуметтік желілердегі беттерге сілтемені, электрондық поштаны береді.
@Eyegodsbot сияқты Telegram-боттары заңды тұлғаның аты-жөні мен иесінің деректерін анықтай алады. Автокөліктің иесін машинаның нөмірі бойынша табады.
Telegram-боттар басқа ұялы байланыс операторларынан белгілі бір орындаушылардың жаңа және ауыстырылған абоненттік нөмірлерін іздей алады. @Telecine_bot сервисінің көмегімен әлеуметтік желілердегі аккаунттар туралы ақпарат алуға көмектеседі.
Орындаушы анықталғаннан кейін ол туралы криминалистикалық маңызды ақпарат іздестіріледі. Бұдан әрі ЖТӘ іске асырылады, ал қылмыстық істі СДТБТ-ға тіркегеннен кейін тергеу және өзге де процестік әрекеттер жүргізіледі.
Екінші тергеу жағдайы. Интернет-ресурсты мониторингілеу кезінде орындаушының деректері алынды (аты, лақап аты, әлеуметтік желідегі аккаунты).
Орындаушының лақап атын орнатқан кезде оны анықтау үшін @buzzim_alerts_bot сияқты Telegram-боттарын пайдалануға болады, олар Telegram мессенджеріндегі чаттарда, мақалаларда және арналарда ол туралы сілтемелерді іздейді.
Бұл Telegram-ботқа ұқсас лақап аты бар пайдаланушы мессенджерде ақпарат жариялаған жағдайда іске қосылатын ескерту тән.
Сонымен қатар, құқық қорғау органдарына қызығушылық танытатын орындаушының жеке басын Phantombuster және т.б. сияқты әлеуметтік медиа іздеу бағдарламалары арқылы анықтауға болады.
Үшінші тергеу жағдайы. Интернет-ресурсты мониторингілеу кезінде орындаушының электрондық поштасы туралы мәліметтер алынды. Орындаушының пошта жәшігін аты, электрондық поштасы немесе телефоны бойынша әртүрлі қызметтердегі есептік жазбаларды іздейтін Help Scout веб-ресурсының көмегімен орнатуға болады.
«Google Contacts» «Facebook.com» веб-қызметі, қызығушылық танытқан электрондық поштаның иесі туралы деректерді (мысалы, аты-жөні, ықтимал басқа электрондық пошта мекенжайлары, иесінің мекенжайы, оның телефон нөмірі, қолда бар фотосуреттер және/немесе бейнелер, жасырын әлеуметтік профильдердің болуы, сотталғандығы/қылмыстық жауапкершілікке тартылуы, отбасылық жағдайы туралы мәліметтер) алу үшін пайдаланылуы мүмкін, қоғамдық жазбалар, домен туралы ақпарат және т.б.).
Орындаушының тағы қандай танымал пошта қызметтерінде, порталдарда, танысу сайттарында тіркелгені туралы ақпарат алу үшін, сіз келесі электронды сервистерді пайдалана аласыз «Mamba.ru», «Badoo». Тергеу практикасын талдау көрсеткендей, болжамды қылмыскерлер көбінесе ыңғайлылық үшін әртүрлі сайттарда жұмыс істеу үшін бірдей логин мен лақап ат қолданады. Сондай-ақ іздеу нәтижелерін көруге болады және қызығушылық танытанын логині немесе e-mail қай жерде кездесетінін біле аласыз.
Төртінші тергеу жағдайы. Интернет-ресурстың мониторингі кезінде бір күндік фирмалардың (ЖК), орындаушылардың есеп айырысу шоттарының (банк карталарының) деректемелерін алуға болады.
Белгілі бір банк картасының иесі туралы ақпаратты веб-ресурстардың көмегімен алуға әбден болады «bankovskie-karty.ru», «https://finanso.com/kz-ru/bin-search/», «https://obzortelefonov.ru».
Бұл ресурстар картаның белгілі бір мемлекетке және банкке тиесілігін, оның түрі мен санатын анықтайды. Бұл картаға қызмет көрсететін эмитент-банкті табуды жеңілдетеді. Несие ұйымы құрылғаннан кейін, шот бойынша үзінді көшірмені алу үшін сұрау жіберу керек, ал оны алғаннан кейін орындаушының қолма-қол ақшаны алу орындарын мұқият талдап, анықтау керек.
Интернет желісіндегі фото және видео бойынша жоғарыда көрсетілген іздеу ресурстары құқық қорғау органдары қызметкерлерінің банкоматтарда және/немесе төлем терминалдарында қаражат алуды немесе енгізуді жүргізетін орындаушыны анықтау жөніндегі қызметін оңтайландыруға, әсіресе, қызмет көрсететін ұйымдардан бейнежазбаларды уақтылы талап ету кезінде мүмкіндік береді
Нәтижесінде ЖТӘ, қылмыскерге қатысты басқа да іс жүргізу әрекеттерінің тиімділігі артады.
Бесінші тергеу жағдайы. Интернет-ресурсты бақылау кезінде доменнің немесе компьютердің IP-мекен-жайлары туралы мәліметтер алу, олардан орындаушы авторизацияланды. Веб-ресурстар «Reg.ru/whois», «Imena.ua/whois», «Nic.ru/whois» IP мекенжайы немесе ресурс атауы енгізілген жағдайда домен туралы ақпарат алуға мүмкіндік бар. Бұл желі атауын, елді мекен, қала, ұйым, мекен-жай, телефон, құрылған күні, соңғы өзгерістер және т.б. ақпаратты анықтауға болады. Осыдан кейін провайдердің мекен-жайына мәліметтер беру туралы сұраныс жіберген жөн.
Ресурстар «angryip.org», «продвинутый-ір-ѕсаппег.сом», «acunetix.com», «www.solarwinds.com» олар сізді қызықтыратын компьютерлік және мобильді құрылғылардың IP мекенжайларын анықтауға мүмкіндік береді.
Талданатын қылмыстарды анықтау, ашу және тергеу заманауи ақпараттық технологияларды қолданумен тығыз байланысты екенін ескеріңіз, олардың мүмкіндіктері құқық қорғау органдарының алдына қойылған бірқатар міндеттерді тиімді шешуге мүмкіндік береді.
Аталған қылмыстық істі тергеу барысында оқиға болған жерді тексеру кезінде немесе тінту кезінде алынған электрондық төлемдер, цифрлық ақша қаражаттары, ойын автоматтарының кілттері және т.б., тексеріледі, заттай дәлелдемелер ретінде тіркеледі, өйткені аталған заттар қылмыс құралы болып табылады, онлайн құмар ойындарды ұйымдастыру және өткізу үшін құрал ретінде табылады, ал цифрлық қолма-қол ақша онлайн құмар ойындарын өткізуден түсетін табыс болып табылады.
Әрі қарай, тергеуші компьютерлік-техникалық сот сараптамасын тағайындауы қажет, оның нәтижелері бойынша сарапшыға ұсынылған онлайн серверлерден алынған электрондық төлемдерде сандық ақшалай ұтыстары бар онлайн ойын автоматтары үшін бағдарламалық қамтамасыз ету болып табылатын әртүрлі бағдарламалардың даналары болуы қажет.
Компьютерлік-техникалық сот сараптамасы маманының алдына тергеуші келесі сұрақтарды қоюы қажет:
- Ойын үстелдеріне орнатылған компьютерлерде қандай бағдарламалық жасақтама орнатылған? Оның функционалдығы қандай?
- Ойын үстелдеріне орнатылған сенсорлық дисплейлерде қандай бағдарламалық жасақтама орнатылған? Оның функционалдығы қандай?
- Кассирдің компьютерінде қандай бағдарламалық жасақтама орнатылған? Оның функционалдығы қандай?
- Ойыншы ойынға қатысады ма және олар ойынның нәтижесіне әсер ете ала ма?
Компьютерлік-техникалық сот сараптамасының маманы қаулыда көрсетілген мәселелерді шешу мақсатында зерттеу мынадай схема бойынша жүргізіледі:
- Сыртқы тексеру және зерттеу объектісінің сипаттамасы.
- Зерттеу объектісін технологиялық жүргізу және оның техникалық жай-күйі туралы мәселені шешу.
- Тергеуді қызықтыратын, оның ішінде қашықтағы ақпараттың болуын/болмауын анықтау мақсатында зерттеуге ұсынылған объектіде бар файлдар мен дерекқорларды іздеу.
- Маманның қорытындысын жасау.
- Сыртқы тексеру және зерттеу объектісінің сипаттамасы.
Зерттеуге ыңғайлы болу үшін зерттелетін объектіге «№1 Объект» деген шартты белгі берілді. Нысандар бір-біріне ұқсас болуы мүмкін болғандықтан, зерттеу нысандарында бірдей бағдарламалық жасақтама орнатылуы мүмкін, осылайша тек бірінші объект сипатталады.
№ 1 Объектте көрсетіледі: түстер, маркалар, нысандар, формат. Зерттеу объектісінің алдыңғы жағында қуат индикаторлары сипатталған. Нысанның артқы жағында жүйелік блоктың қосылу мүмкіндіктері сипатталған. Сондай-ақ, №1 нысанда мөрдің түрі, мөрдің түсі сипатталады, кім қол қойғанымен расталады.
Файлдарды, каталогтарды визуалды қарауды және арнайы бағдарламалық жасақтаманы, сондай-ақ бағдарламалық жасақтаманы пайдалану әдістері сипатталады.
- Зерттеу объектісін технологиялық жүргізу және оның техникалық жай-күйі туралы мәселені шешу.
Технологиялық жүгіртуді жүзеге асыру үшін зерттеуге ұсынылған объект маманның қарамағындағы қандай жабдыққа қосылғанын сипаттайды. Әрі қарай, белгіленген зерттеу объектісінің технологиялық жұмысының нәтижелері жұмыс күйін қарайды. Зерттелетін объектілердің базалық функцияларын орындау көрсетіледі, олардың жиынтықтауыштары көрсетілген көлемде ұсынылған және арнайы функцияларды орындау үшін пайдаланылуы мүмкіндігін қарайды.
- Зерттеуге ұсынылған объектіде бар файлдық жүйені зерттеу қызығушылық тудыратын салдардың бар / жоқтығын анықтауға бағытталған.
Зерттеу нәтижелері жүйелік блокта анықталған орнатылған бағдарламалық қамтамасыз ету көрсетіледі (№1 скриншот).
Бұдан әрі онлайн ойын үстеліне ойыншылардың нөмірлерін, ойыншылардың балансын көрсету үшін, сондай-ақ ойыншы қойған ставканы көрсету, максималды ұтыс комбинацияларын жинау үшін пайдаланылатын желіде ашылған ойын карталарын көрсету, сондай-ақ конға қойылған ақша сомасын көрсету үшін пайдаланылатын табылған бағдарламалық қамтамасыз ету көрсетіледі (№ 2 скриншот).
Бұдан әрі компьютерлік-техникалық сот сараптамасы маманының қорытындысы жасалады.
Қорытынды. 1. Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, ойын жабдықтарын және ойын аймағынан тыс интернет ақпараттық-телекоммуникациялық желісін пайдалана отырып, құмар ойындарды заңсыз ұйымдастыруға және өткізуге бағытталған жоғарыда аталған қылмыстық әрекеттер үлкен қоғамдық қауіпті білдіреді, аумақта құмар ойындарды ұйымдастыру және өткізу мемлекеттік реттеу негіздерін бұзу түріндегі қоғамдық қауіпті салдарлардың туындауының сөзсіз болуына әкеп соғады және Қазақстан Республикасының азаматтарының, мемлекет пен қоғамның құқықтары мен заңды мүдделеріне зиян келтіреді. Сондықтан тергеу-жедел іс-шараларды кешенді қолдану ғана осындай қылмыстарды ашу мен тергеудегі оң нәтижені шеше алады.
- Интернет желісін пайдалана отырып, заңсыз ойын бизнесін ұйымдастыру заңсыз қызмет болып табылады және киберқылмыс санатына жатады. Мұндай заңсыз ойын бизнес -бұл адамдар покер, рулетка, ойын автоматтары және басқалары сияқты құмар ойындарға ставка жасай алатын онлайн платформаны немесе веб-сайтты құру және пайдалану болып табылады. Мұндай заңсыз құмар ойындарға алаяқтық, ақшаны жылыстату, ұтыстарды төлемеу немесе ойын нәтижелерін ұйымдастырушылардың пайдасына манипуляциялау кіруі мүмкін. Олар көбінесе ойын индустриясының заңды операторлары реттейтін заңнамалық талаптар мен лицензиялау процедураларын елемейді.
- Заңсыз ойын бизнесін ұйымдастыру, егер мұндай әрекеттер жүзеге асырылатын елдің заңнамасына қайшы келсе, қылмыстық қудалау мен жазалауды қоса алғанда, елеулі заңды салдарға әкелуі мүмкін. Сонымен қатар, мұндай қызмет пайдаланушылар үшін қаржылық тәуекелдермен байланысты болуы мүмкін, өйткені олардың жеке деректері мен қаржылық ақпараты ұрлануы немесе теріс пайдаланылуы мүмкін.
Әдебиеттер тізімі
- Қазақстан Республикасының «Ойын бизнесі туралы» 2007 жылғы 12 қаңтардағы № 219 Заңы // https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z070000219 (қарау күні: 10.05.2023 ж.).
- Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексi 2014 жылғы 3 шiлдедегі № 226-V ҚРЗ // https://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400000226 (қарау күні: 30.05.2023 ж.).
- Википедиядан алынған материал — еркін энциклопедиясы: «Донатер» // https://ru.wikipedia.org/wiki/ (қарау күні: 10.06.2023 ж.).
- Атырау қаласы сотының 2018 ж. 16 қаңтардағы № 2311-17-00-1/1163 үкімі.
- Қаржылық мониторинг жөніндегі уәкілетті органның құқық қорғау, арнаулы мемлекеттік және өзге де органдардың ақпарат алмасу жүйесінен қылмыстық жолмен алынған кірістерді заңдастыруға (жылыстатуға) және терроризмді қаржыландыруға қарсы іс-қимыл үшін қажет ақпаратты алу қағидалары мен негіздерін бекіту туралы Қазақстан Республикасы Қаржылық мониторинг агенттігі Төрағасының 2022 жылғы 15 наурыздағы № 21 және Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 2022 жылғы 24 наурыздағы № 54 бірлескен бұйрығы // https://adilet.zan.kz/rus/docs/V2200027194#z66 (қарау күні: 19.06.2023 ж.).
- Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің «Жасырын тергеу әрекеттерін жүргізу қағидаларын бекіту туралы» 2014 жылғы 12 желтоқсандағы № 892 бірлескен бұйрығы // https://adilet.zan.kz/rus/docs/V14C0010027 (қарау күні: 19.06.2023 ж.).
References
- Law of the Republic of Kazakhstan «On Game Business» dated January 12, 2007 № 219 // https://adilet.zan.kz/rus/docs/Z070000219_ (review date: 10.05.2023).
- 2. Criminal Code of the Republic of Kazakhstan dated July 3, 2014 No. 226-V KRZ // https://adilet.zan.kz/rus/docs/K1400000226 (review date: 30.05.2023).
- Material taken from Wikipedia — the free encyclopedia: «Donater» // https://ru.wikipedia.org/wiki/ (review date: 10.06.2023).
- 4. Judgment No. 2311-17-00-1/1163 of Atyrau City Court dated January 16, 2018.
- 15 of 2022 of the Chairman of the Financial Monitoring Agency of the Republic of Kazakhstan on the approval of the principles and bases of the information exchange system of law enforcement, special state and other bodies of the authorized body for financial monitoring necessary for action against the legalization (laundering) of criminally obtained income and the financing of terrorism March # 21 and the joint order of the General Prosecutor of the Republic of Kazakhstan # 54 of March 24, 2022 // https://adilet.zan.kz/rus/docs/V2200027194#z66 (review date: June 19, 2023).
- Joint Order No. 892 dated December 12, 2014 of the Minister of Internal Affairs of the Republic of Kazakhstan «On approval of the principles of conducting covert investigative activities» // https://adilet.zan.kz/rus/docs/V14C0010027 (review date: 19.06.2023).